احمد مرجانی نژاد
مترجم، پژوهشگر مسائل بین المللی
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
مقدمه:
لحاظ و رصد رویکردهای سیاست خاورمیانه‌ای روسیه، برای درک ماهیت روابط روسیه- ایران، ضروری است.
سیاست« تفکر نوین» گورباچف، فضاي جديدي در جهان و منطقه غرب آسیا ایجاد کرد. حمايت روسیه ازعرب ها ، جاي خود را به گسترش روابط با رژیم غاصب صهیونیستی داد، روابط مسکو با آنان به تعادل نسبی رسید البته ، هدف اصلی عملکرد های مذکور، در راستای اجتناب از تنش، بهبود روابط مسکو- واشنگتن، بود. این روند در دوره پساشوروی نیز ادامه یافت.
ناکامی سیاست غرب گرایانه یلتسین، دگرگونی در سیاست خارجی کرملین، روابط روسیه را با کشورهای منطقه نیز متحول کرد. عراق و ایران، در جایگاه اولویت اول و خلیج فارس، الویت دوم مسکو در خاورمیانه گردید. روس ها نسبت به حفظ توازن قدرت در خاورمیانه، حساس هستند، از منظر پوتین، هر نوع تغییر در توازن قدرت در خاورمیانه، شرایط نظام چندقطبی، می تواند مواضع روسیه را متغیرسازد.
رویکرد های سیاست خاورمیانه‌ای روسیه :
رویکرد سیاسی: مسکو همواره در خاورمیانه، به قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی توجه دارد و می‌کوشد نقشی کنترل‌کننده در تحولات منطقه‌ای ایفا کند.
رویکرد امنیتی: یکی از عوامل موثر بر سیاست خاورمیانه‌ای روسیه، نگرانی‌های آن در مورد تندروی اسلامی و گسترش آن به مرزهای روسیه است. روسیه نگران انتقال موج تغییرخواهی در جهان عرب، به کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز است.
رویکرد اقتصادی: سه حوزه انرژی، همکاری نظامی و همکاری فنی در زمینه‌های صنعت و توسعه، مهمترین حوزه منافع روسیه در خاورمیانه است.
رژیم غاصب صهیونیستی، جایگاه مهمی در سیاست خاورمیانه‌ای روسیه دارد. روابط اقتصادی ،راهبردی مسکو- تل آویو، تداوم دارد، یکی از مهم ترین دلایل توسعه روابط مذکور ، سکونت و زندگی حدود یک میلیون مهاجر روس تبار( ۲۰% جمعیت اسراییل) در این کشور است، وابستگی انرژی اسرائیل به روسیه نیز جدی است.
علی رغم آن که مسکو قرارداد واگذاری موشکهای« اس-۳۰۰ » را با جمهوری اسلامی ایران امضا ءکرد، اما از واگذاری آن در معامله سیاسی با غرب استفاده کرد و به طور رسمی اعلام کرد قصد واگذاری سامانه مذکور به ایران را ندارد. البته تهران در جنگ داخلی تاجیکستان، با مسکو همکاری خوبی داشت. توجه به ملاحظات روسیه در شورش چچن ها ، حمایت از سیاست روسیه در بوسنی از دیگر اقدام های موثر تهران بود. هم سویی تهران – مسکو در حفظ ثبات و امنيت در آسياي مرکزي و قفقاز، تجهیز جمهوری اسلامی ایران به تسلیحات مدرن، علی رغم مخالفت شدید جبهه غرب به سرکردگی آمریکا، تلاش پوتین، در راستای حل مسئله هسته‌ای ایران تنها از مسیر سازمان های بین‌المللی موجبات تقویت اعتماد فی مابین را فراهم ساخت.
پوتين سیاست خاورمیانه‌ای خود را در چارچوب سیاست بین‌المللی‌اش دنبال می کند. در این سیاست، ایران، عراق و سوریه نقش ویژه‌ای در خاورمیانه بازی می کنند. گسترش رابطه روسیه با سوریه محور مهمی در سیاست خاورمیانه‌ای مسکو محسوب میشود. افزایش فشار به سوریه برای صلح با اسراییل، اهمیت پایگاه دریایی روسیه در ترتوس واقع در ساحل مدیترانه و افزایش فشار به دمشق برای پرداخت نقدی بدهی ۱۲ میلیارد دلاری به روسیه در این زمینه قابل توجه است. سفر پوتین در فوریه ۲۰۰۷ .م، به ریاض، اولین سفر رئیس جمهور روسیه در تاریخ برقراری رابطه دیپلماتیک میان مسکو – ریاض بود. اما جنگ سرد ایران و عربستان، عاملی منفی در روابط روسیه- عربستان بود.
اهمیت سیاسی همکاری‌های نظامی مسکو- تهران
دریادار« حسین خانزادی» فرمانده نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران در جریان سفر اخیر خود به روسیه اعلام کرد:” ناوگان نظامی-دریایی روسیه و ایران قصد دارند مانورهای مشترکی تا پایان سال جاری در مناطق شمالی اقیانوس هند، از جمله در تنگه هرمز، برگزار کنند.” در شرایط جاری، انجام مانورهای نظامی مشترک روسیه- ایران، امکان برگزاری مانورهای مشترک مسکو- تهران، در مناطق شمال اقیانوس هند، منطقه تنگه هرمز، یک پیام سیاسی آشکار و جدی را اعلام می کند.
حضور و فعالیت های موفق کشتی‌های نظامی روسیه ، در سال‌های2014 – 2012 .م، طی اوایل آغاز جنگ داخلی سوریه،تأثیر زیادی بر بازدارندگی عملیات نظامی کشورهای غربی علیه سوریه داشت.
توسعه زمینه های گسترش همکاری های نظامی و فنی روسیه و ایران، با توجه به وخامت اوضاع اخیر در منطقه خلیج فارس، بیشتر از جنبه نظامی،امکان فروش تجهیزات نظامی به جمهوری اسلامی ایران، نشانگر اهمیت راهبردی هم سویی و همکاری‌های سیاسی تهران – مسکو، است.
با توجه به وضعیت سیاسی در منطقه، در صورت بروز هرگونه درگیری نظامی ایران با آمریکا، احتمالا نخست روسیه و سپس چین، از طرق مختلف ، ج.ا. ایران را مورد حمایت قرار خواهند داد.
سند رسمی دکترین امنیتی روسیه برای منطقه خلیج فارس
« ولادیمیر سافرانکوف» معاون نماینده دائم روسیه در سازمان ملل، در گفت‌وگو با خبرگزاری «نووستی» گفت: ” ما در شورای امنیت و در مجمع عمومی سازمان ملل بر اساس دستور کار جلوگیری از مناقشات مسلحانه، دکترین پیشنهادی خود برای تأمین امنیت در خلیج فارس را به‌عنوان یک سند رسمی ارائه دادیم.” البته پیش از این وزارت امور خارجه روسیه این سند را با حضور نمایندگانی از کشورهای عربی، ایران، ترکیه، پنج عضو دائم شورای امنیت، نماینده اتحادیه اروپا و اتحادیه عرب و کشورهای عضو گروه بریکس رونمایی کرده بود. پیشنهاد های مسکو عبارت است از:
رایزنی‌هایی بر اساس مذاکرات چندجانبه انجام شود و در نهایت یک گروه ابتکاری برای فراهم‌سازی مقدمات برگزاری یک کنفرانس بین‌المللی در زمینه امنیت و همکاری در منطقه خلیج فارس شکل بگیرد که در جریان آن توافقاتی در زمینه ایجاد یک سیستم امنیتی مشترک و اقدامات لازم برای تأمین آن در نظر گرفته شود.
تقویت گفت‌وگوها بین مقامات سیاسی، نظامی و کارشناسان کشورهای منطقه، هماهنگی در زمینه اجرای مانورها و عملیات نظامی و پروازهای نظامی، دسترسی ناظرین به تأسیسات غیرمحرمانه و آشنایی با تسلیحات نظامی طرفین، خودداری از استقرار گروه‌های نظامی کشورهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس و به‌طور کلی کاهش حضور نظامی خارجی در این منطقه است.
طرفین علاقه‌مند می‌توانند برای انعقاد توافق‌نامه‌ای در زمینه کنترل تسلیحات و ایجاد مناطق غیرنظامی مشخص در منطقه رایزنی‌هایی را انجام دهند و در آینده ممکن است یک سازمان امنیت و همکاری در منطقه خلیج فارس، نظیر سازمان امنیت و همکاری اروپا به‌وجود آید که در آن علاوه بر نقش‌آفرینان منطقه‌ای، نمایندگانی از روسیه، آمریکا، چین، هند و کشورهای عضو اتحادیه اروپا، به‌عنوان ناظر در آن شرکت داشته باشند.
در این رابطه، « هوآ چون‌اینگ» سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه چین در کنفرانس مطبوعاتی گفت: ” دولت چین از پیشنهاد طرف روسی درباره تأمین امنیت جمعی در منطقه خلیج فارس حمایت می‌کند. ما حاضر هستیم تا تلاش‌های مشترکی را به‌منظور تقویت تماس‌ها و همکاری در این زمینه انجام دهیم. برای تأمین امنیت در خلیج فارس کشورهای این منطقه باید بر اساس اصول احترام متقابل و عدم دخالت در امور
داخلی سایر کشورها، روابط حسن همجواری بین خود را تقویت کنند و جامعه بین‌المللی نیز باید در این زمینه نقش سازنده‌ای ایفا کند.”
نتیجه:
مقامات لندن، واشنگتن از هم‌اکنون پیشنهاد ایجاد یک ائتلاف نظامی، دریایی بین المللی برای تأمین امنیت کشتیرانی در تنگه هرمز و تنگه باب‌المندب در سواحل ایران و یمن را پیشنهاد کرده‌اند که در راستای مقابله با جمهوری اسلامی ایران است. لذا حمایت از دکترین جدید روسیه، در راستای خنثی سازی و یا ایجاد توان رقابتی جهت مقابله با تلاش‌های عملیاتی کشورهای غربی در منطقه مذکور، باید مورد بررسی ، پیگیری جدی و ارزیابی قرار گیرد.
واژگان کلیدی:رویکرد ، سیاست، خاورمیانه‌ای، روسیه، منافع، تهران ، مسکو
