سید سلمان صفوی

مرکز بین المللی مطالعات صلح

 

مقدمه

در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ با سقوط حکومت شاه، دوره جدیدی در تاریخ ایران آغاز شد که با تغییرات مهمی در سیاست های دفاعی، دیپلماتیک، اقتصادی، فرهنگی و ساختار قدرت همراه بود. ایران اکنون یکی از مهم ترین قدرت های نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام و آسیای غربی است. در این نوشتار با روش تحلیل گفتمان؛ ساختار حکومت، امنیت ملی، سیاست های دفاعی، سیاست خارجی، اقتصاد، فرهنگ و هنر، احزاب، نواندیشی، ریزش و رویش وَ مشارکت سیاسی در دوره جمهوری اسلامی ایران (۱۴۰۰-۱۳۵۷) به روش موضوعی بررسی شده است.

ساختارحکومت جمهوری اسلامی ایران

ساختار قدرت در جمهوری اسلامی ایران پیچیده است و غالباً کارشناسان خارجی درک صحیحی از آن ندارند. در ایران ولی فقیه و سپاه پاسداران مرکز ثقل قدرت هستند. مرجعیت و حوزه های علمیه هر چند به صورت رسمی در ساختار رسمی قدرت نیستند، از مؤلفه های اصلی هویتی این دوره به شمار می روند.

در ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ طی یک رفراندوم، اکثریت مطلق ملت ایران به نظام جمهوری اسلامی رأی مثبت دادند. سپس قانون اساسی توسط مجلس خبرگان قانون اساسی تدوین و تصویب شد. طبق قانون اساسی جدید؛ «ولی فقیه» در رأس حکومت قرار گرفت. چگونگی اداره و تدبیر کشور با رهبری ولی فقیه در امور مختلف و مدیریت سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه، شورای نگهبان، سپاه پاسداران، شورای عالی امنیت ملی و مجلس خبرگان رهبری تصویب شد. شورای تشخیص مصلحت بعداً تأسیس شد. در ساختار حکومت جمهوری اسلامی ایران، ولی فقیه مقتدرترین مقام و در راس هرم قدرت است.

بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مجلس خبرگان رهبری نهادی است متشکل از فقهای شیعه که از بین روحانیون واجد شرایط شیعه، رهبر را انتخاب می کند. دوره ریاست ولی فقیه نامحدود است. اختیارات رهبر گسترده است. جهت و روند کلی سیاست های کلان و راهبردی حکومت توسط رهبر تعیین می شود. فرماندهان ارشد ارتش، سپاه پاسداران و نیروی انتظامی و همچنین اعضای روحانی شورای نگهبان (شورای نگهبان)، ریاست قوه قضائیه، رئیس رادیو و تلویزیون، ریاست مجمع تشخیص مصلحت، امامان جمعه کشور، رئیس بنیاد مستضعفین و تولیت آستان قدس رضوی توسط رهبر منصوب می شوند. رهبر فرمانده کل نیروهای مسلح ایران وَ انحصاراً مسئول اعلام جنگ و صلح است. طبق اصل 57 قانون اساسی ایران «قوای حاكم در جمهوری اسلامی ایران عبارتند از: قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه كه زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت بر طبق اصول آینده این قانون اعمال می‏گردند. این قوا مستقل از یكدیگرند.»در قانون اساسی ج. ا. ایران از دو اصطلاح «رهبر» و «ولی فقیه» برای عنوان راس نظام و حاکمیت استفاده شده است.

 رهبری

وظایف و اختیارات رهبر در قانون اساسی جمهوری اسلامی مطابق متن اصل 110 قانون اساسی :

1. تعیین سیاست‏های كلّی نظام جمهوری اسلامی ایران پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام.
2. نظارت بر حُسن اجرای سیاست ‏های كلّی نظام.
3. فرمان همه‌‏ پرسی.
4. فرماندهی كل نیروهای مسلح.
5. اعلان جنگ و صلح و بسیج نیروها.
6. نصب و عزل و قبول استعفای‏:

الف. فقهای شورای نگهبان.

ب. عالی‏ ترین مقام قوه قضائیه.

ج. رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.

د. رئیس ستاد مشترك.

ه‍. فرمانده كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.

و. فرماندهان عالی نیروهای نظامی و انتظامی.

۷. حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‏‌گانه.

۸ . حل معضلات نظام كه از طُرُق عادی قابل حل نیست، از طریق مجمع تشخیص مصلحت نظام.

۹. امضاء حكم ریاست جمهوری پس از انتخاب مردم- صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری از جهت دارا بودن شرایطی كه در این قانون می‏‌آید، باید قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبان و در دوره اول به تأیید رهبری برسد.

۱۰. عزل رئیس‌‏جمهور با در نظر گرفتن مصالح كشور پس از حكم دیوان عالی كشور به تخلف وی از وظایف قانونی، یا رأی مجلس شورای اسلامی به عدم كفایت وی بر اساس اصل 89.

۱۱. عفو یا تخفیف مجازات محكومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه.[1]

12. حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه.
13. حل معضلات نظام که از طرق عادی قابل حل نیست، از طریق مجمع تشخیص مصلحت نظام.
14. امضای حکم ریاست جمهوری پس از انتخاب مردم؛ صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری از جهت دارا بودن شرایطی که در این قانون می‌آید، باید قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبان و در دوره اول به تأیید رهبری برسد.
15. عزل رییس جمهور با در نظر گرفتن مصالح کشور پس از حکم دیوان عالی کشور به تخلف وی از وظایف قانونی، یا رأی مجلس شورای اسلامی به عدم کفایت وی‌.
16. 16. عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه‌ی قضاییه.

رهبر می‌تواند برخی وظایف و اختیارات خود را به شخص دیگری تفویض کند.

طبق قانون اساسی، انتخابات ریاست جمهوری و پارلمان باید حداقل هر چهار سال یکبار با نظارت شورای نگهبان برگزار شود. حق رای عمومی است و حداقل سن رای دادن 18 سال است.

ریاست جمهوری

رئیس‌جمهور با رأی عمومی بزرگسالان انتخاب می‌شود و ریاست قوه مجریه را برعهده دارد. رئیس جمهور باید شیعه ایرانی الاصل باشد. این پست تا ۱۳۶۸ عمدتاً تشریفاتی بود، اما پس از اصلاح قانون اساسی و حذف پست نخست وزیری، اختیارات بیشتری به رئیس جمهور اعطا شد. رئیس‌جمهور هیئت وزیران را برای تصویب قوه مقننه انتخاب می‌کند و به عنوان رئیس شورای عالی امنیت ملی که ناظر بر امور دفاعی کشور است، فعالیت دارد. رئیس جمهور و وزرای کابینه مسئولیت اداره روزمره دولت و اجرای قوانین وضع شده توسط قوه مقننه را برعهده دارند. علاوه بر این رئیس جمهور بر طیف گسترده ای از ادارات و سازمان های دولتی نظارت دارد. طبق اصل 113 قانون اساسی؛ «پس از مقام رهبری، رئیس جمهور عالی‏ترین مقام رسمی كشور است و مسئولیت اجرای قانون اساسی و ریاست قوه مجریه را جز در اموری كه مستقیماً به رهبری مربوط می‏شود، برعهده دارد.»

قوه مقننه

 قوه مقننه ایران، تک مجلسی است و با 290 نماینده، مجلس شورای اسلامی نام دارد. نمایندگان به طور مستقیم برای یک دوره چهار ساله با رأی عمومی بزرگسالان انتخاب می شوند. اقلیت های مذهبی و قومی شناخته شده نیز دارای نماینده رسمی در این مجلس هستند. کلیه قوانین توسط مجلس وضع می شود. در شرایط فوق العاده نمایندگان مجلس می توانند با اکثریت دو سوم آرا، رئیس جمهور را استیضاح کنند.

قوه قضائیه

طبق اصل 156 قانون اساسی؛ «قوه‌ قضائیه قوه ‌‏ای است مستقل كه پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت و عهده ‌‏دار وظایف زیر است:

1. رسیدگی و صدور حكم در مورد تظلمات، تعدیات، شكایات، حل و فصل دعاوی و رفع خصومات و اخذ تصمیم و اقدام لازم در آن قسمت از امور حسبیه كه قانون معین می‌‏كند.
2. احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی‏های مشروع.
3. نظارت بر حُسن اجرای قوانین.
4. كشف جرم و تعقیب و مجازات و تعزیر مجرمین و اجرای حدود و مقررات مدوّن جزائی اسلام.
5. اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین.»

طبق اصل 157 قانون اساسی؛ «به منظور انجام مسئولیت‏های قوه قضائیه در كلیه امور قضایی و اداری و اجرایی، مقام رهبری یك نفر مجتهد عادل و آگاه به امور قضایی و مدیر و مدبر را برای مدت پنج سال به عنوان رئیس قوه قضائیه تعیین می‌‏ کند كه عالی‏ترین مقام قوه قضائیه است.»

شورای نگهبان

«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، وظایف متعددی برای شورای نگهبان برشمرده است. عمده این وظایف به طور مشترک بر عهده فقها و حقوقدانان است و تعدادی دیگر نیز از وظایف اختصاصی فقهاست. از مجموعه وظایف شورای نگهبان، سه مورد «نظارت بر قانون گذاری»، «تفسیر قانون اساسی» و «نظارت بر انتخابات» اهمیت بسیار دارند و مباحث عمده ای در خصوص هر یک وجود دارد.» «شورای‏ نگهبان‏ نظارت‏ بر انتخابات‏ مجلس‏ خبرگان‏ رهبری‏، ریاست‏ جمهوری‏، مجلس‏ شورای‏ اسلامی‏ و مراجعه‏ به‏ آرای عمومی‏ و همه‏ ‌پرسی‏ را برعهده‏ دارد.»[2]

شورای نگهبان متشکل از 12 نفر حقوقدان است. نیمی از اعضای شورای نگهبان متخصص در حقوق شرع و منصوب رهبرند و نیمی دیگر حقوقدان مدنی هستند که توسط شورای عالی قضایی معرفی و از طرف مجلس که از جهات مختلف به عنوان نگهبان قانون اساسی عمل می کند، منصوب می شوند. این شورا تمام قوانین مصوب مجلس را بررسی می کند تا مطابقت آن با قانون اساسی مشخص شود. اگر اکثریت شورا قانونی را منطبق با قانون اساسی ندانند یا اکثریت وکلای شرعی شورا، آن سند را مغایر با موازین شرع تشخیص دهند، شورا می تواند آن را منطبق نماید و یا برای بازنگری برای بررسی مجدد به مجلس بازگرداند.

شورای نگهبان عهده دار نظارت بر انتخابات است و عموم نامزدهای انتخابات مجلس – حتی برای ریاست جمهوری – باید توسط شورای نگهبان تأیید شوند. شورای نگهبان مهمترین بازوی رهبری است. نظارت استصوابی شورای نگهبان بر انتخابات، محل مناقشه اصلاح طلبان و اصول گرایان است. رد صلاحیت برخی از سیاستمداران مشهور برای کاندیداتوری ریاست جمهوری نظیر هاشمی رفسنجانی، علی لاریجانی و اسحاق جهانگیری موجب موضع گیری های بسیار علیه شورای نگهبان شد. شورای نگهبان اکثر کاندیداهای مشهور اصلاح طلب برای انتخابات اخبر مجلس شورا را تأیید نکرد.

فرمان تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال 1367 برای داوری اختلافات بین مجلس و شورای نگهبان توسط امام خمینی صادر شد.[3] طبق اصل 112 قانون اساسی؛ «مجمع تشخیص مصلحت نظام برای تشخیص مصحلت در مواردی كه شورای نگهبان مصوبه مجلس شورای اسلامی را خلاف موازین شرع و یا قانون اساسی بداند و مجلس با در نظر گرفتن مصلحت نظام، نظر شورای نگهبان را تأمین نكند و مشاوره در اموری كه رهبری به آنها ارجاع می‏دهد و سایر وظایفی كه در این قانون ذكر شده، به دستور رهبری تشكیل می‏شود. اعضاء ثابت و متغیر این مجمع توسط رهبری تعیین می‏ شود. مقررات مربوط به مجمع توسط اعضای این مجمع تهیه و تصویب و به تأیید مقام رهبری می رسد.»

تاریخ این دوره به دو بخش تقسیم می شود: دوره رهبری امام خمینی، دوره رهبری آیت الله خامنه ای.

دوره رهبری امام خمینی(۱۳۵۷-۱۳۶۸)

دوره رهبری امام خمینی، دوره تأسیس نهادهای اختصاصی جمهوری اسلامی، تثبیت جمهوری اسلامی و دفاع مقدس است. نهادهای اختصاصی جمهوری اسلامی تأسیس شده در این دوره که عمدتا در حوزه های قضایی، دفاعی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی بود، عبارتند از: دادگاههای انقلاب، سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، بنیاد مستضعفان، بنیاد مسکن، بنیاد شهید، خبرگان رهبری، دادگاه ویژه روحانیت، شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارت اطلاعات، کمیته امداد، بنیاد ۱۵ خرداد، ستاد اجرایی فرمان امام و سازمان تبلیغات اسلامی. دولت های بازرگان، بنی صدر، رجایی، و موسوی در این دوره فعالیت کردند.

مهمترین تنش های داخلی در این دوره؛ اغتشاشات مسلحانه گنبدکاووس- ترکمن صحرا (۱۳۵۸)، خوزستان (۱۳۵۸)، کردستان (۱۳۵۸-۱۳۶۳)، برکناری نخستین رئیس جمهور ایران (سید ابوالحسن بنی صدر، تیرماه ۱۳۶۰)، ترورهای گسترده توسط سازمان مجاهدین خلق، خلع مرجعیت آیت الله سید کاظم شریعتمداری (۸ اردیبهشت ۱۳۶۱)، برکناری یا استعفای قائم ‌مقام رهبری (۷فروردین ۱۳۶۸)،  انحلال احزاب و سازمان های زاویه دار نظیر حزب جمهوری خلق مسلمان (اسفند ۱۳۵۸)، جبهه ملی (۱۳۶۰)، حزب توده (۱۳۶۲)، نهضت آزادی (۱۳۶۶)[4] و یا معاندین از قبیل منافقین (۱۳۶۰) و فداییان خلق (۱۳۶۰)، انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی (۷ تیر ۱۳۶۰) و اعدام های سال ۱۳۶۷ است.

مهمترین بحران امنیتی و بین المللی در این دوره، تهاجم نظامی عراق به ایران است که با مقاومت قهرمانانه مردم ایران در قالب بسیج، سپاه پاسداران و ارتش؛ سرانجام منجر به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شد. ایران برای نخستین بار از دوره قاجار به بعد موفق شد در مقابل تهاجم خارجی از مرزهای خود دفاع کند و یک وجب از خاک کشور را تسلیم دشمن نکند.

دوره رهبری آیت الله خامنه ای (۱۳۶۸- …)

آیت الله خامنه ای از سال ۱۳۶۸ تا کنون (۱۴۰۰ شمسی) ولی فقیه و رهبری ایران است. دوره رهبری آیت الله خامنه ای دوره ولایت مطلقه فقیه (بازنگری قانون اساسی سال۱۳۶۸، اصل ۵۷) و دوره سازندگی و ارتقای قدرت دفاعی جمهوری اسلامی ایران است. در این دوره روابط بین الملل، اقتصاد، فرهنگ و قدرت دفاعی ایران، طبق اصل ۵۷ قانون اساسی (قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه که زیر نظر «ولایت مطلقه امر و امامت امت» اداره می‌ شود.) توسط ایشان مدیریت شده است. در این دوره ایران به یکی از متنفذترین قدرت های آسیای غربی مبدل شد. نظریه «تقریب مذاهب اسلامی» عملیاتی شد. گامهای بزرگی در راه  مقابله یا سیطره آمریکا در لبنان، عراق، سوریه و أفغانستان برداشته شد. قدرت دفاعی ایران افزوده شد. روابط  ایران با روسیه و چین با نظر ایشان گسترش یافت. مهمترین بحران سیاسی داخلی این دوره، اعتراض به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال  ۱۳۸۸ بود که با حصر رهبران آن (میرحسین موسوی، زهرا رهنورد و مهدی کروبی) و زندانی شدن حدود صد نفر از چهره های شاخص آن مهار شد. مهمترین تنش در روابط المللی، پرونده هسته ای بود که هنوز حل و فصل نشده است. گفتمان عدالت اجتماعی بالاخص نظریه عدالت اقتصادی رهبری، توسط دولت ها، فعلیت و عینیت نیافت. دولت های رفسنجانی، خاتمی، احمدی نژاد و روحانی در این دوره فعالیت کردند.

• هر دو رهبر جمهوری اسلامی ایران زندگی ساده ای داشته اند که در تاریخ زندگی رهبران سیاسی جهان کم نظیر است.

امنیت ملی و سیاست های دفاعی

 

در دوره سلطنت محمدرضا پهلوی، ایران یکی از بزرگ ترین نیروهای مسلح خاورمیانه را داشت. کلیه ادوات نظامی اعم از هواپیما، تانک و توپ عمدتاً از آمریکا و بریتانیا خریداری می شد و کشور کاملاً به آنها وابسته بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی،  به مرور تحولات گسترده ای در سازمان و توان نظامی ایران ایجاد شد  و ایران مبدل به یک قدرت مستقل نظامی شد. چنان که در حال حاضر نقش تعیین کننده ای در امنیت منطقه خاورمیانه دارد. در حالی که قبل از انقلاب، ارتش ایران از نظر تجهیزات و توانایی ساخت ادوات جنگی کاملاً وابسته بود. طی چهل سال گذشته،  با استفاده از تجربیات گرانبهای دوره دفاع مقدس، ایران مقتدرانه ابداعات اساسی در تولید تجهیزات دفاعی داشته و پیشرفت های مهمی در زمینه صنایع دفاعی پیشرفته و تولید ادوات دفاعی داشته است. مهمترین رخداد نهادی- دفاعی بعد از انقلاب تاسیس سپاه پاسداران در اردیبهشت ۱۳۵۸ بود. سپاه پاسداران ستون فقرات دفاع از انقلاب، امنیت ملی و نهضتهای آزادیبخش است و نقش اصلی در دوره دفاع مقدس برای حفظ تمامیت ارضی ایران ایفا کرده است و شهدای والا مقام زیادی را در راه دفاع از ایران داده است مثل برادران باکری ، بروجردی، محسن صفوی، خرازی، باقری، زین الدین، بقایی.

­طبق اصل 146 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ «استقرار هرگونه پایگاه نظامی خارجی در كشور، حتی به عنوان استفاده‏ صلح‌‏آمیز ممنوع است.»

شورای عالی امنیت ملی

طبق اصل 176 قانون اساسی؛ «به منظور تأمین منافع ملی و پاسداری از انقلاب اسلامی و تمامیت ارضی و حاكمیت ملی، «شورای عالی امنیت ملی» به ریاست رئیس جمهور  با وظایف زیر تشكیل می‌‏ شود:

1. تعیین سیاست ‏های دفاعی- امنیتی كشور در محدوده سیاست ‏های كلی تعیین‌‏شده از طرف مقام رهبری.
2. هماهنگ نمودن فعالیت‏ های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط با تدابیر كلی دفاعی- امنیتی.
3. بهره‏‌گیری از امكانات مادی و معنوی كشور برای مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی.

اعضای شورای عالی امنیت ملی عبارتند از:

– رؤسای قوای سه‏‌گانه.

– رئیس ستاد فرماندهی كلّ نیروهای مسلح.

– مسئول امور برنامه و بودجه.

– دو نماینده به انتخاب مقام رهبری.

– وزرای امور خارجه، كشور، اطلاعات.

– حسب مورد وزیر مربوط و عالی‏ترین مقام ارتش و سپاه پاسداران.

شورای عالی امنیت ملی به تناسب وظایف خود، شوراهای فرعی از قبیل شورای دفاع و شورای امنیت كشور را تشكیل می‌‏دهد. ریاست هر یك از شوراهای فرعی با رئیس جمهور یا یكی از اعضای شورای عالی است كه از طرف رئیس جمهور تعیین می‌‏شود. حدود اختیارات و وظایف شوراهای فرعی توسط قانون معین می‏‌ شود و تشكیلات آنها به تصویب شورای عالی می ‌‏رسد. مصوبات شورای عالی امنیت ملی پس از تأیید مقام رهبری قابل اجراست.» ایران دارای دو سازمان نظامی، ازتش و سپاه پاسداران و یک سازمان پلیس با عنوان نیروی انتظامی است.

سپاه پاسداران در اوایل ۱۳۵۸ با همت محمد منتظری، لاهوتی، ابوشریف و محمد بروجردی تأسیس شد. بنا بر  روایت محسن رفیق دوست، فکر ایجاد نیرویی غیر از ارتش برای دفاع از انقلاب، اولین بار از سوی شهید محمد منتظری مطرح شده است.[5] مامویت سپاه دفاع از انقلاب، تمامیت ارضی ایران و حمایت از نهضتهای آزادیبخش است. سپاه اولیه دارای هفت واحد و شورای فرماندهی بود. یکی از واحدهای سپاه واحد نهضتهای آزایبخش بود. بعدا با توجه به مقتصیات هشت سال دوره دفاع مقدس و تحولات منطقه ای، ساختار فرماندهی و سازمانی سپاه عوض گردید و سپاه پاسداران دارای پنج نیروی زمینی، هوایی، دریایی، بسیج و قدس(حمایت از نهضتهای آزادیبخش) شد.

واحد نهضتهای آزادبخش و بعدا نیروی قدس، نقش مهمی در آموزش نیروهای آزادیخواه جنبش مقاومت آسیای غربی بخصوص در أفغانستان، عراق و لبنان داشتند.

در ۲۶ شهریور ۱۳۶۴ش با دستور امام خمینی سپاه پاسداران در سه نیروی زمینی، هوایی و دریایی گسترش یافت. در سال ۱۳۶۹ش به‌فرمان آیت الله خامنه‌ای دو نیروی دیگر با نام‌های نیروی قدس و مقاومت بسیج به سازمان سپاه پاسداران اضافه گردید و در مجموع به پنج نیرو گسترش یافت. با افزودن بخش فضایی به بخش هوایی در سال ۱۳۸۸ش، نیروی هوافضای سپاه تشکیل شد. فعالیت‌های سازندگی سپاه پاسداران زیر نظر قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء(ص) انجام می‌پذیرد. قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء(ص) به‌عنوان سازمانی پروژه‌محور در عرصه‌های عمرانی از جمله نفت، گاز، پتروشیمی، مترو، بناها، آب، راه‌سازی، سدسازی، کشاورزی و مخابرات در حال فعالیت است و مددکار اجرایی شدن برخی پروژه های مهم سازندگی و اقتصادی ایران است. محسن رضایی و سید رحیم صفوی مشهورترین فرماندهان کل سپاه هستند.

ارتش ایران نیز پس از انقلاب بازسازی شد. سپاه و ارتش درگیر یک جنگ طولانی با عراق شدند (1980-1988) که به تقویت آنها و به ویژه توسعه سپاه پاسداران انجامید. وجهه ملی سپاه و ارتش به خاطر رشادت ها و فداکاری های این دو سازمان نظامی در دفاع از تمامیت ارضی ایران در طول جنگ فزونی یافت. نیروی انتظامی از ادغام ژاندرمری، شهربانی و کمیته های انقلاب اسلامی ایجاد شد.

ایران پس از انقلاب موفق شد اداوت و تجهیزات نظامی پیشرفته تولید کند که مهمترین آنها مجموعه انواع موشک[6]،  پهباد[7]، زیردریایی[8]، تانک[9] و خودروهای زرهی است. موشک‌های دوربرد و میان برد بالستیک ایران به ویژه سری موشک ‌های «شهاب» موجب هراس دشمنان کشور شده است.

موشک های ایرانی

ایران از اواخر دهه 1990 موفقیت های مهمی در زمینه صنایع موشکی به دست آورد و موفق شد موشک‌ های میانبرد و دور‌برد به ترتیب از 300 تا 600 مایلی (480 تا 965 کیلومتری) و از 600 تا 3300 مایلی (965 تا 5310 کیلومتری) تولید کند. بُرد موشک‌های ایران  به دورترین نقاط اروپا و بیش از ۷۰ درصد آسیا می‌رسد. ایران یکی از قدرت های نظامی اصلی جهان اسلام و جهان است.[10] طبق گزارش «گلوبال فایر پاور»؛ ایران چهاردهمین قدرت نظامی چهان و پاکستان همسایه ایران، نهمین قدرت نظامی چهان است.[11]

[12]

(Source: CSIS Missile Defense Project, https://missilethreat.csis.org/country/iran/, accessed5.8.2022.)

طبق گزارش «گلوبال فایر پاور»؛ ایران پس از پاکستان و مصر و ترکیه، چهارمین قدرت نظامی جهان اسلام است.[13] ایران با خرید سامانه دفاع هوایی S-300 (یکی از پیشرفته‌ترین سامانه‌های دفاع موشکی در جهان از روسیه) قادر است همزمان 100 هدف را مورد شناسایی قرار دهد. این سامانه دارای بردی معادل 200 کیلومتر است و می‌تواند هدف‌هایی در ارتفاع 90 هزار پایی مورد هدف قرار دهد. جمهوری اسلامی ایران تا امروز با طراحی و ساخت بیش از  ۱۶ نوع موشک بالستیک با کاربردهای مختلف، گام های بلندی در مسیر دستیابی به قدرت بازدارنده بومی برداشته است.[14]

پهپاد آرش[15]

برخی پهپادهای مهم ایران عبارتند از: غره، سیمرغ، سری مهاجر (مهاجر ۴٬۳٬۲ و ۶)، ابابیل، صاعقه، کرار، سری کمان و انواع شاهد ۱۷۱، شاهد ۱۸۱، شاهد ۱۹۱و شاهد ۱۳۶ اشاره کرد .

تصویر پهپاد مهاجر۶[16]

مجله نشنال اینترست (National interest) در مقاله ای ایران را یکی از پنج قدرت پهپادی جهان شمرده است. این کشورها شامل آمریکا، چین، اسرائیل، ایران و روسیه اند.[17] به گزارش این مجله، ایران در این زمینه دارای بیشترین تجربه عملیاتی است. «در مجموع، ایران احتمالاً بیش از هر کشور دیگری غیر از اسرائیل یا ایالات متحده، تجربه عملیاتی با هواپیماهای بدون سرنشین دارد. ایران به طور گسترده از هواپیماهای بدون سرنشین در سوریه و عراق استفاده کرده است. ایران همچنین در صادرات پهپادهای خود به گروههای نیابتی مانند حزب ‌الله که اکثراً همان نقش  ISR[18] را ایفا می‌کنند، موفق بوده است.»[19]

در سال ۱۳۹۹ ایران از پهپاد آرش رونمایی کرد که با برد ۲۰۰۰ کیلومتر، دور بردترین پهپاد انتحاری و ضد رادار جهان است.[20] به گزارش خبرگزاری تسنیم، پهپاد غزه دوربردترین پهپاد ساخت ایران است که در ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ توسط فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران رونمایی شد. این پهپاد از نوع فوق سنگین و پهن‌ پیکر است. پهپاد غزه دارای ۲۱ متر دهانه بال و ۳۱۰۰ کیلوگرم جرم برخاست است. مداومت پروازی آن ۳۵ ساعت و سرعت پروازی آن ۳۵۰ کیلومتر بر ساعت عنوان شده است. میزان محموله قابل حمل توسط غزه نیز حداقل ۵۰۰ کیلوگرم و تا ۱۳ بمب و بُرد آن ۲۰۰۰ کیلومتر اعلام شده است. شعاع عملیاتی پهپاد غزه نیز معادل ۴۰۰۰ کیلومتر است.[21]

تانک کرار

تانک کرار یک تانک ایرانی است که ۲۲ اسفند ۱۳۹۵ رونمایی و همزمان خط تولید انبوه آن در صنایع زرهی بنی‌هاشم دورود در استان لرستان افتتاح شد. این تانک طی سه سال توسط متخصصان سازمان صنایع دفاعی ایران طراحی و تولید شد. سامانه کنترل آتش الکترواپتیکی، سامانه فاصله‌ یاب لیزری، رایانه بالستیک و قابلیت شلیک به اهداف ثابت و متحرک در شب و روز، قابلیت شلیک موشک و هدایت لیزری بسیار دقیق و امکان شلیک توپچی و فرمانده از دو سایت موازی، از ویژگی‌های تانک کرار است. تانک کرار همچنین به سامانه اتوماسیون تیربار برای شلیک از داخل دهلیز جنگی، توانایی عبور از مناطق ذوعارضه، گودال، رودخانه و حرکت در زیر آب مجهز است و قابلیت استتار مقابل سلاح‌های ضد زره دارد.

تانک ذوالفقار

اولین پیش‌نمونه تانک ذوالفقار در سال ۱۳۷۲ طراحی و خط تولید آن در تابستان ۱۳۷۶ در مجتمع صنعتی شهید کلاهدوز افتتاح شد. این تانک از سال ۱۳۷۷ تاکنون مورد استفاده نیروهای مسلح ایران بوده است. تانک ذوالفقار از توپ ۱۲۵ میلی‌متری بدون خان، سیستم تعلیق مشابه مدل‌های اولیه ام۶۰، سیستم کنترل آتش با قابلیت شلیک در حرکت استفاده می‌کند. جمهوری اسلامی ایران جزو تولیدکنندگان سامانه‌های دفاع فعال است و طبق اعلام مسئولان امر در حال حاضر چند سامانه دفاع فعال نیز در کشور تولید و با موفقیت آزمایش شده است. اولین سامانه دفاع فعال ایران روی تانک ذوالفقار با موفقیت تست شده  که نویدبخش اتفاقات مهمی در این حوزه است.[22]

خودرو ضد کمین و  ضد مین طوفان

در سال ۱۳۹۷ خودرو ضد مین و ضد کمین طوفان در سازمان صنایع دفاع وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جهت انجام ماموریت های پشتیبانی رزمی و تردد در مناطق جنگی و عملیاتی تولید شد.  طراحی و ساخت خودرو «طوفان» براساس نیازمندی نیروهای مسلح برای دست یابی به محصولی با قابلیت سرعت بالاتر، حرکت در شیب‌های طولی و عرضی تند و عبور از موانع انجام شده است. خودرو طوفان خودرویی  با قابلیت مقاومت در برابر انفجار مین و تله های انفجاری با قدرت چند کیلوگرم TNT و سطح حفاظت بالا در برابر گلوله های مختلفِ هسته فولادی است. «طوفان» به گونه ای طراحی شده که علاوه بر تحرک بالا و توانمندی عبور از موانع ذوعارضه، قابلیت عبور از کانال آب  با عمق 1.5 متر و عبور از موانع عمودی 50 سانتی متری را داراست. این خودرو با قابلیت حمل 10 سرنشین و با تجهیز  به چرخ های پنچررو قادر است عملیات را ادامه داده و برای ترک محل درگیری در حالت پنچری چرخ ها، تا شعاع 50 کیلومتری حرکت کند.[23]

سیاست دفاعی ایران

سیاست دفاعی  ایران بر اساس سیاست بازدارندگی با توان موشکی است. ایران همواره بر این موضوع تأکید دارد که قدرت اصلی در منطقه است و نیروهای نظامی قدرت‌های خارجی باید از این منطقه خارج شوند. برقراری و حفظ امنیت در این منطقه با ایران و دیگر کشورهای منطقه است. ایران هژمونی قدرت‌های خارجی در این منطقه را به رسمیت نمی‌شناسد. این منطقه حریم امنیتی ایران است و اجازه نمی ‌دهد قدرت‌های خارجی و سیاست‌های آنها در امنیت منطقه مسلط شود. موضوع گفتگو و مناقشه ایران با قدرت ‌های بزرگ جهانی تغییر کرده و این کشورها با ایران به عنوان یک قدرت تأثیرگذار که چاره‌‌ای جز معامله با آن ندارند، وارد گفتگو شده اند.[24]

ایران از جنبش های مقاومت و نهضت های آزادیبخش حمایت می کند و در این راستا از ملت های فلسطین، لبنان، یمن و افغانستان وَ جنبش های حماس، جهاد اسلامی فلسطین، حزب الله لبنان و انصارالله یمن حمایت کرده است. ایران حتی ار مسلمانان بوسنی دفاع و حمایت کرد و در استقلال آنها نقش مؤثری ایفا کرد. بررسی‌های بین‌المللی و همچنین گزارش ویژه کنگره آمریکا تأیید می‌کند که در طول سه سال و نیم جنگ بوسنی، ایران یکی از اصلی‌ترین تأمین‌کنندگان تسلیحات نظامی برای شبه نظامیان و ارتش بوسنی بوده است.[25]

آیت الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود می‌نویسد: «[به دکتر ولایتی] گفتم یک میلیون دلار از باقی‌مانده قیمت نفت اهدایی را به رئیس‌جمهوری بوسنی بدهد. هیئت بوسنیایی برای دور اول مذاکره آمدند و از کمک هیأت ایران خیلی ممنون‌ اند. گفتند کاملاً محاصره ‌اند و اسلحه آنها تمام شده و فقط بخشی از کمک های ما را دارند. خواستار کمک بیشتر شدند. مشکل جدی دارند و در بن‌بست و محاصره اند. پیشنهاد داشتند ما از طریق کروات ‌ها، با صرب ‌ها و روس‌ ها یا کشورهای غربی یا اسلامی برای کمک کردن به آنها اقدام کنیم. [با] پیشنهاد دادن موشک به کروات‌ها که برای مقابله با صرب‌ها نیاز دارند، جهت رفع محاصره و رساندن اسلحه به مسلمان‌ها موافقت کردم. قرار شد در ملاقات پس فردا با رئیس‌جمهور کرواسی مطرح کند. برای بازسازی و پذیرش متخصصان بیکارشان هم کمک خواست.»[26]

سیاست خارجی

پس از انقلاب ۱۳۵۷ تغییر و تحول مهمی در سیاست خارجی ایران ایجاد شد. طبق اصل 152 قانون اساسی؛ «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هر گونه سلطه ‏‌جویی و سلطه ‏‌پذیری، حفظ استقلال همه ‏‌جانبه و تمامیت ارضی كشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان و عدم تعهد در برابر قدرت ‏های سلطه ‏‌گر و روابط صلح‏ ‌آمیز متقابل با دولت های غیر محارب استوار است.» طبق اصل 153قانون اساسی؛ «هر گونه قرارداد كه موجب سلطه بیگانه بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شئون كشور گردد، ممنوع است.» طبق اصل 154 قانون اساسی؛ «جمهوری اسلامی ایران سعادت انسان در كل جامعه بشری را آرمان خود می‏داند و استقلال و آزادی و حكومت حق و عدل را حق همه مردم جهان می‏‌شناسد. بنابراین در عین خودداری كامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملت‏های دیگر، از مبارزه حق‌‏ طلبانه مستضعفین در برابر مستكبرین در هر نقطه از جهان حمایت می‌‏ كند.»

ایران پس از انقلاب 1357 با قطع رابطه با اسرائیل، سیاست نه شرقی نه غربی را در پیش گرفت و عضو سازمان غیرمتعهدها[27] شد، اما به مرور با رفتارهای خصمانه آمریکا علیه ملت ایران و عدم استقلال اروپا از آمریکا در رابطه با ایران، پیرامون مهمترین موضوعات نظیر تحریم ها، از غرب دور و به شرق نزدیک شد. حکومت آمریکا مهمترین دشمن فعال ایران در دوره ۱۳۵۸- ۱۴۰۰بوده است. پس از ناامیدی دولت امریکا از ایجاد روابط عادی با ایران در دولت مهندس بازرگان، متعاقب اشغال سفارت امریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام، الگوی رفتاری دولت امریکا در قبال ایران در دولت‌های مختلف دموکرات و جمهوری‌خواه براساس الگوی تحریم – مهار و تقابل فعال – غیرفعال تنظیم شد.[28]

طی چهل سال گذشته، ایران روابط تنش آمیزی با برخی همسایگان عرب خود به خصوص عربستان سعودی داشته است. روابط ایران و اروپا نیز با فراز و نشیب های همراه بوده است. موضوعاتی نظیر حقوق بشر، نهضت های آزادیبخش، برنامه انرژی هسته ای و دفاع موشکی ایران از جمله موضوعات مناقشه‌ انگیز دو طرف در سال های اخیر بوده ‌است. با حمله عراق به ایران، کشورهای اروپایی با حمایت از عراق و کمک‌های تسلیحاتی به این کشور، تحریم تسلیحاتی علیه ایران را آغاز کردند.

صدور فتوای امام خمینی در ۱۴ فوریه ۱۹۸۹ مبنی بر قتل سلمان رشدی، موجب واکنش شدید اتحادیه اروپا مقابل ایران گردید. که نمود آن در فراخوانی سفرای کشورهای اروپایی از تهران بود. اما پس از یک ماه با چرخش موضع اتحادیه اروپا در این رخداد، سفرای کشورهای اروپایی به تهران بازگشتند. گرچه  آیت الله هاشمی رفسنجانی تلاش داشت روابط دو جانبه بهبود یابد، اما به ‌دلیل استمرار عوامل تنش‌زا بین دو طرف، این تلاش‌ها چندان مؤثر واقع نشد.

روابط دوجانبه با بروز واقعه میکونوس به بدترین وضع ممکن از زمان اعلام حکم ارتداد سلمان رشدی درآمد. در پی محکومیت مقامات ایرانی در دادگاه میکونوس، دول اروپایی سفیران خود را از تهران فراخواندند و این وضع تا زمان ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی به عنوان پنجمین رئیس‌جمهور ایران ادامه داشت. به‌طور کلی تا زمان انتخاب سید محمد خاتمی به عنوان رئیس‌جمهور ایران، روابط دو طرف به همان صورت خصمانه ادامه داشت.

با توجه به تغییر رویه ایران مبنی بر تنش‌ زدایی در رابطه با غرب، این رویکرد سیدمحمد خاتمی از جانب کشورهای اروپایی با استقبال مواجه شد و از اسفند ۱۳۷۶ گفتگوهای سازنده جایگزین گفتگوهای انتقادی شد. سفرای کشورهای اروپایی نیز که پس از رأی دادگاه میکونوس ایران را ترک کرده بودند، به ایران بازگشتند.  نخستین مذاکرات ایران و اتحادیه اروپا پیرامون برنامه هسته‌ای ایران در سال ۲۰۰۳ انجام گرفت. در این سال سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان برای بحث پیرامون برنامه اتمی ایران نمایندگان خود را به ایران اعزام داشتند. این نمایندگان در این سفر ایران را به امضای پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی واداشتند. پس از این اقدام، کشورهای این اتحادیه خاویر سولانا را به عنوان مذاکره‌کننده اصلی بین ایران و اتحادیه اروپا انتخاب کردند. از آن زمان به بعد برنامه اتمی ایران موضوع غالب روابط بین ایران و اتحادیه اروپا شد.

اتحادیه اروپا در دوره های سازندگی و اصلاحات، نخستین طرف تجاری ایران بود. پس از ایجاد بحران ناشی از فعالیت های هسته ای ایران و طرح آن در شورای حكام آژانس اتمی، فضای موجود تغییر كرد و آمریكا به اتحادیه اروپا فشار آورد تا مساله هسته ای را در سرفصل گفتگوهای خود با ایران قرار دهد. از سال 2003 مناسبات ایران و اتحادیه اروپا وارد فضای جدیدی شد كه بیشتر چالش برانگیز بود. به خصوص در دولت های نهم و دهم ارتباط ایران و اتحادیه اروپا به شدت كاهش یافت و تعامل و همكاری جای خود را به چالش و درگیری داد. در این دوره سطح مناسبات ایران و اروپا به پایین ترین میزان خود رسید. در حالی كه زمانی سطح مناسبات ایران و اتحادیه اروپا 30 میلیارد یورو بود، اما با اعمال تحریم ها در دوره احمدی نژاد،  به 6.5 میلیارد یورو كاهش یافت.[29]

در دوره احمدی نژاد، در سال ۲۰۰۶ اتحادیه اروپا مذاکرات  هسته ای با ایران را که از سال ۲۰۰۳ آغاز شده بود، بی‌نتیجه دانست و پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع داده شد. از این زمان به بعد مذاکرات پیرامون پرونده اتمی ایران توسط گروه ۱+ ۵  انجام می‌گرفت که ۳ عضو این گروه (فرانسه، آلمان و بریتانیا) را کشورهای عضو این اتحادیه تشکیل می‌دادند. در پی تشدید تحریم‌ ها علیه ایران به منظور توقف فعالیت‌های هسته‌ای‌، اعضای اتحادیه اروپا در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۲ قانون تحریم تدریجی صنعت نفت ایران و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران را تصویب کردند. براساس این قانون، اعضای این اتحادیه نه تنها از واردات نفت ایران منع شدند، بلکه ترابری، خرید و بیمه محموله‌های نفتی ایران به هر مقصدی در جهان توسط شرکت‌های این کشورها نیز ممنوع شد.

در دوره احمدی نژاد چالشهایی که سالها در روابط جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد ماهیت برنامه هسته ای ایران ادامه داشت و به تصویب قطعنامه 1696 شورای امنیت منتهی شده بود سرانجام به تحریم ایران توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد در قالب قطعنامه 1737منجر گردید. . در دوم دی ماه شورای امنيت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا، قطعنامه ۱۷۳۷ تحريم ايران را تصويب کرد.ایران برای نخستین بار بخاطر بی کفایتی مدیران ارشد سیاست خارحی ایران مشمول تحریمهای شورای امنیت سازمان ملل شد که به اعتبار بین المللی ایران آسیب رساند.

در دوره ریاست جمهوری دکتر حسن روحانی (۱۴۰۰-۱۳۹۲) روابط ایران و اتحادیه اروپا بهبود یافت. در این دوه با مذاکرات مستمر بین ایران و اتحادیه اروپایی و کشورهای ۱+ ۵ در خصوص مسئله هسته‌ای ایران، چندین توافق صورت گرفت که در نهایت منجر به توافق نهایی هسته‌ای برجام شد. در خلال مذاکرات هسته‌ای، نماینده اتحادیه اروپا سعی داشت با نزدیک تر کردن مواضع ایران و آمریکا که سابقه تخاصم دراز مدت داشتند، حصول توافق را تسهیل کند. همچنین اتحادیه اروپا با پیشقدم شدن در فیصله دادن به ابعاد احتمالی نظامی در برنامه هسته‌ای ایران، با ارائه یک قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که در نهایت به تصویب اعضا رسید، فاز عملیاتی برجام را کلید زد. اتحادیه اروپا براساس چارچوب توافق برجام سعی در بازسازی روابط سیاسی و تجاری خود با ایران داشت. لغو تحریم ‌های یک ‌جانبه‌ که اتحادیه اروپا در زمان تنش هسته ‌ای علیه ایران وضع کرده بود، کمک به ایران برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی و گشایش دفتر این اتحادیه در تهران، از جمله اقدامات عملی بود که در دوران پسابرجام از جانب این اتحادیه در دستور کار قرار گرفت.

طی چهل سال گذشته به تدریج از اعتبار گذرنامه ایرانی برای ورود به کشورهای اروپایی کاسته شد و ایرانیان بر خلاف گذشته مجبور شدند برای سفر به اروپا ویزا بگیرند، در حالی که اخذ ویزا سخت و گاه ناممکن شد. براساس گزارش پاسپورت ایندکس؛ گذرنامه ایرانی در سال ۲۰۲۲ در لیست ۱۲ گذرنامه کم اعتبار جهان قرار دارد. گذرنامه ایران در رتبه ۱۸۷ قرار دارد. کمترین رتبه ۱۹۹ و متعلق به افغانستان است.[30]

در مجموع در اغلب تنش های بین المللی ایران با همسایگان خود یا آمریکا، اروپا عموما در کنار دشمنان ایران بود. نمونه های بارز آن دوره جنگ عراق علیه ایران، تنش هسته ای و موشکی وَ تحریم های یک جانبه آمریکا است. طی سال هایی که آلمان و ایتالیا مهم ترین طرف های تجاری ایران بودند، اروپایی ها آمریكا را متقاعد كردند كه در جهت جنگ با ایران حركت نكند و تأکید داشتند مشكل ایران با گفتگو قابل حل است. بدین ترتیب آمریكا را بر سر میز مذاكره آوردند و در برابر برخورد سخت، دیپلماسی نرم را طرح كردند. بهترین دوره روابط ایران و اتحادیه اروپا، دوره ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی و دکتر روحانی بود.

خاویر سولانا، کاترین اشتون و فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، رابین کوک و جک استراو وزرای خارجه بریتانیا چهره های مهم در روابط بین اروپا و ایران هستند. بریتانیا غالباً نقش کلیدی در روابط ایران و اروپا و ایران و آمریکا داشته است.[31] سه بازیگر برتر اروپا در این عرصه؛ آلمان، فرانسه و بریتانیا هستند.

طی چهل سال گذشته نفوذ سیاسی ایران در خاورمیانه افزایش یافته و اینک متنفذترین کشور در عراق، سوریه، لبنان و یمن است.  ماجرای مذاکرات محرمانه بین ایران و آمریکا به محوریت هاشمی رفسنجانی و دونالد ریگان و متعاقب آن سفر پنج روزه هیات آمریکایی به ریاست مک فارلین (مشاور امنیت ملی آمریکا) به ایران در ۴ خرداد ۱۳۶۵[32] مذاکرات برجام و مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا (جواد ظریف- جان کری) از مهم ترین وقایع مناقشه آمیز در سیاست خارجی ایران است.

نگاه به جهان اسلام

تصویر اجلاس سران در تهران:(ردیف اول از پایین از سمت راست : کمال خرازی وزیر خارجه وقت خارجه ایران، سیدمحمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران، حسن حبیبی معاون اول وقت رئیس جمهور ایران. ردیف دوم از پایین از سمت راست: سیدحسن فیروزآبادی رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، سردار رحیم صفوی فرمانده وقت کل سپاه. ردیف سوم ملک عبدالله.)

*

ایران آز آغاز پیروزی سیاست همگرایی با جهان اسلام را پیش گرفت. از موفقترین همایش های سیاسی، بین المللی و دیپلماتیک ایران برگزاری هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران با شرکت قریب به اتفاق سران کشورهای اسلامی بود.  مقامات عالی رتبه پنجاه و پنج کشور مسلمان در هجدهم آذرماه 1376 در این اجلاس شرکت کردند مثل ملک عبدالله، حافظ اسد، سلیمان دمیرل، نوار شریف، عمرو موسی، و یاسر عرفات.[33] اجلاس با سخنان مهم مقام معظم رهبری آغاز شد. آیت الله خامنه‌ای در این سخنان با تکیه بر سه محور عمده اسلام، امت اسلامی و سازمان کنفرانس اسلامی و با اشاره به وضعیت موجود ملل مسلمان و کشورهای اسلامی در دنیای امروز و تصویر و دورنمای آن، بر ضرورت شناسایی و شناساندن اسلام، پیشینه و دورنمای امت اسلامی و ظرفیت، قدرت و وظایف سازمان کنفرانس اسلامی تاکید کردند. ایشان همچنین پیشنهادهای تشکیل بازار مشترک اسلامی، تشکیل پارلمان مشترک اسلامی، تشکیل دیوان داوری اسلامی و تلاش برای عضویت دائم دنیای اسلام در شورای امنیت سازمان ملل تا زمانی که حق وتو به قوت خود باقی است را به سران کشورهای اسلامی ارائه نمودند. هشتمین اجلاس سران کشورهای اسلامی در حالی در تهران برگزار شد که جهان اسلام با مشکلات عدیده‌ای از قبیل: فرایند به اصطلاح صلح خاورمیانه و حمایت بی چون و چرای آمریکا از رژیم صهیونیستی، ادامه برادرکشی و جنگ در افغانستان و نیز بحران جامو و کشمیر، بوسنی و هرزه گوین و… روبرو بود. در پایان اجلاس سه روزه کنفرانس اسلامی در بیستم آذر 1376، اعضای سازمان متعهد شدند که با تروریسم مقابله کنند و برای بازپس‌گیری قدس و مسجدالاقصی و حق ملی مردم فلسطین و بازگشتن به سرزمینشان و ایجاد کشور مستقل فلسطین با حاکمیت قدس شریف به عنوان پایتخت، تلاش کنند. از دیگر نتایج این اجلاس می‌توان به اتحاد رهبران جهان اسلام علیه رژیم صهیونیستی و محکوم کردن جنایات آنان اشاره کرد. اجلاس تهران از موفق‌ترین نشست سران کشورهای اسلامی بود که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های کشورهای غربی و آمریکا داشت. در این اجلاس، جمهوری اسلامی ایران، ریاست کنفرانس اسلامی را تا سه سال بر عهده گرفت.

استراتژی نگاه به شرق

پس از خروج ترامپ از برجام، ایران سیاست خارجی نگاه به شرق را مبنای روابط بین الملل جدید خود قرارداد ودر دسامبر ۲۰۲۱ عضو سازمان همکاری‌های شانگهای (Shanghai Cooperation Organization) شد. سازمان همکاری ‌های شانگهای یک سازمان اوراسیایی میان ‌دولتی است که به منظور  همکاری ‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی – سیاسی تشکیل شده‌ است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه پایه‌گذاری شد و به مرور ازبکستان، مغولستان، ایران، پاکستان، هند و بلاروس به آن ملحق شدند. در سازمان شانگهای دو کشور چین و روسیه نقش اصلی و تعیین‌کننده دارند.

برنامه ۲۵ ساله همکاری‌ های مشترک ایران و چین یا به اختصار «سند همکاری ایران و چین» یک توافق سیاسی – استراتژیک – اقتصادی بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین برای سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران، شرکت ملی صادرات گاز ایران، شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، زیرساخت‌های ایران و همکاری های نظامی – امنیتی – فرهنگی – قضایی است. به گزارش «پترولیوم اکونومیست»؛ حجم این سرمایه‌گذاری معادل ۲۸۰ تا ۴۰۰ میلیارد دلار آمریکا است. اهداف این سند در مدت ۲۵ سال تکمیل می‌شود و قرار است معاملات با واحد پولی کشور چین «یوان» صورت گیرد. این سند در ۷ فروردین ۱۴۰۰ توسط محمدجواد ظریف و وانگ یی، وزرای خارجه ایران و چین امضا شد. طبق گفته امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران، این قرارداد از روز ۲۴ دی ماه ۱۴۰۰ وارد فاز اجرایی شده است.

جمع بندی سیاست خارجی ایران

در چهل سال گذشته بجز مقاطعی کوتاه ایران با همه کشورها جز آمریکا و اسرائیل روابط دیپلماتیک داشته است. هرگاه دولت های حاکم بر ایران مشی معتدل و واقع بینانه در سیاست خارجی پیش گرفته اند، تنش در روابط بین المللی ایران کاهش یافته و هر زمان که مواضع آرمان گرایانه اتخاذ کرده اند، مناسبات سیاست خارجی و روابط بین المللی ایران تیره تر شده است.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر مبنای هنجارهای صلح سازی و امنیت سازی بین المللی، هنجارهای ناظر بر هویت خواهی اسلامی و مقاومت گرایی انقلابی در سطح بین المللی، هنجارسازی استقلال طلبی در نظام بین الملل و هنجارسازی در حوزه حقوق بشر است. جمهوری اسلامی ایران در تأسیس، تبیین یا تفسیر هنجارهایی براساس اصول ارزشی، در حوزه‌های مشخصی در نظام بین الملل مشارکت داشته تا نشان دهد تنها قدرت های غربی نیستند که نقش مؤسس در هنجارهای بین المللی دارند، گرچه ممکن است دامنه نفوذ و گستره این هنجارهای تأسیسی بر حسب عوامل مختلف، متفاوت باشد.[34]

دولت های هاشمی رفسنجانی، خاتمی و روحانی در سیاست خارجی، رویکرد واقع بینانه داشتند. در رابطه با مبانی نظری سیاست خارجی ایران و فرصت ها و چالش های آن بین کارشناسان این رشته اختلاف نظرهای اساسی وجود دارد و طیف های متعد فکری در این حوزه فعال اند. یک سوی این طیف محمود سریع القلم[35] و جواد ظریف و در جهت مقابل سعید جلیلی و منوچهر محمدی قرار دارند.

اقتصاد ایران پس از انقلاب 1357

پس از انقلاب، ایران گام های بلندی در توسعه اقتصادی برداشت و در رشته های صنایع نفت و  انرژی، صنایع غذایی، صنایع فلزی، صنایع ساختمانی، صنایع دارو سازی، و صنایع سنگین کارخانجات متعدد تأسیس شد. بزرگ‌ ترین مانع اقتصاد ایران، تحریم های اقتصادی و تحریم های بانکی جامعه بین‌المللی بود که به جدایی اقتصاد ایران از اقتصاد جهانی انجامید. این انزوای اقتصادی  رشد کوتاه‌مدت و بلندمدت بازارهای ایران را با مشکل مواجه کرد، دسترسی به فن آوری های پیشرفته را محدود نمود و مانع سرمایه‌گذاری خارجی شد. انزوای ایران محصول بیگانه ‌هراسی سیاستمداران محافظه‌ کار و تحریم‌های اعمال ‌شده توسط جامعه بین‌المللی به ‌ویژه آمریکا است.

قانون تحریم ‌های ایران در سال 1996، با گسترش تحریم‌های موجود آمریکا بر واردات فرآورده‌های نفتی ایران، شامل ممنوعیت‌های گسترده ای در سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکایی و غیر آمریکایی در ایران شد. این ممنوعیت ها شامل ممنوعیت فاینانس خارجی در توسعه نفت ایران، صادرات فن آوری پیشرفته به ایران و واردات طیف گسترده ای از محصولات ایرانی به آمریکا بود.

طبق اصل 44 قانون اساسی؛ اقتصاد ایران به سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی تقسیم شده است. «نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی منظم و صحیح استوار است. بخش دولتی شامل كلیه صنایع بزرگ، صنایع مادر، بازرگانی خارجی، معادن بزرگ، بانكداری، بیمه، تأمین نیرو، سدها، شبكه ‏‌های بزرگ آبرسانی، رادیو و تلویزیون، پست و تلگراف و تلفن، هواپیمایی، كشتیرانی، راه و راه آهن و مانند اینهاست كه به صورت مالكیت عمومی و در اختیار دولت است. بخش تعاونی شامل شركت‏ ها و مؤسسات تعاونی تولید و توزیع است كه در شهر و روستا طبق ضوابط اسلامی تشكیل می‏ شود. بخش خصوصی شامل آن قسمت از كشاورزی، دامداری، صنعت، تجارت و خدمات می ‏شود كه مكمل فعالیت ‏های اقتصادی دولتی و تعاونی است. مالكیت در این سه بخش تا جایی كه با اصول دیگر این فصل مطابق باشد و از محدوده قوانین اسلام خارج نشود و موجب رشد و توسعه اقتصادی كشور گردد و مایه زیان جامعه نشود مورد حمایت قانون جمهوری اسلامی است.»[36]

طبق اصل 45 قانون اساسی؛ «انفال و ثروت‏های عمومی از قبیل زمین‏های موات یا رها شده، معادن، دریاها، دریاچه‏‌ ها، رودخانه ‌‏ها و سایر آب‏ های عمومی، كوهها، دره ‏ها‏، جنگل‏ ها، نیزارها، بیشه ‏های طبیعی، مراتعی كه حریم نیست، ارث بدون وارث و اموال مجهول ‏المالك و اموال عمومی كه از غاصبین مسترد می‏ شود، در اختیار حكومت اسلامی است تا طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یك را قانون معین می ‏كند.»

اهداف بلندمدت ایران از انقلاب ۱۳۵۷ استقلال اقتصادی، اشتغال کامل و ارتقای استانداردهای زندگی راحت برای شهروندان بوده، اما آینده اقتصادی کشور با موانعی همراه است. جمعیت کشور پس از انقلاب بیش از دو برابر و جمعیت به طور فزاینده ای جوان شد. در کشوری که به طور سنتی، روستایی و کشاورزی بوده، از دهه 1960 تولیدات کشاورزی به طور مداوم کاهش یافته (در اواخر دهه 1990، ایران واردکننده عمده مواد غذایی بود) و مشکلات اقتصادی در روستاها موجب مهاجرت شمار کثیری به شهرها شده است.

نرخ باسوادی و امید به زندگی در شهرهای ایران نسبت به منطقه خاورمیانه در سطح بالایی قرار دارد، اما نرخ بیکاری نیز بالا و تورم سالانه به طور منظم در محدوده 20 درصد بوده است. ایران همچنان وابستگی زیادی به صنعت استخراج نفت و گاز طبیعی برای صادرات دارد و دولت در فراهم کردن فرصت‌ برای نیروی کار جوان‌ و تحصیل‌کرده‌ با مشکلات رو به افزایشی مواجه است که منجر به نومیدی فزاینده بین جوانان و طبقه متوسط شده است. با این وجود دولت ها تلاش کرده اند زیرساخت ‌های ارتباطی، حمل ‌و نقل، تولید و انرژی (از جمله تأسیسات انرژی هسته‌ای) را توسعه دهند و روند یک پارچه ‌سازی سیستم‌ های ارتباطی و حمل ‌و نقل را با کشورهای همسایه آغاز کرده اند. در حال حاضر طیف وسیعی از کالاهای تولیدی از قبیل خودرو، لوازم برقی، تجهیزات مخابراتی، ماشین آلات صنعتی، کاغذ، محصولات لاستیکی، فولاد، محصولات غذایی، محصولات چوبی، چرمی، منسوجات، مصالح ساختمانی و داروسازی تولید و بخشی از آنها صادر می شود.

براساس گزارش بانک جهانی «مشخصه اقتصاد ایران؛ بخش های هیدروکربنی، کشاورزی و خدماتی و همچنین حضور چشمگیر دولت در بخش تولید و خدمات مالی است. ایران رتبه دوم ذخایر گاز طبیعی و چهارمین ذخایر اثبات شده نفت خام را در جهان داراست. فعالیت اقتصادی و درآمدهای اصلی دولت همچنان به درآمدهای نفتی متکی است و از این رو دارای نوسان بوده است.»[37]

کشاورزی، جنگل داری و ماهیگیری

تقریباً یک سوم کل مساحت ایران، زمین‌های زراعی است که به دلیل خاک ضعیف و عدم توزیع کافی آب در بسیاری از مناطق، کمتر از یک چهارم یا یک دهم کل این زمین­ ها زیر کشت است. کمتر از یک سوم سطح زیر کشت آبیاری می شود و مابقی به کشاورزی خشک اختصاص دارد. مناطق غرب و شمال غرب کشور حاصلخیزترین خاک را دارند.

در پایان قرن بیستم، فعالیت های کشاورزی حدود یک پنجم تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران را تشکیل می داد و به نسبت برای نیروهای متقاضی کار، ایجاد شغل می کرد. به سبب کوچک بودن اکثر مزارع (10 هکتار) کشت آنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. این امر در مهاجرت گسترده به شهرها بسیار مؤثر بوده است. علاوه بر کمبود آب و خاک ضعیف، کیفیت بذرها پایین و روش های کشاورزی قدیمی است. مجموع این عوامل در کاهش بازده محصول و فقر در مناطق روستایی اثرگذار بوده است.

پس از انقلاب ۱۳۵۷، بسیاری از کارگران کشاورزی مدعی حق مالکیت شدند و مزارع بزرگ و خصوصی را که در آنها کار  می کردند، به زور اشغال کردند. اختلافات حقوقی ناشی از این وضعیت تا دهه ۱۳۶۰ لاینحل باقی ماند و بسیاری از مالکان از سرمایه گذاری های کلان برای بهبود بهره وری مزارع و در نتیجه تولید امتناع کردند. در طول دهه ۱۳۷۰، تلاش‌ها و مشوق‌های دولت بهره‌ وری کشاورزی را به میزان اندکی بهبود بخشید و در رسیدن به هدف برقراری مجدد خودکفایی ملی در تولید مواد غذایی کمک کرد.

دامنه وسیع نوسانات دما در نقاط مختلف کشور و تعدد مناطق اقلیمی امکان کشت انواع محصولات زراعی از جمله غلات (گندم، جو، برنج و ذرت)، میوه ها (انجیر، پرتقال، کیوی، سیب، انار، خربزه، هندوانه، انگور و خرما)، سبزیجات، پنبه، چغندرقند، نیشکر، آجیل، زیتون، ادویه جات، چای، تنباکو و گیاهان دارویی را فراهم می سازد. جنگل‌ های ایران تقریباً به ‌اندازه زمین ‌های زراعی (حدود یک دهم) کل سطح کشور را پوشش می‌دهند. بزرگ ‌ترین و با ارزش‌ ترین مناطق جنگلی ایران، در منطقه خزر واقع شده که بسیاری از جنگل‌ها با انواع چوب‌های سخت و نرم، قابل بهره‌برداری تجاری اند. محصولات جنگلی شامل تخته سه لا، فیبر و الوار در صنایع ساخت و ساز و مبلمان به کار می روند.

ماهیگیری از دیگر صنعت­ های قابل اهمیت است. انواع ماهی ها و آبزیان دیگر علاوه بر مصرف داخلی، به صورت تازه، شور، دودی یا کنسرو شده صادر می شوند. در دریای خزر انواع ماهی های خاویاری، آزاد، سفید، قزل آلا، کپور، کفال، سوف و سیم مهمترین صید شیلات ایران به شمار می روند. بیش از 200 گونه ماهی در خلیج فارس یافت می شود که 150 گونه آنها خوراکی است. در صنعت دامپروری؛ گوسفند بیشترین نرخ را داراست. پس از آن بز، گاو، الاغ، اسب، گاومیش آبی و قاطر قرار دارند. پرورش و آموزش شتر نیز برای حمل و نقل صورت می گیرد. پرورش طیور نیز برای گوشت و تخم آنها رایج است.

منابع و معادن:

معدن

تا اوایل دهه ۱۳۴۰ کار در معادن عمدتاً با دست صورت می گرفت و سنگ معدن با کامیون، ریل، الاغ یا شتر به مراکز پالایش منتقل می شد. پس از انقلاب با توجه ویژه، معادن جدید توسط بخش دولتی و خصوصی فعال شد و روش های مکانیزه در تولید به کار گرفته شد. لذا صنایع معدنی شامل پالایش تولید به کلی متحول شد. علاوه بر معادن عمده زغال سنگ موجود در خراسان، کرمان، سمنان، مازندران و گیلان، تعدادی معدن کوچک تر نیز در شمال تهران و همچنین در استان‌های آذربایجان و اصفهان قرار دارند. ذخایر سرب، روی و سایر مواد معدنی به طور گسترده در سراسر ایران پراکنده است.

کرمان مرکز صنعت مس ایران است. ذخایر مس در سراسر کشور استخراج می شود. شرکت ملی صنایع مس ایران در زمینه اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری مس و همچنین تولید محصولات مسی از قبیل کاتد، اسلب، بیلت و مفتول فعال است. این شرکت مالک سه معدن مس سرچشمه و میدوک در استان کرمان و سونگون در استان آذربایجان شرقی است. شرکت ملی صنایع مس ایران در سال مالی ۱۳۹۹ با حدود ۲۷هزارمیلیارد تومان سود خالص، یکی از سودآورترین شرکت‌های ایران بود. این شرکت علاوه بر مس، در سال ۷۰۰ تن کنسانتره طلا و نقره تولید می‌کند که به ‌صورت خام فروخته می‌شود. تا کنون برای احداث کارخانه استحصال و تولید شمش خالص طلا اقدامی صورت نگرفته است. از دهه ۱۳۷۰ بهره برداری از مواد معدنی ارزشمندی مانند اورانیوم و طلا آغاز شده و در حال حاضر در مقادیر سودآور تجاری استخراج و تصفیه می شود. خاک نسوز، گچ، آهک، گچ، اخراء و کائولن (خشت چینی) نیز استخراج می شود.

نفت

استخراج و فرآوری نفت مهم ترین فعالیت اقتصادی ایران و از نظر کسب درآمد با ارزش ترین است، اگرچه تولید گاز طبیعی نیز اهمیت فزاینده دارد. شرکت ملی نفت ایران (NIOC) نفت را برای صادرات و مصرف داخلی تولید می کند. نفت از طریق خط لوله به پایانه جزیره خارک در خلیج فارس منتقل می شود و از آنجا با نفت کش به سراسر جهان حمل می شود. در جریان جنگ تحمیلی عراق، تأسیسات اصلی پالایشگاهی ایران در آبادان ویران شد، اما پس از آن بازسازی شد و تولید به سطح قبل از جنگ بازگشت. (NIOC)  اداره پالایشگاههای آبادان، اصفهان، شیراز، جزیره لاوان، تهران و تبریز را برعهده دارد. به تعدادی از این پالایشگاهها در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران آسیب رسید، اما پس از جنگ بازسازی و مجدداً  وارد چرخه تولید شدند. این سایت ها انواع محصولات تصفیه شده از جمله سوخت هواپیما (در تأسیسات آبادان) و سوخت برای گرمایش خانگی و صنعت حمل و نقل تولید می کنند.

گاز

ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران بیش از یک دهم کل ذخایر گاز جهان را تشکیل می دهند. علاوه بر میادین گازی فعال کشور در رشته ‌کوههای البرز و خراسان، میدان های مهم گازی در خلیج فارس در نزدیکی عسلویه، فراساحلی در منطقه خزر و به ‌ویژه فراساحلی و خشکی در مناطقی از جنوب ایران کشف و بهره‌برداری شده است. میدان پارس جنوبی یکی از غنی ترین میدان های گازی جهان است. خطوط تجمیع و توزیع کشور به تهران، کاشان، اصفهان، شیراز، مشهد، اهواز و شهر صنعتی البرز در نزدیکی قزوین می‌رود. دو خط لوله دولتی گاز ایران، بزرگ ترین خطوط لوله گاز در خاورمیانه اند. ایران تحت قراردادِ تأمین گاز طبیعی روسیه، اروپای شرقی، پاکستان، ترکیه و هند از طریق خطوط لوله در حال ساخت در کشورهای همسایه است.

پتروشیمی

صنعت پتروشیمی ایران پس از انقلاب اسلامی به سرعت گسترش یافت و کارخانجات پتروشیمی متعدد از قبیل پتروشیمی اصفهان (۱۳۷۱)، شازند اراک (۱۳۷۲)، تبریز (۱۳۷۵)، زاگرس (۱۳۷۹)، باختر (۱۳۸۳)، بوعلی سینا (۱۳۸۳) و بوشهر (۱۳۹۹) تأسیس شد. در سال ۱۳۸۹ شرکت صنایع پتروشیمی خلیج ‌فارس توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران با سرمایه‌گذاری بالغ بر ۸۰۰  میلیارد تومان راه ‌اندازی شد. این شرکت در سال مالی ۱۳۹۴ با کسب درآمدی بالغ بر ۲۵ هزار میلیارد تومان به ‌عنوان دومین شرکت ایران بر پایه میزان درآمد شناخته شد. شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس با دارا بودن بیش از ۱۵ شرکت تولیدی و خدماتی، به‌عنوان بزرگ ترین هلدینگ پتروشیمی در خاورمیانه پس از سابک عربستان است.

تجارت

علیرغم تلاش دولت برای خودکفایی اقتصادی، ارزش واردات همچنان بالاست. مواد غذایی بخش قابل توجهی از ارزش کل واردات را تشکیل می دهند و پس از آن محصولات صنعتی، ماشین آلات و تجهیزات حمل و نقل قرار دارند. درآمد کلان حاصل از صادرات فرآورده های نفتی عموماً تراز تجاری سالانه مطلوبی ایجاد کرده است. سایر صادرات شامل فرش، میوه و خشکبار، مواد شیمیایی و فلزات است. شرکای تجاری اصلی ایران عبارتند از: چین، امارات، عراق، ترکیه، کره جنوبی، و آلمان.[38]

حمل و نقل و مخابرات

مراکز بزرگ جمعیتی در ایران، به طور گسترده پراکنده اند و حمل و نقل در مناطق کوهستانی و بیابانی دشوار است. بودجه کم و نگهداری ضعیف برای مدت طولانی، موجب کاهش کارآیی بزرگراهها شده است. با این وجود وسایل نقلیه موتوری به ویژه اتوبوس و کامیون مهم ترین وسایل حمل و نقل مسافران و کالا به شمار می روند. از اوایل دهه 1990 دولت منابع قابل توجهی به ساخت و ساز و تعمیر راهها اختصاص داده و تا کنون حدود نیمی از جاده های کشور آسفالت شده است.

خط اصلی سیستم راه‌آهن دولتی بین دریای خزر و خلیج فارس است. خطوط ریلی به بسیاری از مراکز استان‌ها اتصال می‌ یابد. در سال 1971 راه آهن ایران از طریق ترکیه با سیستم اروپایی مرتبط شد. این پیوند بر تجارت و گردشگری تأثیرگذاشت و سبب کاهش نرخ بلیط هواپیما و همچنین به میزان قابل توجهی کاهش زمان حمل و نقل دریایی شد. سیستم ریلی کشور از طریق جلفا در شمال غربی با خطوط راه آهن در ماوراءالنهر در قفقاز ارتباط دارد و خطی که در سال 1991 بین بافق و بندرعباس تکمیل شد، با اتصال سیستم ریلی کشور به آسیای مرکزی، خروجی حمل و نقل مقرون به صرفه ای برای کشورهای آن منطقه شده است.

رود کارون تنها رودخانه قابل کشتیرانی کشور است که برای حمل و نقل مسافر و بار از آن استفاده می شود. دریاچه ارومیه نیز دارای خدمات مسافربری و کشتی باری منظم بین بندر شرفخانه در شمال شرقی و گلمانخانه در جنوب غربی است. ایران از پنج بندر بزرگ در خلیج فارس استفاده می کند که بزرگ ترین آنها بندر عباس است. پایانه های نفتی در آبادان و جزیره خارک و تأسیسات بندری خرمشهر و بندر امام که در جنگ با عراق ویران شدند یا آسیب دیدند نیز  بازسازی شدند. امکانات در بندر بوشهر گسترش یافت و بندر جدیدی در چاه بهار (بندر بهشتی) در خلیج عمان ساخته است. بنادر دریای خزر از جمله بندر انزلی (بندر پهلوی سابق) و بندر ترکمان (بندر شاه سابق) عمدتاً برای تجارت با کشورهای شمال مورد استفاده قرار می گیرند.

شرکت هواپیمایی دولتی ایران ایر به شهرهای بزرگ و مراکز استان ها سرویس های خدماتی می دهد. برخی خطوط هوایی بزرگ اروپایی، آسیایی و آفریقایی نیز در ایران فعال اند. تهران، آبادان، اصفهان، شیراز و بندرعباس دارای فرودگاههای بین المللی هستند. پس از انقلاب شرکت های هواپیمایی غیر دولتی متعدد تأسیس شد.

رسانه های مخابراتی ایران عمدتاً دولتی هستند. طی دهه 1990 دولت منابع قابل توجهی برای توسعه و گسترش زیرساخت های ارتباطی کشور اختصاص داد. در این مدت تعداد تلفن ها تقریباً دو برابر شد. خدمات تلفنی به مناطق روستایی افزایش یافت و از سال 2000 تقریباً هر ایرانی به خدمات مخابراتی دسترسی دارد. تلفن همراه و اینترنت برای ایرانیان و به ویژه جوانان ایرانی دریچه ای به دنیای خارج و فرهنگ جهانی فراهم نمود، گرچه سرعت اینترنت در ایران ضعیف است.

تضعیف قدرت پول ایران

تغییرات  مبادله تومان به دلار در چهاردهه اخیر بیانگر تقریباً 300 برابر شدن نرخ برابری ارز طی این مدت شده است. دلار ده تومانی سال ۱۳۵۷، در 1400  به 30 هزار تومان رسید.

جدول تنزل توان تومان در مقابل دلار و تضعیف پول ملی ایران

سال	تومان
1357	10
1358	14
1359	20
رشد	100%

سال		تومان	سال		تومان	سال	تومان	سال	تومان
1360		27	1368		120	1376	478	1384	904
1361		35	1369		141	1377	646	1385	922
1362		45	1370		142	1378	863	1386	935
1363		58	1371		149	1379	813	1387	966
1364		61	1372		180	1380	792	1388	1000
1365		74	1373		263	1381	799	1389	1100
1366		99	1374		403	1382	832	آذر 1390	1384
1367		96	1375		444	1383	874	1391	؟
رشد	255%			رشد	270%	رشد	82%	رشد	53%

 [39]

سال ۱۳۹1: ۲۶۰۷ تومان – سال ۱۳۹۲: ۳۱۸۳ تومان – سال ۱۳۹۳: ۳۲۸۰ تومان – سال ۱۳۹۴: ۳۴۵۰ تومان – سال ۱۳۹۵: ۳۶۴۴ تومان – سال ۱۳۹۶: ۴۰۴۵ تومان – سال ۱۳۹۷: ۱۰ هزار و ۷۸۳ تومان – سال ۱۳۹۸: ۱۲ هزار و ۹۱۸ تومان – سال ۱۳۹۹: ۲۲ هزار و ۸۸۷ تومان – تا پایان آذر ۱۴۰۰: ۲۸ هزار و ۲۹۳ تومان.[40]

رشد سرسام آور قیمت مسکن

«قیمت این روزهای مسکن(سال ۱۳۹۹)به  نسبت قیمت مسکن در سال ۱۳۵۷ رشد ۴۰۰۰ برابری را تجربه کرده است.»[41]  ینا به گزارش روزنامه دنیای اقتصاد (شماره روزنامه ۵۵۲۳ ):«فاصله هولناک دستمزد با قیمت مسکن در ایران؛فاصله قیمت یک متر مربع مسکن با دستمزد متعارف در ایران بسیار زیاد است. طبق گزارش بانک مرکزی متوسط قیمت مسکن در تهران از ۴۱ میلیون و هفتصد هزار تومان فراتر رفته در حالی که حداقل دستمزد در سال ۱۴۰۱ برای کارگر متاهل با دو فرزند حدود ماهی ۶ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان است. به این ترتیب حداقل دستمزد یک سال یک کارگر متاهل با دو فرزند با اغماض کفاف خرید دو متر مربع واحد مسکونی را می‌دهد . این وضعیت عجیب سبب شده است که خرید مسکن در شهرهای بزرگ به واسطه تحلیل قدرت خرید، از دسترس خانوارها خارج باشد .قیمت مسکن در ارزان ترین منطقه تهران یعنی منطقه ۱۸ نیز از بیست میلیون تومان فراتر رفته و در نتیجه با حداقل دستمزد یک سال در ارزان ترین نقطه از تهران نیز می‌توان چهار متر مربع واحد مسکونی خرید.»[42]

راهسازی

ساخت راه های روستایی، توجه به توسعه راههای مناطق محروم، تکمیل کریدورهای تزانزیتی و بین المللی، توسعه راه آهن و اتصال مراکز استان ها به شبکه ریلی، ساخت بزرگراهها و تبدیل راه های اصلی به بزرگراه و… از جمله برنامه هایی بوده که در این چهل سال در دستور کار بوده است. تکیه بر توان فنی و مهندسی داخلی و خودکفایی در صنعت راهسازی از دیگر مواردی است که در این سال ها حاصل شده است به طوریکه امروز پیچیده ترین عملیات های راهسازی در ساخت تونل ها و پل ها و گذر از مسیر های صعب العبور تماما توسط مهندسان ایرانی انجام می شود. ساخت و توسعه ساخت راه های روستایی یکی از دستاوردهای مهم در حوزه راهسازی دوره لنقلاب است. تا پیش از انقلاب اسلامی تنها 3 هزار کیلومتر راه روستایی آسفالته در کشور موجود بود که این رقم در حال حاضر به 104 هزار و 263 کیلومتر رسیده است.
تا پیش از انقلاب هیچ بزرگراهی در کشور موجود نبوده است و امروز 16 هزار و 820 کیلومتر بزرگراه در کشور زیرعبور ترافیک قرار دارد. نهضت ساخت آزادراهها در ایران پس از انقلاب اسلامی پرشتاب شد: ساخت 2 هزار و 54 کیلومتر آزادراه پس از انقلاب اسلامی در مقایسه با 346 کیلومتر آزادراه پیش از انقلاب رقم قابل توجهی به حساب می آید. از میان آزادراه های مهم احداث شده پس از انقلاب می توان به آزادراههای خرم آباد-پل زال، پل زال-اندیمشک، اهواز-بندر امام، قم-گرمسار، قزوین-رشت، قم-کاشان-اصفهان، قزوین-زنجان، ساوه-همدان، زنجان-تبریز و… اشاره کرد. تا پیش از انقلاب اسلامی 4 هزار و 565 کیلومتر خط ریلی در ایران موجود بود که این رقم در حال حاضر(سال ۱۴۰۰) به 13 هزار و 790 کیلومتر رسیده است.

در همین راستا احداث خطوط ریلی در راستای کریدورهای ریلی بین المللی و اتصال مراکز استان های کشور به شبکه راه آهن همواره در دستور کار بوده است که از میان آنها می توان به راه آهن بافق-بندرعباس، بافق-مشهد، گرگان-اینچه برون، مراغه-ارومیه، مشهد-سرخس، تهران-همدان، ملایر-کرمانشاه، اصفهان-شیراز و… اشاره کرد. ساخت راه های اصلی و فرعی به عنوان یکی دیگر از اقدامات در زمینه ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل بوده است: 61 هزار و 917 کیلومتر انواع راه های اصلی و فرعی پس از انقلاب اسلامی در سراسرایران احداث شده که این رقم تا پیش از این دوران 47 هزار کیلومتر بوده است.[43]

جمع بندی اقتصادی

طی ۴۰ سال گذشته اقتصاد ایران در حوزه صنعت، معدن، راهسازی و دارو سازی رشد کرده است،  اما با چالش های متعدد مواجه بوده و در معرض طیف گسترده ای از فشارها و تنگناهای داخلی و خارجی قرار داشته است. شاخص‌های اصلی اقتصاد حاکی از آن است که اقتصاد ایران با کاهش درآمد سرانه، کاهش سرمایه‌گذاری، افزایش نرخ تورم و افزایش نرخ رشد نقدینگی، افزایش بیکاری، افزایش گرانی و شکاف طبقاتی رو به رو بوده است. دلار ۱۰تومانی در سال ۱۳۵۷ به دلار ۳۰ هزار تومانی در سال ۱۴۰۰ رسیده است. اصلی‌ترین چالش‌های اقتصادی این سالها  را می‌‌توان در کاهش سطح تولید ناخالص داخلی، افزایش تورم[44] و کاهش رفاه خلاصه کرد.

ریشه این چالش‌ها را می توان در چهار سطح «عوامل ساختاری»، «تشدید تحریم ‌‌ها»، «ضعف مدیریت» و «خطاهای سیاست‌ گذاری» دسته‌ بندی کرد. مجموع رشد اقتصادی ایران در طول 40 سال گذشته از کشورهای مالزی، امارات، ترکیه و عربستان پایین تر بوده است.[45]  طی سال های ۱۹۹۰-۲۰۲۰ رتبه «تولید ناخالص داخلی سرانه» (GDP per capita) ایران در جهان ۹۰، قطر ۴، امارات ۸، کویت ۲۳، عربستان ۲۴، بحرین ۳۰ ، عمان  ۴۸ و ترکیه ۵۰ بوده است.[46] فساد اقتصادی از بیماری های اصلی اقتصاد ایران است. بر اساس گزارش  سایت «اقتصاد کشورها» Countryeconomy.com)) ایران در رتبه ۱۵۰ فساد اقتصادی در جهان قرار دارد.[47]  

تورم پایدار بر معیشت خانواده های فقیر و آسیب پذیر فشار دائمی داشته است. چشم انداز اقتصادی ایران در معرض خطرات داخلی و بین المللی قابل توجهی است که مرتبط با پویایی بازار نفت، تنش های ژئوپلیتیک، پاندمیک و تغییرات آب و هوایی است. از سوی دیگر افزایش بیشتر قیمت نفت در پی تشدید تنش‌های جهانی می‌تواند مستقیماً به افزایش درآمدهای مالی و به طور غیرمستقیم به رشد سریع‌تر حجم صادرات نفت منجر شود.[48]

فرهنگ و هنر

محیط فرهنگی ایران

ایران در شمار کشورهایی است که از میراث فرهنگی طولانی برخوردارند، چنان که ملت­های معدودی به اندازه ایرانیان به سنت های عمیق فرهنگی خود آگاهی دارند. قدمت ایران به عنوان یک موجودیت تاریخی، به زمان هخامنشیان (حدود 2500 سال قبل) می رسد. ایرانیان علیرغم تغییرات سیاسی – مذهبی – تاریخی، پیوند عمیقی با گذشته خویش دارند. هر چند زندگی روزمره در ایران مدرن با اسلام شیعی آمیخته است، لیکن هنر و ادبیات و معماری در ایران یادآور سنت عمیق ملی و فرهنگ ادبی گسترده‌تری است که در دوره پیشامدرن ایجاد شده است.

طی 40 سال گذشته با نزدیکی تدریجی اسلام گرایی و ملی گرایی، محیط خاصِّ فرهنگ ایرانی ایجاد شده که ایرانیان علاوه بر جشن های نوروزی، اعیاد شریف غدیر و نیمه شعبان را نیز پاس می دارند و افزون بر تلاوت قرآن کریم، به شاهنامه حکیم فردوسی هم می پردازند. بدین سان شریعت و معنویت گرایی عرفانی در کنار هم بالیده اند. ایرانیان  سیزده بدر را برگزار کرده، شب شام غریبان اهل بیت سیدالشهدا را نیز گرامی می دارند. در اکثر کتابخانه های ایرانیان قرآن حکیم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و مفاتیح با شاهنامه حکیم فردوسی، مثنوی حضرت مولانا، دیوان حافظ و کلیات سعدی همجوارند. ایرانیان به دیوان حافظ تفأل می زنند و داستان های شاهنامه و عطار و مثنوی را از رسانه ها می شنوند و می بینند. علیرغم غلبه فرهنگ فارسی، ایران همچنان یک کشور چند قومیتی باقی مانده است و اقلیت های زرتشتی، ارمنی، آذربایجانی، کرد، لر، عرب و بلوچ هر کدام سنت های ادبی و تاریخی خاص خود را دارند که قدمت آن به قرن ها پیش می رسد.

زندگی روزمره و آداب و رسوم اجتماعی

روایت شهادت یکی از اجزای اساسی فرهنگ شیعه است که به شهادت سومین امام سیدالشهدا حسین بن علی (ع) و فاطمه زهرا(س) باز می گردد. شیعیان ایران هر سال در سالگرد فاجعه خونین کربلا، شهادت حضرت زهرا و شهادت امام علی(علیهم السلام) در سراسر کشور مراسم روضه خوانی و  تعزیه برگزار می کنند. کلیه هزینه های این مراسم سنتی توسط مردم پرداخت می شود. بزرگداشت حماسه و تراژدی کربلا در کلیه شئون فرهنگ ایرانی رسوخ کرده و در شعر و موسیقی و نگاه دراماتیک شیعیان به جهان نمود یافته است. هیچ مراسم مذهبی بدون اشاره به کربلا کامل نمی شود و هیچ ماهی بدون حداقل یک روز عزاداری نمی گذرد.

ایرانیان هر ساله چندین مناسبت را جشن می گیرند. عید نوروز مهم ترین عید ایرانیان است که از آغاز بهار طبیعت آغاز می شود و تا سیزدهمین روز سال جدید ادامه می یابد. علاوه بر اعیاد قربان و عید فطر که توسط شیعیان و اهل سنت به طور یکسان انجام می‌شود، اعیاد خاص شیعیان نیز با شکوه برگزار می شود. روز میلاد امام زمان، امام دوازدهم شیعیان که در آخرالزمان منتظر ظهور آن حضرت اند؛ عید غدیر، عید امامت مولی الموحدین علی(ع) از مهم ترین اعیاد شیعه در ایران است.

غذاهای ایرانی تا حد زیادی محصول جغرافیا و محصولات غذایی داخلی ایران است. برنج و نان از مواد اصلی غذای ایرانی است. پس از انقلاب غذاهای ایتالیایی به سبک ایرانی نظیر انواع اسپاگتی و پیتزا رایج شد و در همه شهرها در کنار رستوران هایی که غذای سنتی عرضه می کنند، پیتزا فروشی به وفور وجود دارد. دیدار دوستان در کافی شاپ نیز بخشی از فرهنگ زندگی جوانان ایرانی شده است.

هنرهای ایرانی

در عزای وضعیت هنر در ایران باید خون گریست. علیرغم وجود چهره های برجسته و شاخصی در رشته های مختلف هنری نظیر استاد محمدرضا شجریان در موسیقی، استاد پرویز تناولی در مجسمه­سازی وَ عباس کیارستمی، داریوش مهرجویی، علی حاتمی، بهرام بیضایی، ناصر تقوایی، پرویز کیمیایی، ابراهیم حاتمی­کیا و اصغر فرهادی در سینمای این سرزمین،  هنر از ممیزی و سانسور رنج می­برد. علاوه بر وزارت ارشاد، گاه نهادهای مختلف قدرت با دخالت در امور هنری، تولید و تکثیر و توزیع آثار هنری را با مشکل مواجه می­کنند. سینما، تئاتر، موسیقی، کاریکاتور و مجسمه­سازی؛ به عنوان مظلوم­ترین حوزه­های هنر، بیشترین فشار را متحمل می­شوند.

رفتار ملوک­الطوایفی در حوزه هنر رایج است. در حالی­که مؤسس جمهوری اسلامی از فیلم «گاو» داریوش مهرجویی تعریف کردند، بارها مهرجویی (عضو پیوسته فرهنگستان هنر) با بی­مهری مواجه شده و فیلم «سنتوری» ساخته او توقیف شده است. رهبر حکومت ایران از فیلم «مارمولک» کمال تبریزی تعریف می­کنند، اما با جوسازی­ علیه این فیلم (قبل از سخن ایشان) فیلم  را از پرده سینماها پایین کشیدند، زیرا برخی افراد متنفذ خواستار توقف اکران آن بودند. فیلم «به رنگ ارغوان» ابراهیم حاتمی­کیا در دوره دولت احمدی­نژاد پنج سال توقیف شد و پس آزاد شدن، در سال 1388 برنده جایزه سیمرغ بلورین شد. عدم امکان فیلم­سازی آزاد توسط امثال مهرجویی حاکی از اِعمال تحجر در حوزه هنر است. اجرای کنسرت های موسیقی دارای مجوز نیز گاهی در شهرستان ها با مخالفت مقامات محافظه کار محلی مواجه و لغو شده است. با همه مشکلات انواع هنرها در ایران رشد کرد. حکومت ایران از انواع هنر اسلامی حمایت کرد. آموزش موسیقی در ایران گسترش یافت،  سینما تحول خلاقانه یافت، و هنرهای تجسمی متحول شد.

صنایع دستی

هنر و صنعت فرش بافی در سراسر ایران رایج است و هر منطقه (از جمله کاشان، کرمان، خراسان، اصفهان، شیراز، تبریز و قم) به طرح و کیفیت فرش بافته خویش می بالد. فرش علاوه بر استفاده در داخل کشور، صادر می شود. در سال های اخیر صادرات فرش تحت تأثیر تحریم های ظالمانه افت شدید کرده است. صنعت پارچه های دستباف از رقابت سخت کارخانه های نساجی مدرن جان سالم به در برده اند. بافندگان مخمل، پنبه چاپ شده، پارچه های پارچه ای پشمی، شال و کفش های پارچه ای تولید می کنند. در جنوب نمد و در شمال شرقی از پوست گوسفند برا ی تهیه کف پوش استفاده می شود.

طیف گسترده ای از صنایع کاربردی و تزئینی از فلزات مختلف ساخته می شوند. معروف ترین این مراکز «طلا» در تهران، «نقره» در شیراز و اصفهان و زنجان، «مس» در کاشان و اصفهان، «فیروزه کاری» در خراسان و  مرواریدهای طبیعی در منطقه خلیج فارس  است. تکنیک های صنایع دستی به اندازه خود محصولات متفاوت است. متداول‌ترین تکنیک‌های تزیین عبارتند از حکاکی، منبت کاری، تذهیب. خاتم و مینیاتور (اصفهان) است. محصولات تزیینی متعدد از چوب برای بازارهای داخلی و صادراتی در شیراز، اصفهان و تهران (منبت) و در رشت، ارومیه و سنندج (چوب تراشیده و سوراخ‌شده) تولید می‌شود. کاشی و سرامیک ماشینی در تهران تولید می‌شود. کاشی‌ها و معرق‌های دست‌ساز که به‌خاطر طرح‌های غنی و رنگ‌های زیبای شهرت دارند نیز همچنان تولید می‌شوند. از سنگ و خاک رس نیز برای تولید طیف وسیعی از ظروف خانگی، سینی، ظروف و گلدان استفاده می شود. مشهد قطب صنعت سنگ است. سفال سازی به طور گسترده در سراسر کشور پراکنده اند و همدان بزرگترین مرکز آن است.

معماری

فرهنگ باستانی ایران دارای سنت عمیق معماری است. سلسله‌های ایلامی، هخامنشی و سایر سلسله ‌های پیش از اسلام گواهی ‌های سنگی برجسته‌ ای از عظمت خویش به میراث گذاشته اند، مانند چغازنبیل و تخت جمشید که در سال 1979 به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شدند.

 از دوره اسلامی، دستاوردهای معماری سلسله های سلجوقی، ایلخانی و صفویه قابل توجه است. در آن زمان شهرهای ایران مانند نیشابور، اصفهان و شیراز در زمره شهرهای بزرگ جهان اسلام بودند و مساجد، مدارس، زیارتگاه‌ها و کاخ‌های متعدد آنها یک سنت معماری را شکل دادند که مشخصاً ایرانی در محیط بزرگ‌تر اسلامی بود. بقعه شیخ صفی الدین از مهم ترین آثار معماری پس از اسلام در ایران است که در یونسکو به ثبت رسیده است. در دوره صفویه معماری های با شکوهی همچون مسجد جامع عباسی (مسجد شاه اصفهان)، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهارباغ خلق شد.

در دوره پهلوی تقلید از سبک‌های معماری غربی بر معماری ایران مسلط شد. متأسفانه پس از انقلاب نیز اقدام مهمی برای احیای معماری ملی و سنتی ایران صورت  نگرفت. خانه سازی همچنان به سبک غربی است و اثر مهم معماری که نماد معماری جمهوری اسلامی ایران باشد خلق نشده است. برج میلاد نیز نمادی از معماری غربی است.

هنرهای تجسمی

پس از انقلاب، هنرهای تجسمی متحول شد و گرافیک، نقاشی، نقاشی خط،خوش نویسی، مجسمه سازی و عکاسی جایگاه ویژه ای یافت و بالاخص نقش کاربردی آنها در دوره دفاع مقدس برجسته شد. مکتب خاص نقاشی و گرافیک دوره مقدس در تاریخ ایران کم نظیر است.

مهم‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزه هنرهای تجسمی است. تفکر انقلاب اسلامی سبک خلاقانه گرافیک مبتنی بر ظلم ستیزی و محروم نوازی ایجاد کرد. پس از انقلاب، آثار تجسمی انقلابی با نقش بستن بر پوسترها و نمایشگاههای سیار در معابر و خیابان ها پیوندی نو با جامعه یافتند .با پیروزی انقلاب، مضامینی عالی دینی و ملی همچون ازخود گذشتگی، شهادت، اتحاد، عدالت خواهی، آزادی و آزادگی در عرصه هنرهای تجسمی تجلی یافت.31  برابر شدن  مراکز آموزش عالی  هنر بعد از انقلاب  از10مرکز به 376 مرکز دانشگاهی و 17 برابر شدن تعداد نگارخانه های تجسمی کشور از30  نگارخانه به 500 نگارخانه از جمله تحولات این دوره است.

موزه هنرهای معاصر با 5000 متر وسعت، تنها مرکز ارائه آثار تجسمی قبل از انقلاب بود که  بیشتر در اختیار هنرمندان خارجی بود.  پس از انقلاب بیش از 17000 متر فضای نمایشگاهی در کشور ایجاد شد. معدل جذب دانشجو در رشته هنر نیز 31 برابر شد. در سال های 1348 – 1355تعداد دانشجویان رشته هنر 3655 نفر بود، در حالی که  طی سال های 1388- 1395 این تعداد به 114،846نفر افزایش یافت. آموزشگاههای خوش نویسی بیش از 100 برابر و تعداد اساتید خوش نویسی کشور بیش از 50 برابر افزایش داشتند. رشته‌های عکاسی، نگارگری و طراحی فرش که پس از پیروزی انقلاب دایر شد، تا مقطع کارشناسی ارشد دانشجو می پذیرند.

با ایجاد رشته پژوهش هنر از سال1370 تا 1396 بیش از 18هزار پایان نامه پژوهشی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا نگارش یافت. برگزاری 10 دوره جشنواره بین المللی هنرهای تجسمی و 25 دوره جشنواره هنرهای تجسمی جوانان از دهه هفتاد تا کنون از دیگر رویدادها بوده است. طی چند دهه اخیر آثار کاریکاتوریست های جوان ایرانی در جشنواره های بین المللی ارائه شده است. زنان هنرمند و متعهد در پیشرفت هنر  انقلاب نقش عمده ای داشته اند. نتایج حراج های تهران حاکی از استحکام چرخش مالی در اقتصاد هنر است کسب رتبه‌های هنرهای تجسمی در جشنواره های بین المللی توسط هنرمندان جوان ایران طی دو دهه گذشته از رشد قابل توجه آنها حکایت دارد. دوره دفاع مقدس سبب شد جوانان هنرمند برای ثبت حماسه ها به هنرهای عکاسی، نقاشی، خوشنویسی و …گرایش یابند. آثار به جا مانده سندی تاریخی بر مظلومیت ملت ایران است.[49]

در این دوره صدها هنرمند در رشته های گوناگون هنرهای تجسمی طلوع کردند. محمود فرشچیان مهمترین و بزرگ ترین مینیاتوریست این دوره، تأثیر درخور توجهی در روند نقاشی سنتی ایرانی و دیگر هنرهای سنتی داشته ‌است. آثار او در بسیاری از شهرهای جهان همانند پاریس، نیویورک، شیکاگو و … به نمایش گذاشته شده ‌است. استاد محمود فرشچیان در سال ۱۳۸۰ لوح چهره ماندگار ایران و در سال ۱۳۹۳ نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر را دریافت کرد. آثار فرشچیان از شعر کلاسیک، ادبیات فارسی، قرآن حکیم، کتاب‌های مقدس مسیحیان و یهودیان و همچنین تخیل عمیق او تأثیر گرفته ‌است. فرشچیان نقش مهمی در معرفی هنر ایران به صحنه بین‌المللی هنر ایفا کرده‌ است. تابلوهای «عصر عاشورا» و «ضامن آهو»[50] از معروف ترین آثار اوست. او جوایز بین المللی متعدد مانند مدال طلای جشنواره بین‌المللی هنر، آمریکا،  تندیس طلایی اسکار ایتالیا و نشان هنر نخل طلایی ایتالیا دریافت کرده است.

موسیقی

پس از انقلاب ۱۳۵۷، با سرنگونی حکومت پهلوی، براساس رفراندوم ۱۲ اسفند ۱۳۵۸ حکومت مذهبی بر ایران حاکم شد. با توجه به حاکمیت مذهب و حرمت موسیقی از سوی اکثر مراجع شیعه، موسیقی از آغاز تا کنون دچار فرود و فرازهای متعدد بوده است. موسیقی سنتی و پاپ بومی هر دو در این دوره رایج بوده است. چند عامل سبب عدم تعطیلی موسیقی در ایران در دوره حکومت دینی شد.

1. ذهنیت فرهنگی ایرانیان با سابقه بیش از هفت هزار سال فرهنگ و تمدن و دارا بودن موسیقی دانان بزرگی از باربد و نکیسا، فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌الدین ارموی، قطب الدین شیرازی و عبدالقادر مراغه ای[51] تا علی اکبر فراهانی[52]، درویش خان، علینقی وزیری، ابوالحسن صبا، روح الله خالقی، علی اکبر شهنازی و فرامرز پایور؛ امکان حذف موسیقی را از مذهبیون در حاکمیت جدید گرفت. موسیقی بخشی از هویت ایرانی است که قابل حذف از جانب هیچ حکومت، مذهب و ایدئولوژی نیست. همچون عدم امکان حذف اکسیژن  از آب. موسیقی اکسیژن آب حیات[53] و هویت ایرانی است.
2. از آغاز برنامه های رادیو و تلویزیون پس از انقلاب، امام خمینی رهبر انقلاب، با اجازه پخش موسیقی، گفتند ساعات پخش آن کاهش یابد و موسیقی مبتذل پخش نشود.[54]
3. تولید و پخش برخی آهنگ های انقلابی و تأثیرات آن، ذهنیت متدینین و برخی علما را نسبت به مفید بودن نوعی از موسیقی خوش بین کرد. «بهمن خونین جاویدان»، «لاله در خون خفته»، «ایران، ایران، رگبار مسلسل ها»، «خمینی ای امام» و «هوا دلپذیر شد، گل از خاک بردمید» از آن جمله است.[55] به خاطر دارم در سال ۵۸ شهید محمد منتظری، (فرزند آیت الله منتظری که آن زمان رئیس مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی ایران بودند) دائماً در ماشین به آهنگ «ایران ایران» گوش می کرد.
4. اجرای سرود «ای شهید مطهر» و «ای ساربان» بر ذهنیت امام خمینی در مورد کاربرد موسیقی اثر مثبت داشت. مهرداد کاظمی می گوید: آهنگ های «ای شهید مطهر» و «ای ساربان» موجب واکنش مثبت امام‌خمینی در باره موسیقی شد. او تأیید امام از این موسیقی را عامل باز‌ شدن مسیر موسیقی بعد از انقلاب می داند و می گوید: امام در زمان انتشار آهنگ های «ای شهید مطهر» و «الله اکبر، خمینی رهبر» حمایت بسیار زیادی از موسیقی کردند و بعد از شنیدن قطعه «ای ساربان» فتوا دادند موسیقی در این فرم حلال است.»[56] «ای شهید مطهر» به مناسبت شهادت آیت الله مطهری و «ای ساربان» در سال 1366به یاد شهدای ۷ تیر با شعر سعدی و صدای مهرداد کاظمی ساخته شد.
5. حمله عراق به ایران، هشت سال دفاع مقدس و تولید سرودهای انقلابی به مقتضای تهییج روحیه جهادی و انقلابی در رزمندگان و مردم، اکثر ملت را با نقش مثبت موسیقی آشنا و مانوس کرد. قطعه «کجایید‌ ای شهیدان خدایی» یکی از آثار ماندگار موسیقی ایران است که به مناسبت سوم خرداد و آزادسازی خرمشهر ساخته شد. به گفته بیژن کامکار خواننده این اثر «این آهنگ در یک فضا و شرایط خاص در دوران دفاع مقدس و انقلاب ساخته شد. این آهنگ در خاطره‌ها ماند و در زمان جنگ در نسخه‌های متعدد توزیع شد.کار‌ی که نه سفارشی بود، نه دستوری. تنها جوش وخروش درونی بود: «نخستین سرود جنگ را در حالی ساختیم که هنوز مردم جنگ را باور نداشتند. این آهنگ (کجایید ‌ای شهیدان خدایی) در زیرزمین وزارت ارشاد و با کمترین امکانات ساخته شد.» شعر این قطعه، غزل معروف حضرت مولانا در دیوان شمس، با موسیقی هوشنگ کامکار در دستگاه ماهور است که در سال ۱۳۵۸ با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری و خوانندگی بیژن کامکار ساخته شد.

قطعه «ممد نبودی» در رثای شهید محمد بروجردی از سرداران جنگ با نوای غلام کویتی پور، از نوا‌هایی است که با دفاع مقدس گره خورده است. گرچه هنرمندان بسیاری قطعه «ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته خون یارانت پر ثمر گشته» را خواندند و این شعر خاطره‌انگیز بار‌ها و بار‌ها از رسانه ها شنیده شد، لیکن همگان با این آهنگ با نوای کویتی پور مأنوس اند . این شعر را جواد عزیزی به یاد «محمد جهان‌آرا» از سرداران نامدار جنگ، زاده خرمشهر و فرمانده سپاه این شهر سرود. پس از آزادسازی خرمشهر نخستین بار حسین فخری همرزم شهید جهان آرا آن را در مزار شهید خواند. سپس کویتی‌پور با بهره‌گیری از فضای نوحه‌های منطقه بوشهر و شروه ‌خوانی‌های آن منطقه، این آهنگ را  بازخوانی کرد.

«خجسته باد این پیروزی » به آهنگ سازی احمدعلی راغب با قطعه «خجسته باد این پیروزی» گره خورده است. «خجسته باد این پیروزی» از دیگر آثار ملی و ارزشی است که به مناسبت آزاد سازی خرمشهر در عملیات دفاع مقدس به سفارش رادیو ساخته شد. این قططه با شعری از حمید سزواری با خوانندگی محمد گلریز، یک مارش نظامی در دستگاه بیات ترک است که صبح سوم خرداد ماه 1361 بعد از خبر به یاد ماندنی «خونین‌شهر، شهر خون، آزاد شد»؛ با مطلع «از صلابت ملت و ارتش و سپاه ما/ جاودانه شد از فروغ ظفر پگاه ما» برای اولین بار از رادیو پخش شد و همچنان زنده است.

خواننده قطعه ماندگار و نوستالژیک «دایه دایه وقت جنگه» با صدای رضا سقایی خواننده مشهور و پرآوازه موسیقی لری است. صدایی که سوز آن همیشه در ذهن مخاطب باقی می ماند و با وجود آن که سال‌های بسیار از تاریخ تولید آن می‌گذرد، همچنان تازگی دارد و شنیدنی است. این اثر در قالب موسیقی فولک ایران در منطقه لرستان با آهنگ سازی مجتبی میرزاده قبل از انقلاب ساخته شد، اما سقایی آن را با تنظیمی جدید خواند و لحن حماسی آن یادآور جنگ ایران و عراق است و برای نسل‌های دیروز و امروز شنیدنی است.

6. تأسیس حوزه هنری و مدیریت آن در دوره محمدعلی زم و واحد موسیقی در حوزه هنری (1359-1380) نقش مهمی در جا افتادن موسیقی در محافل و نهادهای مذهبی ایفا کرد. به خاطر دارم حوزه هنری در این دوره از بنده دعوت کرد. در این برنامه گروهی از نوازندگان از اصفهان، در حضور آیت الله هاشمی رفسنجانی و تعدادی دیگر از روحانیون تنبک نوازی شاد و اعجاب انگیزی اجرا کردند. در آن زمان از حریت اجرای چنین برنامه ای در حوزه هنری در مقابل روحانیون با توجه به موضع مخالف مراجع قم و مشهد و نجف علیه موسیقی تعجب کردم.» حوزه هنری نقش مهمی در آموزش موسیقی سنتی ایران و تولید آلبوم های موسیقی ایرانی داشت.[57]
7. شکسته شدن انحصار صدا و سیما با اینترنت، دیجیتال مدیا از قبیل سی دی، دی وی دی و پلتفرم‌های داخلی همچون بیپ تونز و نواک وَ مراودات بین المللی اسباب رشد موسیقی شد. اکثر آثار استاد محمدرضا شجریان بعد از انقلاب، در صدا و سیما تولید شد. شهیدی و پریسا نیز در خارج از کشور به اجراهای خود تداوم بخشیدند. البته در این نوشتار، مقصود صرفاً خوانندگان موسیقی عرفانی است.
8. سالن های موسیقی تهران ناجی شکسته شدن حصر تصاویر ادوات موسیقی شدند. با وجود ممنوعیت پخش تصویر سازهای موسیقی در صدا و سیما، کنسرت های موسیقی متعدد در سالن های موسیقی بخصوص در تهران اجرا شد.
9. تداوم «موسیقی نواحی ایران»[58] نظیر موسیقی محلی خراسان، تربت جام، آذربایجان، بلوچستان، بختیاری[59] و موسیقی سوگواری بوشهر نقش مهمی در استمرار حیات موسیقی ملی و اقوام ایران، موسیقی عرفانی و شکستن بدبینی مذهبی به موسیقی داشته است.[60]

از عجایب این دوره، احیای خواندن اشعار شاهنامه فردوسی با موسیقی و صدای خوانندگان مشهور است، اتفاقی که در دوره پهلوی نیفتاد اما در دوره حکومت مذهبی عملی شد. اکثر خوانندگان این دوره دارای پیشینه مذهبی هستند. برای مثال استاد شجریان و همچنین پدر ایشان قاری برجسته قرآن بودند و بعد از فوت پدر، برخی از تلاوت‌های قرآن خود را با عنوان «به یاد پدر» در دو سی‌دی مجزا («به یاد پدر» ۱ و «به یاد پدر» ۲) منتشر کردند. حسام الدین سراج نیز از خانواده ای روحانی و خود هنرمندی متدین است.

در این دوره اشعاری از حکیم فردوسی، خیام، باباطاهر، عطار نیشاوری، حضرت مولانا، سعدی شیرازی، حافظ شیرازی و شیخ بهایی توسط خوانندگان مشهور از استاد شجریان تا علیرضا قربانی اجرا شد. قطعه «این دهان بستی، دهانی باز کن» از حضرت مولانا همراه با ربنای ملکوتی استاد شجریان، تا همیشۀ تاریخ مهمان دائمی سفره افطار ایرانیان است.

«این دهان بستی، دهانی باز شد» که بیشتر با نام «مثنوی افشاری» شناخته می‌شود، آوازی است با صدای استاد محمدرضا شجریان در آواز افشاری که برای ماه رمضان ساخته شد. اشعار این اثر از ابیات دفتر اول، سوم و پنجم مثنوی معنوی حضرت مولانا انتخاب شده‌ است.

«این دهان ب‍‍ستی دهان‍‍ی باز شــ‍‍د *** تا خورن‍‍ده ی لق‍‍مه‌های راز ش‍‍د

لب فرو ب‍‍ند از طعام و از شراب *** سوی خوان آسمانی ک‍‍ن شتاب

گر تو ای‍‍ن ان‍‍بان ز نان خالی کن‍‍ی *** پر ز گوهرهای اج‍‍لالــی کن‍‍ی

طفل جان از شیر شی‍‍طان باز ک‍‍ن *** بعد از آن‍‍ش با مل‍‍ک ان‍‍باز کـ‍‍ن»

چهره های شاخص موسیقی پس از انقلاب ۱۳۵۷

در دوره اخیر خوانندگانی نظیر استاد محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، علیرضا افتخاری، حسام الدین سراج، مهرداد کاظمی، علیرضا قربانی، محمد اصفهانی، عبدالحسین مختاباد و سالار عقیلی و رامشگرانی مانند حسن کسایی،[61] جلیل شهناز، علی اصغر بهاری، حسن ناهید، سید محمد موسوی، کیهان کلهر، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، جلال ذوالفنون، علی تجویدی، عطاءالله جنگوک، داریوش طلایی، کیخسرو پورناظری (تنبور) و علی اکبر مرادی (تنبور) و آهنگسازانی مانند فرهاد فخرالدینی، مجید انتظامی، فریدون شهبازیان، نادر مشایخی  و گروههای موسیقی محلی ایران (مانند خراسان و کردستان) و ترانه سرایانی مانند افشین یداللهی و محمد صالح علاء  نقش مهمی در ترویج موسیقی سنتی و عرفانی ایفا کردند. سرآمد خوانندگان این دوره استاد محمدرضا شجریان است. فرزند ایشان همایون شجریان نیز هنرمندانه راه پدر را ادامه داده، خود خواننده ای صاحب نام شده است.

فرهنگ ایرانی را بیشتر با ادبیات فارسی می شناسند. پس از انقلاب اسلامی، ادبیات جدیدی در ایران خلق شد که افزون بر آن که ادامه دهنده سنت گذشته بود، با توجه با شرایط جدید آثار ارزشمندی خلق شد. شعر همواره یکی از ارکان هویتی سرزمین ایران و در راس هنر ایرانی بوده است.

مشخصات شعر انقلاب­:

محتوا

شعر مطرح در د­وره پس از انقلاب اسلامی حاوی مضامین اجتماعی، سیاسی، عدالت جویی، معنویت گرایی، آزادی خواهی و انسانیت است. دردهای بشری و تنش های بین المللی نیز در شعر پس از انقلاب انعکاس یافت. آزادی، برادری، برابری، مجاهدت و اخلاق مهم ترین دغدغه شاعران عصر انقلاب است. معرفی شعر پس از انقلاب به جامعه بین الملل برای فهم بهتر فرهنگ متعالی ایران که حامل صلح، عدالت، معنویت و انسانیت است؛ راهی است برای گفتگوی فرهنگی بین ایران و جهان.

فرم شعر

پس از انقلاب اسلامی، انواع فرم های شعری از قبیل غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی، چهارپاره، قطعه، قصیده، تک بیتی و فرم های نو به کارگرفته شد، اما تغییرات صورت گرفته آن را از فرم های گذشته متمایز نمود. از بین فرم های سنتی، غزل دارای بیشترین کاربرد در شعر انقلاب بوده و حجم غزل های سروده شده نسبت به فرم های دیگر قابل توجه است.  نوآوری شاعران این دوره در غزل سرایی، منجر به آفرینش «غزل نو» شد. شعر این دوره سرشار از نوآوری های لفظی و ترکیب های خاصِّ بی سابقه است.

چهره های شاخص

شعرای دوره پس از پیروزی انقلاب به دو گروه تقسیم می شوند: شاعرانی که قبل از انقلاب جایگاه شاخص و استواری در حیطه شعر یافته بودند نظیر شهریار، امیرهوشنگ ابتها (سایه)،  شفیعی کدکنی، نعمت میرزاده (م. آزرم)، نصرالله مردانی، محمود شاهرخی، علی موسوی گرمارودی، مهرداد اوستا، سپیده کاشانی، مشفق کاشانی، اخوان ثالث، طاهره صفارزاده و شفق (آیت الله محمد حسین بهجتی اردکانی).

شاعران پس از انقلاب 

شعرایی که ظهور و بروز آنها پس ازانقلاب اسلامی ایران است. مانند محمد علی معلم دامغانی، قیصر امین پور، سلمان هراتی، سید حسن حسینی، ساعد باقری، عبدالجبار کاکایی، سهیل محمودی، فاطمه راکعی، حسین آهی، احمد عزیزی، یوسفعلی میرشکاک، محمدرضا عبدالملکیان، علیرضا قزوه، بهمن صالحی، حسین اسرافیلی، حسین منزوی، افشین علا، محمدرضا ترکی، محمدسعید بیابانکی، نغمه مستشار نظام، فاضل نظری و خسرو احتشامی.

«آکادمی مطالعات ایرانی لندن» پیشگام ترجمه انگلیسی شعر پس از انقلاب در اروپا است. آثار منتشره: گزیده اشعار طاهره صفارزاده، علی موسوی گرمارودی. سلمان هراتی، قیصر امین پور و علیرضا قزوه. مترجمین: دکتر شهیده صفوی و سید صدرالدین صفوی،  ناشر آکادمی مطالعات ایرانی لندن، لندن، ۱۳۹۶ش. (۲۰۱۷م.)

داستان‌نویسانی نظیر احمد دهقان، نادر ابراهیمی، محمدرضا سرشار، ابراهیم حسن‌بیگی، قاسمعلی فراست، مهدی شجاعی، امیرحسین فردی، زهرا زواریان، جهانگیر خسروشاهی، داود غفارزادگان، راضیه تجار، علی مؤذنی و احمد غلامی، محمدرضا بایرامی، منیژه آرمین، داوود امیریان، محمدرضا کاتب، سیده زهرا حسینی، احمد غلامی، سید مهدی شجاعی و رضا امیرخانی در این دوره طلوع کردند.

ادبیات داستانی دفاع مقدس که در این دوره تحت تأثیر جنگ تحمیلی خلق شد، به مفاهیم و رخدادهای دوره دفاع مقدس و پس از آن مانند شهادت، اسارت، مسائل خانوادگی جنگ، آوارگی، ارزش‌های اعتقادی و انقلابی، آسیب‌های اجتماعی – روانی و عوارض جنگ، رشادت و ایثار رزمندگان و بمباران و موشک‌باران‌ها پرداخته است. چاپ حدود ۱۱۶۰ داستان کوتاه درباره جنگ تحمیلی، ۲۱۰ داستان بلند و ۳۳ رمان تا سال ۱۳۹۰، نشان‌دهنده سهم مهم داستان دفاع مقدس در ادبیات داستانی انقلاب اسلامی است. برخی از داستان های مشهور دفاع مقدس عبارتند: مربع های قرمز، سفر به گرای ۲۷۰ درجه، خط مقدم،  شطرنج با ماشین قیامت، فرنگیس، دا، دختر شینا، پایی که جا ماند، هفت روز آخر، حمله به اچ ۳، کوه روی شانه‌های درخت.

«ادبیات کودک و نوجوان در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی رشد چشمگیری داشت. کتاب‌ های منتشره درباره ادبیات کودکان و نوجوانان در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۸۸ حدود ۱۴۴ عنوان است که نسبت به قبل از پیروزی انقلاب حدود ۱۴۰۰ درصد رشد را نشان می‌دهد.»[62]

مصطفی رحماندوست مشهورترین چهره ادبیات کودک و نوجوان است. از این نویسنده و شاعر ایرانی تاکنون 314 اثر به صورت مجموعه شعر برای کودکان و نوجوانان، تألیف و ترجمه داستان‌های کودکان و نوجوانان و کتاب هایی درباره فنون قصه گویی و ادبیات کودکان در ایران و جهان منتشر شده ‌است. تیراژ کتاب‌ های او به بیش از 5/6 میلیون نسخه می‌رسد. برخی از آثار او از جمله «قصه دو لاک پشت تنها»، «بازی با انگشت ‌ها»، «سه قدم دورتر شد از مادر»، «دو تا عروس، دو تا داماد» و … به 13 زبان ترجمه شده‌ است. شعر «صد دانه یاقوت» یکی از مشهورترین و شناخته شده‌ترین اشعار اوست. برخی از اشعار رحماندوست در دوره تحصیلات ابتدایی و در درس زبان فارسی آموزش داده می‌شود.

هوشنگ مرادی کرمانی با «قصه های مجید» و «بچه‌های قالیباف خانه» از دیگر چهره های شاخص این ژانر است. برخی آثار او به زبان‌های آلمانی، اسپرانتو، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، هلندی، عربی، ارمنی و هندی ترجمه شده‌ است. اولین اثری که از او به زبان انگلیسی ترجمه شده بود داستان «سماور» از «قصه‌های مجید» بود که برای یونیسف ارسال شد. مژگان کلهر نیز خالق «کلاغ ها نمی‌پرند»، «کسی که موهایم را شانه زد»و « نامه‌ای از آسمان» است.

در سال‌های پس از جنگ تحمیلی، ادبیات داستانی از منظر درون‌مایه تنوع فراوان یافته است. موضوعات مذهبی، اجتماعی، سیاسی، عاشقانه، عارفانه، تاریخ، فلسفی، مسائل جهانی، ملی، منطقه‌ای، محلی و شخصی در داستان ‌ها وضوح دارد. برخی داستان نویسان قدیمی نیز در این دوره آثار برجسته ای خلق کردند نظیر «جزیره سرگردانی» و «ساربان سرگردان» سیمین دانشور، «کلیدر»، «طریق بسمل شدن»، «اسب‌ها اسب‌ها از کنار یکدیگر» و «سلوک» محمود دولت آبادی، «زمین سوخته»، «مدار صفر درجه» و «درخت انجیر معابد» احمد محمود، « ثریا در اغما» و «زمستان ۶۲ » اسماعیل فصیح. برخی داستان نویسان مخالف جمهوری اسلامی نیز در غرب، ادبیات مهاجرت را خلق کردند مثل فریدون تنکابنی، نسیم خاکسار، عباس معروفی، رضا براهنی، علامحسین ساعدی و فرج سرکوهی.

سینما

قبل از انقلاب ۱۳۵۷ اکثریت ساکنان روستاها و شهرهای کوچک ایران که دارای تعصب‌های مذهبی بودند، هرگز به سالن‌های سینما نمی رفتند و گونه‌ای تحریم دینی ضد سینمای ایران وجود داشت. اما پس از انقلاب، این تحریم مذهبی ضد سینما حذف شد. هنرپیشه های مشهور دوره سابق نظیر فردین، بهروز وثوقی، ملک مطیعی، پوری بنایی و فروزان از ایفای نقش در فیلم ها منع شدند. اما برخی هنرپیشگان دوره قبل در دوره جدید خوش در خشیدند و جزو بهترین هنرپیشه های دوره جمهوری اسلامی شدند نظیر علی نصیریان، جمشید مشایخی، عزت الله انتظامی، محمدعلی کشاورز، داود رشیدی، فرامرز قریبیان، پرویز پورحسینی، جمشید هاشم پور، سعید راد، جمشید هاشم پور، سوسن تسلیمی، ثریا قاسمی، جمیله شیخی و پروانه معصومی.

برخی هنرپیشه های جدید مشهور دوره جمهوری اسلامی عبارتند از: خسرو شکیبایی، پرویز پرستویی، محمدرضا فروتن، رضا کیانیان، داریوش ارجمند، ابوالفضل پور عرب، خسرو شکیبایی، مهدی هاشمی، داریوش فرهنگ، اکبر عبدی، جهانگیر الماسی، مهدی فخیم زاده،  مجید مظفری، آتیلا پسیانی، حمید جبلی، مهران مدیری، علی مصفا، امین حیایی، شهاب حسینی، حمید فرخ نژاد، محمدرضا شریفی‌نیا، رضا عطاران و احمد نجفی .

 زنان هنرپیشه نقش مهم و پر رنگی در فیلم های این دوره دارند و بزنده جوایز مختلف سینمایی مقل سیمرغ بلورین شده اند. نظیر سوسن تسلیمی، نیکی کریمی، لیلا حاتمی، هما روستا، گوهر خیراندیش، آزیتا حاجیان، رویا تیموریان، فاطمه معتمد آریا، کتایون ریاحی، مریلا زارعی، مهناز افشار، هانیه توسلی، هدیه تهرانی، مهتاب کرامتی، نگار جواهریان، ترانه علیدوستی، باران کوثری، و الناز شاکردوست.

در جمهوری اسلامی ایران در حوزه سینما، علیرغم مشکلات متعددِ هنرمندان و محدودیت­های ایجاد شده برای آنها، آثار برجسته و ماندگاری تولید شده، نظیر آثار علی حاتمی:  «کمال ­الملک»، «دلشدگان» و «هزار دستان» –  مسعود کیمیایی: «دندان مار» – داریوش مهرجویی: «هامون» و «سنتوری» – بهرام بیضایی: «باشوغریبه کوچک» – نادر ابراهیمی: «آتش بدون دود» – عباس کیارستمی: «طعم گیلاس» و «خانه دوست کجاست» – ابراهیم حاتمی­کیا: «از کرخه تا راین»، «آژانس شیشه­ای»، «به رنگ ارغوان» و «بادیگارد» – کیومرث پوراحمد: «خواهران غریب» – رخشان بنی اعتماد: «نرگس» – مجید مجیدی: «بچه های آسمان» و اصغر فرهادی: «جدایی نادر از سیمین». همچنین برخی سریال های تلویزیونی نظیر «هزار دستان»: علی حاتمی – «سربداران»: محمدعلی نجفی – «امیرکبیر»: سعید نیک­پور – «تنهاترین سردار» و «ولایت عشق»: مهدی فخیم­زاده – «روز واقعه»: شهرام اسدی – «شب دهم»: حسن فتحی – «امام علی» و «مختارنامه»: داود میرباقری.

صنعت سینمای ایران با برگزاری جشنواره های فیلم ایرانی به یکی از سینماهای مطرح جهان تبدیل شده است. بهرام بیضایی، عباس کیارستمی، محسن مخملباف، داریوش مهرجویی، اصغر فرهادی  فیلم‌هایی را کارگردانی کردند که جوایز متعددی در جشنواره‌ های بین ‌المللی از جمله کن (فرانسه) و لوکارنو (سوئیس) دریافت کردند. نسل جدیدی از کارگردانان زن از جمله  پوران درخشنده، رخشان بنی اعتماد و تهمینه میلانی نیز ظهور کردند. در این دوره فیلم اصغر فرهادی اولین جایزه اسکار را برای ایران دریافت کرد. جشنواره سینمایی فیلم فجر نیز از سال ۱۳۶۱ در اواسط بهمن توسط بنیاد سینمایی فارابی و زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تهران برگزار می‌شود. تا کنون ۴۰ دوره از این مراسم برگزار شده که آخرین آن در بهمن ۱۴۰۰ برگزار شد.

رسانه و نشر­

روزنامه ها و نشریات روزانه عمدتاً در تهران منتشر می شوند و باید طبق قانون مطبوعات مجوز داشته باشند. انتشار هرگونه مطالب ضد اسلامی اکیداً ممنوع است. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران اداره کننده خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) است. خبرنگاران خارجی در مناسبت های خاص اجازه ورود به کشور را دارند. علیرغم تضمین های قانون اساسی برای آزادی مطبوعات، ممیزی رسانه های جمعی و اینترنت توسط عناصر محافظه کار گسترده است.

صرفنظر از سیاست اِعمال ممیزی، رسانه ‌های چاپی و مجازی مستقل از حکومت، کمک زیادی به رشد اصلاحات سیاسی در ایران کردند. از دهه 90 گروه‌های اصلاح‌طلب، اصول گرا و اپوزیسیون به طور فزاینده‌ای پیام ‌های خود را در اینترنت پخش می کنند. مهمترین فضای مجازی در ایران اینستا گرام، تلگرام و کلاب هاوس است.

در ایران  ایستگاههای رادیویی و تلویزیونی توسط مدیر منصوب رهبری اداره و برنامه های آنها در سراسر کشور پخش می شود. برخی از پخش های رادیویی دارای استقبال بین المللی هستند. حکومت ایران دارای شبکه های بین المللی رادیویی و تلویزیونی است. برنامه ها ی صدا و سیما به زبان فارسی و همچنین به زبان ها و گویش های محلی پخش می شود.

بسیاری از ایرانیان همچنان برنامه های تلویزیونی (از جمله برنامه های فارسی زبان) را از خارج دریافت می کنند.  اگرچه سواد پایه در سال‌های پس از انقلاب به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافت، رسانه‌های سمعی و بصری برای انتشار اطلاعات به ‌ویژه در مناطق روستایی، بسیار مؤثرتر از مواد چاپی باقی مانده‌اند.

انتشارات و نشر کتاب در ایران بر خلاف اروپا باید با مجوز وزارت ارشاد باشد. در این دوره سازمان­ های انتشاراتی بسیاری تأسیس شد که کتب مذهبی، علمی، اجتماعی و هنری منتشر می کنند. از جمله انتشارات سمت، مولی، حکمت، ثالث، نی، بوستان کتاب، سوره مهر، نشر مرکز، میراث مکتوب، فاطمی، فرهنگ معاصر، هدهد، چشمه، سروش، نو، هرمس، حکمت و فلسفه ایران، کویر، ماهور، نقش و نگار و سلمان – آزاده. انتشارات امیر کبیر و خوارزمی نیز پس از مصادره و تغییر مالکیت  با مدیریت جدید پس از انقلاب به حیات فرهنگی خود ادامه دادند. برخی ناشران قدیمی نیز مانند آگاه، نگاه، ققنوس، مروارید، قطره، نیل، روزبهان، دانشگاه تهران، گیتاشناسی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، شرکت سهامی انتشار، قدیانی و دارالکتب الاسلامیه ادامه حیات دادند.

ترجمه

در دوره جمهوری اسلامی، بیش از هر دوره ای از تاریخ ایران کتاب از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شد، به ویژه در حوزه های علوم انسانی، ادبیات، علوم پایه، علوم پرشکی، و مهندسی. با تعطیل کردن موقت دانشگاه در آغاز انقلاب و اعلام‌ انقلاب‌ فرهنگی‌، گروه‌های‌ آموزشی‌ دانشگاهها به‌ تألیف‌ و ترجمه‌ و تصحیح‌ متون‌ دانشگاهی‌ فراخوانده‌ شدند. ستاد انقلاب‌ فرهنگی‌ در مهر ۱۳۵۹ «کمیته ترجمه‌ و تألیف‌ و تصحیح‌ کتاب‌های‌ دانشگاهی‌» متشکل از برخی اساتید دانشگاهها و گروه‌های‌ تخصصی‌ رشته‌های‌ گوناگون‌ دانشگاهی‌ بود. این‌ کمیته‌ در اسفند ۱۳۵۹‌ به‌ «مرکز نشر دانشگاهی‌» تغییر نام‌ داد و اساسنامه آن‌ به‌ تصویب‌ ستاد انقلاب‌ فرهنگی‌ رسید. گروه‌های‌ تخصصی‌ کمیته ترجمه‌ و تألیف‌ از طریق‌ پرسش‌نامه‌های ارسالی‌ به‌ گروه‌های‌ آموزشی‌ دانشگاهها، متون‌ مناسب‌ هر رشته‌ را انتخاب‌ و مترجمانی‌ را به‌ ترجمه این‌ متون‌ می‌گماشتند.

مرکز نشر دانشگاهی‌ مهمترین‌ مرکز دولتی‌ ترجمه آثار دانشگاهی‌ در تاریخ‌ ایران‌، به ویژه‌ در علوم‌ محض‌ و علوم عملی‌ به‌ شمار می‌ رود. این مرکز نشر‌ برای‌ ویرایش‌ ترجمه‌ها و یکسان‌ نمودن‌ اصطلاحات‌ و واژه‌های‌ علمی‌، در هر یک‌ از کمیته‌های‌ تخصصی شاخه واژه‌گزینی‌ تشکیل‌ داد. حاصل‌ فعالیت‌ این‌ شاخه‌ها، چاپ‌ ۲۴ مجموعه واژگان‌ و واژه‌نامه‌ در حوزه‌های‌ گوناگون‌ علوم‌ پایه‌ و فنی‌ و مهندسی‌ بوده که‌ با احتساب‌ بسامد واژه‌ها‌ شامل‌ حدود ۷۰ ۱۸۶ واژه انگلیسی‌ و معادل‌های‌ فراوان‌ فارسی‌ آنهاست‌.[63] حاصل‌ کوشش‌ ناشران‌ خصوصی‌ در ترجمه‌ پس‌ از انقلاب‌ اسلامی‌ به مراتب‌ پرشمارتر از ناشران حکومتی است. برخی‌ از این‌ ناشران‌ طرح مشخصی‌ در انتخاب‌ و ترجمه متون‌ خارجی‌ دارند.

ترجمه کتب علوم سیاسی و علوم اجتماعی غربی و فلسفه غربی، در تقویت و توسعه جریان تجددگرایی دوره جمهوری اسلامی بین روشنفکران و دانشگاهیان تأثیر اساسی داشته است. کتاب های «جامعه باز و دشمنانش» کارل پوپر، «ریشه‌های توتالیتاریسم» و  «انقلاب» هانا آرنت، «نظریه ای در باب عدالت»[64]  جان رالز، «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری» ماکس وبر، «نمود خود در زندگی روزمره» اروینگ گافمن ، «جامعه شناسی آنتونی گیدنز» و «تاریخ فلسفه» فردریک کاپلستون از جمله ترجمه های مشهور و متنفذ این دوره است.

آثار برخی محققین غربی پیرامون عرفان اسلامی نظیر رینولد  نیکلسون، فریتهوف شوان،  ویلیام چتیک و آن ماری شیمل در جذب محققین جوان به مطالعات آکادمیک پیرامون عرفان اسلامی بسیار مؤثر بود. بسیاری از رمان های غربی و برخی رمان های آمریکای لاتین نیز به فارسی ترجمه شد که از جمله می توان به آثار آثار گابریل گارسیا مارکز، دوریس لسینگ، ویلیام گُلدینگ، گونتر گراس، هاینریش بل و پائولو کوئلیو اشاره کرد.

در این دوره بیش از صد ترجمه از قرآن حکیم به زبان فارسی انتشار یافت.[65] قرآن کریم با ترجمه سیدعلی موسوی گرمارودی،  عبدالمحمد آیتی، محمدمهدی فولادوند، محمد خواجوی، ابوالقاسم امامی، سید جلال الدین مجتبوی، ناصر مکارم شیرازی، علی مشکینی، حسین انصاریان، ابوالفضل بهرام‌پور، حسین استادولی، محمدرضا صفوی، کریم زمانی، نعمت الله صالحی نجف آبادی، بهاءالدین خرمشاهی، مسعود انصاری، محمدعلی کوشا و امید مجد از آن جمله اند.

بازخوانی شخصیت های فرهنگی ایران و تشیع

در طول چهل سال گذشته برای بازخوانی شخصیت های فرهنگی ایران و تشیع همایش های متعدد در رشته های فلسفه، عرفان، فقه، کلام و تفسیر برگزار شده است. نظیر همایش حکیم فردوسی، خیام، حافظ، سعدی، بیرونی، خوارزمی، شیخ بهایی، شیخ مفید، شیخ طوسی، فارابی، ابن سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا، ملاهادی سبزواری، شیخ عطار، مولانا، ، نظامی گنجوی و شیخ صفی الدین اردبیلی. برگزاری برخی از این همایش ها با انتقاد برخی حوزویان مخالف فلسفه و عرفان مواجه شد مثل «همایش بین‌المللی بزرگداشت هشتصدمین سال ولادت مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی» (۶-۱۰آبان ۱۳۸۶)[66] که در تهران، خوی و تبریز برگزار شد.

[67]

از جمله همایش های مهم این دوره همایش بزرگداشت شیخ صفی الدین اردبیلی عارف تمدن ساز است. «نخستین همایش بین المللی بزرگداشت شیخ العارفین سید صفی‌الدین اردبیلی» به مناسبت هفتصدمین سالگرد درگذشت آن عارف شامخ، ۱۶دیماه ‌۱۳۹۲ با حضور دکتر اسحاق صلاحی رئیس کتابخانه ملی، دکتر رحیم صفوی دستیار و مشاور عالی مقام معظم رهبری، آیت ‌الله اراکی دبیر کل مجمع تقریب مذاهب اسلامی، آیت الله عاملی نماینده ولی فقیه و امام جمعه استان اردبیل، پروفسوراعوانی رئیس انجمن بین‌المللی فلسفه اسلامی، دکتر رجبی رئیس کتابخانه و موزه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، دکتر سیدسلمان صفوی رئیس مرکز تحقیقات و مطالعات شیخ‌ صفی ‌الدین اردبیلی و دبیر علمی همایش، دکتر مهدی مظاهری معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایندگان مجلس استان اردبیل، اساتید دانشگاهی و رایزنان فرهنگی کشورهای فیلیپین، مالزی، پاکستان، عراق و افغانستان برگزار شد.[68]

در این دوره نهادهایی نیز برای مطالعات علمی پیرامون اندیشه های متفکران ایرانی تأسیس شد. مانند «بنیاد حکمت اسلامی صدرا» که یکی از نهادهای پژوهشی ایران در حوزه فلسفه است و در سال ۱۳۷۳ تأسیس شد. آیت الله سید محمد خامنه ‌ای ریاست این بنیاد را بر عهده دارد.

دانشگاه

بعد از انقلاب اسلامی؛ دانشگاه های دولتی و خصوصی توسعه محسوس داشتند. دانشگاه آزاد‌ اسلامی به عنوان بزرگ ترین مرکز آموزش عالی کشور با ایجاد بیش از 400 واحد در محروم‌ترین نقاط کشور نقش تعیین کننده‌های در توسعه آموزش عالی ایران بعد از انقلاب داشته است. توسعه دانشگاه و افزایش تربیت دانشجو اسباب جنبش جامعه مدنی شد. حضور گسترده دختران ایرانی در دانشگاهها قابل توجه است. به گفته دکتر داداش پور معاون وزیر علوم، تحقیقات و فن آوری؛ « براساس آمار ۱۲ بهمن ۱۴۰۰ از جمعیت سه میلیون و ۲۰۰ نفری دانشجویی کشور، ۶۰ درصد یعنی دو میلیون نفر را دانشجویان دختر تشکیل می دهند.»[69]

دانشگاهها  از جهت تولید محتوا نقش کم رنگی در تصمیمات حکومتی داشته اند. پیوندی بین دانشگاه و کارخانجات نیست. بیش از هشتاد درصد تحقیقاتی که در دانشگاه‌های کشور انجام می‌شود عملاً هیچ کاربردی در بخش صنعت ندارند. فرهنگ «مدرک شیفتگی» سبب تبدیل دانشگاهها (اعم از دولتی و آزاد) به «کارخانه‌های سـه شیفته تولید مدرک دانشگاهی» شده است. در نتیجه طی چند سال تعداد مهندسان ایران از آلمان پیشی گرفت، در حالی که ارزش تولیدات صنعتی ایران حداکثر یک دهم آلمان است.[70]

در ایران بر خلاف کشورهای توسعه یافته، ریاست دانشگاهها انتخابی نیست و انتصاب از سطوح بالاتر صورت می گیرد. «نحوه انتخاب رؤسای دانشگاهها بر اساس تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران ‌شماره 857 . د ش 1378.3.16 (‌مصوب جلسه 441 مورخ 78.2.21 شورای عالی انقلاب فرهنگی) بدین قرار است: نامزد ریاست دانشگاه با پیشنهاد وزیر ذیربط به شورای عالی معرفی می‌شود و بلافاصله در دستور کار شورای عالی قرار گرفته، ‌همزمان هیأت نظارت و بازرسی احراز شرایط ریاست را به طور محرمانه بررسی می‌ کند. پس از رأی‌گیری در اولین یا دومین جلسه شورای عالی، حکم انتصاب توسط وزیر ذیربط صادر می‌شود.»[71]  براساس جلسه 764 شورای عالی انقلاب فرهنگی در خرداد ۱۳۹۴ «مقرر شد برای انتخاب روسای دانشگاهها کمیته ای مرکب از «رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها»، «وزیر علوم، تحقیقات و فن آوری»، «وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی»، «دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی» و «رئیس هیئت نظارت و بازرسی شورای عالی انقلاب فرهنگی» تشکیل شود.»[72]

جنبش دانشجویی در ایران تا پایان دهه ۹۰ قوی بود و سه موج را طی کرد. «موج اسلام گرایی تحکیم وحدت» با شعار عدالت و مبارزه با امپریالیسم)، «موج جنبش جامعه مدنی» با شعار آزادی، حقوق شهروندی و مدارا و «موج نئو لیبرالیستی» با کلیدواژه های دموکراسی، جامعه مدنی، حقوق بشر، حقوق زنان، پلورالیسم دینی و جامعه باز. بسیج دانشجویی نیز در دانشگاهها فعال است و حامی رهبری و منتقد دولت های اصلاح طلبانـه (خاتمی) و اعتدال (روحانی) بوده است. در هر دانشگاه یک نماینده ولی فقیه وجود دارد.

احزاب و سازمان های سیاسی

در سال اول پیروزی انقلاب (۱۳۵۸) دو سازمان سیاسی حامی انقلاب، «حزب جمهوری اسلامی ایران» و «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی»  تأسیس شدند که در دوره خود مؤثر بودند. احزاب و سازمان های قدیمی مانند جبهه ملی، نهضت آزادی، حزب توده، مجاهدین خلق و فدائیان خلق نیز فعال بودند. اما به مرور فضای سیاسی ایران تحت تأثیر جنگ و ترورهای مجاهدین خلق( از تیر ۱۳۶۰) محدودتر از اوایل انقلاب شد.

در شرایط کنونی احزاب سیاسی متعدد، اما از نظر نهادی ضعیف هستند. قانون اساسی آزادی تشکل ها را تضمین می کند، اما به احزابی که با سیستم حکومتی موجود یا ایدئولوژی اسلامی که زیربنای آن است مخالف اند، اجازه فعالیت نمی دهد. از دهه 80  نقش احزاب سیاسی در روند سیاسی نسبتاً ناچیز بوده است. حزب جمهوری اسلامی در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی به حزب سیاسی حاکم تبدیل شد، اما متعاقباً ثابت شد بیش از حد ناپایدار است و به فرمان امام خمینی در تاریخ 11 خرداد 1366 منحل شد. حزب جمهوری خلق مسلمان به رهبری آیت الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری با بیش از سه میلیون عضو در 16 دی ماه 1358 منحل شد. دولت همچنین چندین حزب اپوزیسیون اولیه مانند حزب توده، مجاهدین خلق، حزب دمکرات کردستان ایران و حزب جمهوری خلق مسلمان را غیرقانونی اعلام کرد.

در غیاب احزاب سیاسی قوی، انتخابات بر شخصیت هایی متمرکز است که عموماً به یکی از سه اردوگاه ایدئولوژیک «اصول گرایان»، «اصلاح طلبان» و«میانه‌روها» تعلق دارند.

 احزاب، تشکل ها و شخصیت های مهم اصول گرا عبارتند از: جامعه روحانیت مبارز، جامعه مدرسین، حزب مؤتلفه اسلامی، جامعه اسلامی مهندسین، جبهه پایداری. شخصیت های مهم أصول گرا شامل: محمدرضا مهدوی کنی، محمد یزدی، احمد جنتی، راستی کاشانی، مصباح یزدی، صادق لاریجانی، محمود احمدی نژاد، غلامعلی حداد عادل، حبیب‌ الله عسگراولادی، محمدرضا باهنر، محسن رضایی، محمدباقر قالیباف، زاکانی، سعید جلیلی، احمد توکلی، محمد باقر ذوالقدر، سید احمد خاتمی، اسدالله بادامچیان، مصطفی میرسلیم، سیداحمد علم‌الهدی، روح الله حسینیان، حسین طائب، مصطفی پورمحمدی و  سید ابراهیم رئیسی است.

احزاب، تشکل ها و شخصیت های مهم اصلاح طلبان عبارتند از: مجمع روحانیون مبارز، حزب اعتماد ملی، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران، مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم و خانه کارگر. شخصیت های مهم اصطلاح طلب شامل: سیدمحمد خاتمی، میرحسین موسوی، مهدی کروبی، محمد موسوی خویینی ها، سید جلال الدین طاهری اصفهانی، بهزاد نبوی، محمدرضا عارف، احمد منتظری، سعید منتظری، اعظم طالقانی، مصطفی تاج زاده، سعید حجاریان، محسن آرمین، الیاس حضرتی، رسول منتجب نیا، هادی خامنه ای، هاشم آقاجری، ابوالفضل قدیانی، فیض‌الله عرب‌سرخی، مجید انصاری، سید عبدالواحد موسوی لاری، محمدتقی فاضل میبدی، اسدالله بیات زنجانی، علی شکوری راد، هادی خانیکی، آذر منصوری، هادی قابل، عمادالدین باقی، مصطفی کواکبیان و جواد اطاعت است.

احزاب، تشکل ها و شخصیت های مهم میانه رو عبارتند از: کارگزاران سازندگی، حزب اعتدال و توسعه. شخصیت های مهم میانه رو شامل: علی اکبر هاشمی رفسنجانی، حسن روحانی، غلامحسین کرباسچی، اسحاق جهانگیری، علی جنتی، علی اکبر ولایتی، محمد هاشمی، حسین مرعشی، محمد باقر نوبخت، محمود واعظی، محسن هاشمی و محمد عطریان فر است. علی اکبر ناطق نوری، علی لاریجانی و علی مطهری از چهره های اصول گرا بودند که به مرور به میانه روها نزدیک شدند. برخی شخصیت های فوق نظیر طاهری اصفهانی، هاشمی رفسنجانی، مهدوی کنی، راستی، یزدی، مصباح، اعظم طالقانی، عسگراولادی، هادی قابل و حسینیان طی این دوره فوت کردند.

نو اندیشی دینی

جریان نواندیشی دینی در ایران دارای نحله های مختلف فلسفی، کلامی، فقهی، قرآن شناسی، اجتماعی و تاریخی است که برخی اوقات نه تنها قابل جمع نیستند، که متعارض اند و در یک تراز نیستند. اما وجه مشترک همگی تلاش علمی روش مند برای بازخوانی مسائل فرهنگ دینی با توجه به مقتضیات جدید است که به برخی از آنها اشاره می شود. در حوزه فلسفی: آیت الله مهدی حائری، پروفسور سید حسین نصر، دکتر احمد احمدی. در حوزه کلامی: مهندس مهدی بازرگان، دکتر عبدالکریم سروش، محمد شبستری، حسن یوسفی اشکوری، دکتر محسن آرمین، دکتر محسن کدیور، احمد قابل و مصطفی ملکیان. در حوزه فقهی: آیت الله منتظری، آیت الله صانعی،  آیت الله موسوی ادبیلی و آیت الله سید مصطفی محقق داماد. در حوزه اجتماعی: دکتر علی شریعتی. در حوزه تاریخی: دکتر سید جعفر شهیدی، حسن یوسفی اشکوری، دکتر سید هاشم آقاجری و دکتر رسول جعفریان.

جریان نواندیشی دینی، جبهه نواندیشان دینی در ایران معاصر را تشکیل می دهند که دارای گرایشات متعددند. مباحث اساتید و محققین  فوق منجر به مباحثات و مناقشات جدید در حوزه مباحث کلام جدید، فلسفه دین، فقه، تاریخ، قرآن شناسی و دین شناسی شده و برخی افکار آنها منجر به جنبش های سیاسی – اجتماعی در ایران شده است. اکثر روشنفکران دینی گرچه مورد تهاجم مخالفین خود واقع شده اند، اما شجاعت ابراز بیان خود را حفظ کرده اند و هزینه های آن را نیز پرداخته اند. آنها با همدیگر مناقشات فکری هم دارند. نظیر نقد آیت الله منتظری و عبدالعلی بازرگان  بر نظریه دکتر سروش در مبحث «قرآن به مثابه کلام خدا یا کلام مصطفی(ص)» و مناقشات دکتر محسن کدیور با دکتر سروش و مجتهد شبستری.

ریزش و رویش نیروها

انقلاب ایران نیز همانند سایر انقلابات جهان نظیر فرانسه، شوروی و چین دچار ریزش و رویش نیرو شده است. در طول چهل سال گذشته نیروهای زیادی از پیشکسوتان انقلاب، منتقد ساختاری قدرت شدند. از جمله  مهدی بازرگان (اولین نخست وزیر) ، سید ابواحسن بنی صدر (نخستین رئیس جمهور)، کریم سنجابی (اولین وزیر خارجه)، داریوش فروهر (وزیر کار – ۱۳۵۷-۱۳۵۸) یدالله سحابی (عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، وریر مشاور، نماینده مجلس)،  صادق قطب زاده (عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، وزیر خارجه – ۱۳۵۸-۱۳۵۹)، عزت الله سحابی (عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، نماینده مجلس دوره اول)، آیت الله حسینعلی منتظری (قائم ‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران – ۱۳۶۴-۱۳۶۸)، آیت الله یوسف صانعی (دادستان کل کشور – ۱۳۶۱-۱۳۶۴)، میرحسین موسوی (نخست وزیر دوره دفاع مقدس)، مهدی کروبی (رئیس مجلس شورای اسلامی – ۱۳۷۹-۱۳۸۳)، سیدمحمد خاتمی (رئیس جمهور – ۱۳۷۶-۱۳۸۴). نیروهای بارز جدیدی از قبیل محمود احمدی نژاد، ابراهیم رئیسی، محسنی اژه ای، غلامعلی حداد عادل، محمدباقر قالیباف، احمد علم الهدی، علیرضا زاکانی و احمد خاتمی نیز رویش کردند.

مشارکت سیاسی

مشارکت سیاسی در انتخابات مجلس شوراس اسلامی و ریاست جمهوری سیر سینوسی داشته است. در ایران تعیین صلاحیت کاندیداهای انتخاباتی و نظارت برانتخابات بر عهده شورای نگهبان است. تفسیر نظارت استصوابی شورای نگهبان مورد اختلاف اصلاح طلبان و اصول گرایان است. ترکیب شورای نگهبان در طول سال های گذشته با گرایش اصول گرایی بوده است. عدم تأیید صلاحیت آیت الله هاشمی رفسنجانی و علی لاریجانی از جنجالی ترین تصمیمات شورای نگهبان در انتخابات ریاست جمهوری بوده است. شورای نگهبان حدوداً کلیه اصلاح طلبان را در دوره هفتم انتخابات مجلس رد صلاحیت کرد و در دوره های بعد نیز اکثریت آنها را احراز صلاحیت نکرد. کم و کیف رد و تأیید صلاحیت کاندیداها توسط شورای نگهبان، نقش مهمی در میزان مشارکت مردم در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری  داشته است.

انتحابات ریاست جمهوری

انتخابات ریاست جمهوری ایران، انتخاباتی است که هر ۴ سال برای تعیین رئیس‌ جمهور به عنوان شخص دوم کشور با آرای مستقیم مردم صورت می‌پذیرد. تا کنون سیزده دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار شده ‌است. میزان مشارکت مردمی در انتخابات ریاست جمهوری به ترتیب: دوره نخست ۶۷، دوره دوم ۶۴، دوره سوم ۷۴، دوره چهارم ۵۵ دوره پنجم ۵۵، دوره ششم ۵۱، دوره هفتم ۸۰، دوره هشتم ۶۷، دوره نهم ۶۰، دوره دهم ۸۵، دوره یانزدهم ۷۳، دوره دوازدهم ۷۳ و دوره سیزدهم ۴۹ درصد بوده‌ است.

بالاترین میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۸ و کمترین مشارکت در سال ۱۴۰۰ بوده است. در اولین دوره حدود ۶۷ درصد شرکت کردند. به نسبت دوره اول، در پنج  دوره مشارکت بیشتر و در هفت دوره کمتر بوده است.[73] اولین رئیس جمهور (سید ابوالحسن بنی صدر) ۵۳ درصد و سیزدهمین رئیس جمهور (سید ابراهیم رئیسی) 30 درصد آرای واجدین شرایط را دریافت کردند. تا کنون آیت الله خامنه ای بیشترین در صد آرای واجدین شرایط (دور سوم، ۱۳۶۰ با ۷۱ درصد) و همچنین بیشرین آرای شرکت کنندگان را دریافت کرده اند.(دور سوم، ۱۳۶۰ با ۹۵ درصد)، کم و کیف رد و تأیید صلاحیت کاندیدها توسط شورای نگهبان نقش مهمی در میزان مشارکت مردم  داشته است. انتخابات دوره های هفتم تا دوازدهم بیشتر رقابتی بوده است.

آمار سیزده دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران:

نام دوره	تاریخ برگزاری	تعداد ثبت نام کنندگان	تعداد تأیید صلاحیت شده	درصد مشارکت
دور اول	۱۳۵۸/۱۱/۵	۱۲۴	۱۲۴(همگی تأیید صلاحیت شدند)	۷۰
دور دوم	۱۳۶۰/۵/۲	۷۱	۴	۶۴
دور سوم	۱۳۶۰/۷/۱۰	۴۶	۴	۷۴
دور چهارم	۱۳۶۴/۵/۲۵	۵۰	۳	۵۵
دور پنجم	۱۳۶۸/۵/۶	۷۹	۲	۵۵
دور ششم	۱۳۷۲/۳/۲۱	۱۲۸	۴	۵۱
دور هفتم	۱۳۷۶/۳/۲	۲۳۸	۴	۸۰
دور هشتم	۱۳۸۰/۳/۱۸	۸۱۷	۱۰	۶۸
دورنهم (مرحله اول)	۱۳۸۴/۳/۲۷	۱۰۱۴	۸	۶۳
دورنهم (مرحله دوم)	۱۳۸۴/۴/۳	–	–	۶۰
دور دهم	۱۳۸۸/۳/۲۲	۴۷۵	۴	۸۵
دوره یازدهم	۱۳۹۲/۳/۲۴	۶۸۶	۸	۷۳
دوره دوازدهم	۱۳۹۶/۳/۳۰	۱۶۳۶	۶	۷۳
دوره سیزدهم	۱۴۰۰/۳/۲۸	۵۹۲	۷	۴۹

انتخابات مجلس شورای اسلامی

تا کنون یازده دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی برگزار شده ‌است. انتخابات دوره اول در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ و انتخابات دوره یازدهم در دوم اسفند ۱۳۹۸ انجام شد. میزان مشارکت مردم در انتخابات مجلس شورای اسلامی به ترتیب از دوره اول ۵۲٫۱۴ درصد به ۴۲٫۵۷ درصد در دوره یازدهم رسیده است. به طور میانگین طی این یازده دوره انتخابات مجلس، نرخ مشارکت در انتخاب مجلس در کل کشور ۵۴/‌‌‌۸۱ درصد و در تهران ۴۳٫۵۶ درصد بوده است. بیشترین میزان مشارکت در انتخابات مجلس ششم با ۶۷ درصد و کم‌ترین میزان مشارکت در انتخابات مجلس یازدهم با ۴۲٫۵۷ درصد بوده است. شورای نگهبان حدوداً تمامی اصلاح طلبان را در دوره هفتم انتخابات مجلس رد صلاحیت کرد. در دوره های بعد نیز اکثریت کاندیداهای اصلاح طلبان با روش مناقشه انگیز نظارت استصوابی شورای نگهبان رد صلاحیت شدند.

سه گانه سید احمد خمینی، هاشمی رفسنجانی و آیت الله منتظری:

سید احمد خمینی، آیت الله منتظری و هاشمی رفسنجانی، نقشی ورای مقام رسمی خود در تاریخ تحولات دوره جمهوری اسلامی داشته اند که کارنامه آنها باید به صورت علمی و بی طرفانه جداگانه بررسی شود.

جمع بندی دوره جمهوری اسلامی ایران

دوره چهل سال گذشته در حوزه های مختلف دفاعی، فرهنگی، دیپلماتیک و اقتصادی به نتایج متفاوتی رسیده است. وضعیت اجمالی حوزه های چهارگانه:

1. حوزه دفاعی

ایران در این دوره موفقیت های چشمگیری از جهت تولید ادوات دفاعی داشته و نقش مهم و موثری در امور امنیتی و دفاعی منطقه آسیای غربی و مقابله با سیطره آمریکا ایفا کرده است. سپاه پاسداران هسته اصلی دفاع از امنیت ملی ایران بوده است و دستاوردهای مهمی در ایران ومنطقه داشته است.

2. حوزه فرهنگی

دانشگاهها، حوزه های علمیه دینی، ایستگاههای رادیو و تلویزیون، رسانه های مجازی، نهادهای تبلیغاتی، انتشارات، ترجمه ها و تألیفات گسترش یافته، اما در تربیت گسترده نسل هم تراز با انقلاب اسلامی ناکام بوده است. مشارکت در انتخابات دوره اخیر مجلس و ریاست جمهوری کاهش یافته است. برای مثال مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری از ۸۵ درصد سال ۱۳۸۸ به ۴۹ درصد سال ۱۴۰۰ کاهش یافته است. ایران گام های مثبتی در زمینه «تقریب مذاهب اسلامی»  برداشته است.

3. حوزه دیپلماتیک

استقلال سیاسی ایران از غرب و شرق نکته بارز و ممتاز این دوره است. نفوذ ایران در خاورمیانه افزایش یافته است. اما ایران در تبدیل دستاوردهای دفاعی و «میدان» به دستاوردهای دیپلماتیک موفق نبوده و روابط پر تنش با غرب و اکثر کشورهای عربی متناوباً ادامه داشته است. سیاست نگاه به شرق نیز هنوز نتایج ملموس و عینی چشمگیری نداشته است.

4. حوزه اقتصادی

ایران پیشرفت های چشمگیری در نصب و راه اندازی انواع کارخانجات و تولید قطعات صنعتی داشته است. ساخت 9 هزار و 225 کیلومتر راه آهن، 2هزار و 54 کیلومتر آزادراه، 16 هزار و 820 کیلومتر بزرگراه و 101 هزار و 263 کیلومتر راه روستایی آسفالته پس از انقلاب اسلامی از دستاوردهای مهم اقنصادی این دوره است.[74]

 اما اقتصاد ایران همچنان عمدتاً تک محصولی است. رشد اقتصادی نسبت به مالزی، ترکیه و عربستان کمتر بوده است و شکاف طبقاتی کاهش نیافته است. چالش های اصلی اقتصاد ایران؛ تورم،  فساد، سوء مدیریت و تحریم های بین المللی بوده است.

• ایران ظرفیت مبدل شدن یه یک قدرت جهانی را داراست؛ در صورتی که همبستگی اجتماعی را ارتقا بخشد، مشارکت عمومی در سرنوشت سیاسی را افزایش دهد، از نخبگان دانشگاهی برای سیاست گذاری و مدیریت کشور به خصوص در امور اقتصادی بیشتر استفاده شود. شرکت های دانش بنیان تقویت شود، بودجه تحقیقات علمی و دفاعی افزایش یابد، با فساد به طور سیستماتیک مبارزه شود، عدالت اقتصادی در کشور اجرایی گردد و خرَدگرایی، نقدپذیری و مدارا افزیش یابد.

گاه شمار جمهوری اسلامی ایران

1357

۱۷ بهمن سال ۱۳۵۷: تشکیل دولت موقت به ریاست مهندس مهدی بازرگان به فرمان امام خمینی.

۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷: پیروزی انقلاب اسلامی ایران و پایان نظام سلطنتی در ایران.

۲۳ بهمن ۱۳۵۷: تاسیس کمیته دفاع شهری و کمیته انقلاب اسلامی در شهرهای ایران.

۲۴ بهمن ۱۳۵۷: تأسیس دادگاه انقلاب اسلامی.

۲۶ بهمن ۱۳۵۷: ارتشبد نصیری رییس سابق سازمان امنیت شاه ساواک ، سپهبد مهدی رحیمی فرماندار نظامی تهران و رئیس شهربانی سابق، سرلشکر رضا ناجی (اولین فرماندار نظامی اصفهان در جریان مبارزات ملت ایران به دلیل سرکوب قیام مردم اصفهان در چهلمین روز واقعه خونین تبریز)، سرلشکر خسروداد فرمانده نیروی هوایی (فرمانده هوانیروز و متهم به هدایت مستقیم کشتار ۱۷ شهریور ۵۷ در تهران) اولین کسانی بودند که توسط دادگاه انقلاب اعدام شدند.[75]

۱ اسفند ۱۳۵۷: اعدام چهار تن از امرای ارتش شاه: سرتیپ نعمت‌الله معتمدی فرماندار نظامی و فرمانده لشکر قزوین، سرلشکر پرویز امین افشار رئیس ضداطلاعات و اداره دوم، سرتیپ منوچهر ملک فرمانده تیپ زرهی قزوین، سرتیپ حسین همدانیان رئیس ساواک کرمانشاه.

1358

۱۰ و ۱۱ فروردین سال ۱۳۵۸ : همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی در ایران و رأی «آری» 2/98 درصد شرکت کنندگان.

۱۲ فروردین ۱۳۵۸:  ۱۲ فروردین در تقویم رسمی ایران روز جمهوری اسلامی و تعطیل رسمی است. در این روز نتایج همه‌ پرسی نظام جمهوری اسلامی در ایران (رای آری 2/98  درصد) اعلام شد.

۱۸ فروردین ۱۳۵۸: اعدام امیرعباس هویدا، نخست وزیر شاه.

۲۲ فروردین ۱۳۵۸: یازده مقام ارشد رژیم پهلوی شامل رئیس مجلس شورای ملی، وزیران امور خارجه و کشاورزی، دو رئیس ساواک، رئیس سازمان تربیت بدنی، شهردار تهران، رئیس دادگاه فداییان اسلام و افسران حزب توده، فرمانده گارد جاویدان و دو سناتور تیرباران شدند.

۲ اردیبهشت ۱۳۵۸: تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی .

۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸: شهادت آیت الله مرتضی مطهری، اولین رئیس شورای انقلاب اسلامی.

خرداد ۱۳۵۸: تأسیس دادگاه ویژه روحانیت به فرمان امام خمینی.

۵ مرداد ۱۳۵۸: در ۵ مرداد ۱۳۵۸ برابر با سوم رمضان سال ۱۳۹۹ اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت آیت الله سید محمود طالقانی به فرمان امام خمینی در دانشگاه تهران برگزار شد.

۲۸ مرداد ۱۳۵۸: تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی ایران به ریاست آیت الله منتظری.

۱۳۵۸: تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.

۱۹ شهریور ۱۳۵۸: فوت آیت الله طالقانی، دومین رئیس شورای انقلاب اسلامی.

۲۱ شهریور ۱۳۵۸: با درگذشت آیت الله طالقانی، آیت الله منتظری  به فرمان امام خمینی به امام جمعه تهران منصوب شد.

۱۳ آبان سال ۱۳۵۸: گروگان‌گیری کارمندان سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام.

۵ آذر سال ۱۳۵۸: تشکیل سازمان بسیج.

۷ دی سال ۱۳۵۸: تشکیل سازمان نهضت سوادآموزی.

۱۵ بهمن سال ۱۳۵۸: آغاز به کار سید ابوالحسن بنی‌صدر اولین رئیس‌جمهور ایران.

۵ اردیبهشت ۱۳۵۹ : عملیات طبس، (Operation Eagle Claw) در ایران، عملیاتی نظامی بود که توسط نیروی دلتای نیروی زمینی ایالات متحده در برای آزادسازی آمریکایی‌های گروگان گرفته ‌شده در سفارت آمریکا در تهران انجام شد. این عملیات شکست خورد.

۱۸ تیر ۱۳۵۹: کودتای نوژه.

۲۶ تیر ۱۳۵۹: تأسیس شورای نگهبان.

۵ مرداد ۱۳۵۹: درگذشت محمدرضا پهلوی در قاهره.

۳۱ شهریور سال ۱۳۵۹: آغاز جنگ ایران و عراق.

۷ آذر سال ۱۳۵۹: آغاز عملیات مروارید.

۱۴ اسفند سال ۱۳۵۹: درگیری و تظاهرات در سخنرانی رئیس جمهور بنی ‌صدر.

1360

۳۰ خرداد سال ۱۳۶۰: تظاهرات اعتراضی در تهران و چندین شهر در واکنش به طرح عدم کفایت رئیس جمهور بنی ‌صدر.

۳۱ خرداد سال ۱۳۶۰: رأی مجلس شورای اسلامی بر عدم کفایت رئیس‌جمهور وقت ابوالحسن بنی‌ صدر و برکناری او.

۱ تیر ۱۳۶۰: تأسیس سازمان تبلیغات اسلامی.

۶ تیر ۱۳۶۰: ترور نافرجام آیت الله سید علی خامنه‌ای در مسجد ابوذر تهران توسط گروه فرقان

۷ تیر سال ۱۳۶۰: انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی و شهادت آیت الله بهشتی و محمد منتظری و ۷۰ شخصیت دیگر.

۱۱ مرداد سال ۱۳۶۰: ریاست جمهوری محمدعلی رجایی.

۸ شهریور سال ۱۳۶۰: انفجار در دفتر نخست‌وزیری توسط مجاهدین خلق و شهادت رئیس جمهور رجایی و نخست وزیر باهنر.

۵ – ۷ مهر ۱۳۶۰: شکست حصر آبادان از طریق عملیات ثامن‌الائمه؛  مبدأ تحول استراتژیک جنگ.

۱۷ مهر سال ۱۳۶۰: آغاز ریاست جمهوری آیت الله سید علی خامنه‌ای.

۲۴ آبان ۱۳۶۰: فوت علامه سید محمد حسین طباطبایی، فیلسوف و مفسر قرآن؛ استاد آیت الله منتظری، آیت الله مطهری و آیت الله بهشتی.

۸-۲۲ آدز ۱۳۶۰: عملیات طریق القدس.

۱۳۶۰: تأسیس دانشگاه تربیت مدرس در تهران.

1361

۱۳۶۱: تأسیس دانشگاه امام صادق در تهران.

۲-۱۰ فروردین ۱۳۶۱: عملیت فتح المبین.

۳ خرداد سال ۱۳۶۱: آزادسازی خرمشهر توسط عملیات بیت ‌المقدس.

۱۰ مرداد سال ۱۳۶۱ : تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی.

۲۴ شهریور ۱۳۶۱: اعدام صادق قطب زاده، وزیر خارجه سابق ج.ا. ایران.

۱۰ -۱۶ آبان ۱۳۶۱: عملیات محرم.

1362

۲۳ تیر ۱۳۶۲: افتتاح نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری.

۱۸ بهمن ۱۳۶۲: ترور ارتشبدغلامعلی اویسی در پاریس، فرماندار نظامی تهران زمان شاه، زمان واقعه کشتار ۱۷ شهریور ۱۳۵۷میدان ژاله تهران.

۳ -۲۲ اسفند ۱۳۶۲: عملیات خیبر.

1363

۱۳۶۳: تأسیس دانشگاه صنعتی مالک اشتر در تهران.

۲۰-۲۶ اسفند ۱۳۶۳: عملیات بدر.

1364

۲۵ تیر ۱۳۶۴: برگزیدن آیت الله حسینعلی منتظری به عنوان قائم‌ مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران در جلسه‌ فوق ‌العاده مجلس خبرگان رهبری.

۱۳ شهریور ۱۳۶۴ : انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب مجدد آیت الله سید علی خامنه ای.

۲۰ بهمن سال ۱۳۶۴: عملیات والفجر ۸..

1365

۱۳۶۵: تأسیس دانشگاه امام حسین در تهران.

۹ تیر -۱۹ تیر ۱۳۶۵: عملیات کربلای ۱.

1366

۲۵ فروردین ۱۳۶۶ تا ۵ اردیبهشت ۱۳۶۶: عملیات کربلای ۱۰.

1367

۱۲ تیر ۱۳۶۷: «فاجعه حمله موشکی آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران».

ماههای مرداد و شهریور سال ۱۳۶۷: اعدام زندانیان مجاهدین خلق و کمونیست ها.

۲۹ مرداد سال ۱۳۶۷: پایان یافتن جنگ ایران و عراق.

۲۷ شهریور ۱۳۶۷: درگذشت استاد محمد حسین شهریار، شاعر نامی ایران.

۱۸ آذر ۱۳۶۷: برگزاری اجلاس سران کشورهای اسلامی در تهران.

1368

۷ فروردین ۱۳۶۸: استعفای آیت‌ الله حسینعلی منتظری در نامه‌ای به امام خمینی از قائم مقامی رهبری.

۱۳ خرداد سال ۱۳۶۸: درگذشت امام خمینی.

۱۴ خرداد سال ۱۳۶۸ : انتخاب آیت الله سید علی خامنه‌ای به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران توسط مجلس خبرگان رهبری.

۶ مرداد سال ۱۳۶۸: همه ‌پرسی بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با آرای 5/97 درصد ملت ایران.

۱۲ مرداد سال ۱۳۶۸: آغاز ریاست جمهوری آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی.

۱۳۶۸: آغاز تولید میدان گازی پارس جنوبی.

۱۳۶۸: تأسیس دانشگاه مفید در فم توسط آیت الله موسوی اردبیلی.

۱۳۶۸: تأسیس کارخانه و شرکت فولاد خوزستان در اهواز. بعد از فولاد مبارکه اصفهان، دومین شرکت تولیدکننده فولاد خام در ایران است. فولاد خوزستان بزرگ‌ترین عرضه‌کننده شمش فولاد در کشور و اولین مجتمع تولیدکننده آهن و فولاد در کشور به روش احیا مستقیم و کوره قوس الکتریکی است.

1369

۱۳۶۹: تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.

۴ شهریور ۱۳۶۹: درگذشت مهدی اخوان ثالث، شاعر نامی.

1370

۲۹ فروردین ۱۳۷۰:  ترور عبدالرحمن برومند، رئیس هیئت اجرائی نهضت مقاومت ملی ایران، در پاریس.

۹ اردیبهشت ۱۳۷۰:  درگذشت پدر علم جامعه‌شناسی در ایران، دکتر غلامحسین صدیقی استاد دانشگاه تهران و وزیر پست و تلگراف و تلفن (در دولت اول) و وزیر کشور (در دولت دوم) دکتر محمد مصدق .

۱۷ اردیبهشت ۱۳۷۰:  درگذشت مهرداد اَوستا، نویسنده و شاعر معاصر ایران.

۱۵مرداد ۱۳۷۰:  ترور شاپور بختیار، آخرین نخست وزیر شاه مخلوع.

۲۷ مرداد ۱۳۷۰:  درگذشت سید محمد محیط طباطبائی پژوهش‌گر، مورخ، منتقد و ادیب معاصر ایران.

1371

تأسیس شرکت پالایش نفت بندرعباس که در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید.

۳۱ فروردین ۱۳۷۱: افتتاح سد جیرفت.

خرداد ۱۳۷۱:‌ تاسیس شرکت معدنی و صنعتی چادرملو.

۲۵ مرداد ۱۳۷۱: افتتاح مجتمع سرب و روی زنجان.

۱۹ آبان ۱۳۷۱: بهره برداری از نیروگاه برق شهید رجایی.

۲۷ دی ۱۳۷۱: افتتاح مجتمع پتروشیمی أصفهان.

1372

۲۸-۳۰ فروردین: کنگره جهانی هزاره شیخ مفبد.

۲-۴ اردیبهشت ۱۳۷: کنگره جهانی حاج ملاهادی سبزواری.

تیر۱۳۷۲: افتتاح فاز ارل پالایشگاه و پتروشیمی شازند اراک.

۱۲ مرداد ۱۳۷۲ : انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب مجدد آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی.

۱۳۷۲:‌ تاسیس شرکت گروه مپنا، شرکت مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران، گروه مپنا نزدیک به ۸۵ درصد ظرفیت نصب‌شده شبکه برق ایران را احداث کرده است.[76]

1373

۳۰ دی ۱۳۷۳: درگذشت مهندس مهدی بازرگان، نخستین نخست وزیر ج. ا. ایران.

۲۴ اسفند ۱۳۷۳: تحریم نفت ایران بدستور بیل کلینتون رییس حمهور آمریکا.

۲۵ اسفند ۱۳۷۳: درگذشت سید احمد خمینی.

۲۶ اسفند ۱۳۷۳: افتتاح راه آهن بافق- بندر عباس.

1374

۱ آذر ۱۳۷۴: اعدام فاضل خداداد مجرم ماجرای اختلاس 123 میلیارد تومانی بانک صادرات، نخستین مجرم اقتصادی اعدامی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران.

1375

۱۴ مرداد ۱۳۷۵: ابلاغ طرح تحریم داماتو علیه ایران توسط بیل کلینتون رئیس جمهور آمریکا. تحریم «داماتو» یک طرح تحریمی بود که بر اساس آن کلیه شرکت‌ها از سرمایه‌گذاری سالانه بیش از 40 میلیون دلار در بخش نفت و گاز ایران منع شدند. این طرح اولین بار توسط سناتور آلفونسو داماتوی جمهوری‌خواه و رئیس کمیته بانکداری وقت، به مجلس سنا پیشنهاد شد و20 دسامبر 1995  با موافقت همه دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان تصویب و در تاریخ 4 آگوست 1996 دستور اجرای آن توسط ‌رئیس‌جمهور وقت آمریکا صادر شد.

1376

۲ خرداد ۱۳۷۶ : انتخابات ریاست جمهوری و برگزیده شدن سید محمد خاتمی به عنوان رئیس‌جمهور.

مهر ۱۳۷۶:  آغاز احداث پالایشگاه‌های گاز پارس جنوبی، ۲۴ فاز.

۱۳ آبان ۱۳۷۶: درگذشت حبیب‌الله فضائلی، خوشنویس، محقق و مؤلف.

۱۷ آبان ۱۳۷۶: درگذشت محمد علی جمال زاده نویسنده نامدار ایرانی در ژنو. او پیشتاز قصّه‌نویسی معاصر، پدر داستان کوتاه در زبان فارسی بود.

۸ آذر سال ۱۳۷۶: پیروزی تیم ملی فوتبال ایران بر استرالیا و صعود به جام جهانی ۱۹۹۸ و شادی خودجوشِ خیابانیِ میلیون‌ها ایرانی در شهرهای مختلف.

۲۴ دی ۱۳۷۶: درگذشت محمد قاضی، مترجم.

1377

۱۴ فروردین ۱۳۷۷: درگدشت احمد آرام، مترجم و نویسنده و از تدوین کنندگان دائرةالمعارف فارسی.

۱۰ تیر ۱۳۷۷: درگذشت سهراب شهید ثالث، کارگردان، فیلمنامه ‌نویس و مترجم.

۱۳ آبان ۱۳۷۷: تأسیس سازمان صنایع هوافضا.

۲۵ آبان ۱۳۷۷: درگذشت علامه محمدتقی جعفری، فیلسوف، مولوی شناس و از مفسران نهج البلاغه.

۲۸ آبان۱۳۷۷: قتل مجید شریف، نویسنده و مترجم و از نویسندگان ماهنامه ایران فردا و از قربانیان قتل‌های زنجیره ‌ای.

۱ آذر ۱۳۷۷: قتل داریوش فروهر(وزیر کار دولت بازرگان) و همسرش پروانه اسکندری، عضو جبهه ملی ایران در جریان ترورهای موسوم به قتل‌های زنجیره‌ ای.

۱۲ آذر ۱۳۷۷: قتل محمد مختاری، شاعر، نویسنده، مترجم و منتقد چپ‌گرای ایرانی و از فعالینِ کانون نویسندگان ایران در جریان ترورهای موسوم به قتل‌های زنجیره ‌ای.

۱۸ آذر ۱۳۷۷: قتل محمد جعفر پوینده، مترجم، نویسنده و از اعضای کانون نویسندگان ایران در جریان ترورهای موسوم به قتل‌های زنجیره‌ ای.

پاییز۱۳۷۷: افشای قتل‌های زنجیره ‌ای در ایران.

۱۱ بهمن ۱۳۷۷ : درگذشت آیت الله احمد آذری قمی، دادستان اسبق انقلاب تهران.

۷ اسفند ۱۳۷۷: برگزاری نخستین دوره انتخابات شوراهای شهر و روستا.

1378

۲۱ فروردین سال ۱۳۷۸: ترور سرلشکر علی صیاد شیرازی.

۱۸ تا ۲۳ تیر سال ۱۳۷۸: حمله به کوی دانشگاه تهران.

۲۲ اسفند ۱۳۷۸: ترور سعید حجاریان بوسیله سعید عسگر.

1379

۱۴ فروردین ۱۳۷۹: درگذشت عباس سحاب، جغرافی‌دان و نقشه نگار.

اردیبهشت: توقیف همزمان و ناگهانی روزنامه‌های اصلاح طلب که به عنوان «توقیف فله‌ای مطبوعات» از آن یاد می‌شود.

۷ خرداد: تشکیل ششمین دوره مجلس شورای اسلامی.

۱۶ خرداد ۱۳۷۹: درگذشت  هوشنگ گلشیری، نویسنده ایرانی.

۲۴ تیر ۱۳۷۹ : درگذشت  یحیی مهدوی، فیلسوف.

۲ مرداد ۱۳۷۹ : درگذشت احمد شاملو، شاعر، نویسنده، روزنامه‌نگار، پژوهشگر، مترجم و فرهنگ‌نویس.

۳ آبان ۱۳۷۹ : درگذشت  فریدون مشیری، شاعر ایرانی.

۱۳۷۹: تأسیس پتروشیمی جم

۱۳۷۹: تأسیس شرکت پتروشیمی زاگرس در عسلویه.

1380

خرداد ۱۳۸۰ : انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب مجدد سیدمحمدخاتمی .

۸ مرداد ۱۳۸۰: درگذشت  امیر حسین آریان پور، نویسنده، فرهنگ‌نویس، مترجم و استاد دانشگاه.

۳۰ مهر ۱۳۸۰: درگذشت ساموئل خاچیکیان، کارگردان، تدوینگر و آهنگساز ایرانی.

دی ۱۳۸۰: درگذشت غلامحسین آهنی، مولف و استاد فلسفه اسلامی.

۱۱ بهمن ۱۳۸۰: درگذشت  اسدالله ملک، موسیقیدان.

۲۷ آبان۱۳۸۰: ترور سید خلیل عالی نژاد، صوفی، آهنگساز، خواننده و نوازنده تنبوز، تار، ستار و دف.

۱۳۸۰ :‌ آغاز احداث خط لوله گاز بین دو کشور ایران و ترکیه به پایان رسید و صادرات گاز ایران به ترکیه.

چهره های ماندگار سال ۱۳۸۰: علی نصیریان • آذرتاش آذرنوش • باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی • حسن ابراهیم‌زاده معبود • غلامحسین ابراهیمی دینانی • غلامرضا اعوانی • مهری باقری • سید محمد بلورچیان • مهدی بهادری‌نژاد • احمد بیرشک • سید ضیاءالدین تابعی • حسن تاج‌بخش • یوسف ثبوتی • علی درویش‌زاده • مهدی رجبعلی‌پور • محمدصادق رجحان • علی زرگری • احمد سمیعی گیلانی • مرتضی سهرابی • رضا سیدحسینی • سیروس شمیسا • علی‌اشرف صادقی • حسن ظهور • محمد مهروان • محمود فرشچیان • علی کاوه • کریم مجتهدی • مهدی محقق • کاظم مدیر شانه‌چی • مرتضی مطهری • محمدعلی معلم دامغانی • پرویز مؤیدعهد • بهمن یزدی صمدی • محمود یعقوبی • علیرضا یلدا.

1381

اجرای طرخ ضربتی ایجاد اشتعال با بودجه ۹۰۰ میلیارد تومان برای ایجاد ۳۰۰ هزار شغل.

۲۳ فروردین ۱۳۸۱: درگذشت یدالله سحابی، از بنیان‌گذاران نهضت آزادی ایران.

۵ مرداد ۱۳۸۱: غیر قانونی شدن فعالیت نهضت آزادی با حکم دادگاه انقلاب.

۹ بهمن۱۳۸۱: درگذشت محمداسماعیل دولابی، عارف شیعه.

آمار سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، رشد اقتصادی کشور (کل تولید ناخالص داخلی) در سال ۱۳۸۱ را به ترتیب 6/5 درصد و 7/4 درصد نشان می‌دهد. منشأ اصلی رشد، رشد کشاورزی با 11/7 درصد و رشد صنعت و معدن با 11/8 درصد بوده است.

چهره های ماندگار سال ۱۳۸۱: سید جلال‌الدین آشتیانی، عبدالمحمد آیتی، گودرز احمدی، استپان آلکسانیان، غلامحسین امیرخانی، پرویز جبه‌دار مارالانی، محسن جهانگیری، سید محمدباقر حجتی، علی‌اصغر دادبه، پریرخ دادستان، رضا داوری اردکانی، پرویز دوامی، فضل‌الله رضا، علی رواقی، محمود روح‌الامینی، حسین زمرشیدی، محمود شاهرخی، علی شریعتمداری، مجتبی شمسی‌پور، علی‌اکبر صنعتی، علی‌اکبر غفاری، بدرالزمان قریب، مشفق کاشانی، طاهره کاغذچی، حسن کسائی، مجید کیانی، ابوالقاسم گرجی، مهدی گلشنی، فتح‌الله مجتبایی، علی ملک‌حسینی، بهمن مهری، فریدون ناصری، فرهاد ناظرزاده کرمانی، سید مرتضی نجومی، رضا نقشینه.

1382

۱۳ اردیبهشت ۱۳۸۲: انتخاب محمود احمدی‌نژاد به عنوان شهردار تهران.

۵ اسفند۱۳۸۲: درگذشت نصرالله مردانی، شاعر.

در سال ۱۳۸۲ نسبت به سال ۱۳۷۲ درآمد سرانه در کشور بیش از ۱۰ برابر شد .

روابط عمومی مرکز آمار ایران طبق گزارش دفتر حساب های اقتصادی مرکز آمار ایران، رشد اقتصادی کشور از 56/5 درصد در سال ۷۲ ، به 03/8 درصد در سال ۸۲ رسیده است .[77]

چهره های ماندگار سال ۱۳۸۲: احمد آرام، محمدرضا اسلامی، عزت‌الله انتظامی، مهدی الوانی، مهدی بهزاد، محمدحسن تبرائیان، عبدالصمد حاج‌صمدی، عبدالحسین حائری، حسن حسن‌زاده آملی، علی‌اکبر حسینی، محمدحسین حلیمی، محمد خوانساری، عبدالعلی دستغیب، حسین دهلوی، منصور رستگار فسایی، جلیل رسولی، حسن ریاحی، حمید سبزواری، اسماعیل سعادت، عباس شریفی تهرانی، حسین شکویی، جلیل شهناز، محمد علوی مقدم، فرهاد فخرالدینی، حبیب‌الله فیروزآبادی، علیرضا فیض، احمد قهرمان، علی‌محمد کاردان، محمدعلی کشاورز، علیرضا مرندی، نصرالله مردانی، محمود منصور، حمید مولانا، رضا ملک‌زاده، مرتضی ممیز، سید حسین میرشمسی، علی‌اکبر موسوی‌موحدی، سیاوش شهشهانی، ابوالحسن وفایی، همایون هاشمی، سید کمال‌الدین یادآور نیک‌روش.[78]

1383

اقتصاد ايران در برنامه سوم توسعه اقتصادی (1383 – 1379 ) علیرغم نا آرامی ها ، تنش ها و فشارهای بين المللی عملکرد نسبتاً مطلوبی داشت. طی سال های برنامه سوم توسعه، وضعيت اقتصادی کشور از ثبات و رشد پايداری برخوردار بود که بخشی از آن معلول تحولات سياستی و مقررات زدايی های گسترده در راستای فراهم کردن نقش آفرينی بخش خصوصی و بخش ديگر آن ناشی از تحولات مثبت مربوط به قيمت نفت در بازارهای جهانی بود.[79]

چهره های ماندگار سال ۱۳۸۳: حبیب‌الله آیت‌اللهی، محمد احصایی، کرامت‌الله ایزدپناه، بابا مخیر، علی تجویدی، کمال‌الدین جناب، حسن حبیبی، فرخ حجت کاشانی، فیروز حریرچی، سید حسن حسینی، علی‌محمد رنجبر، سعید سهراب‌پور، عباس شفیعی، سید محمود طباطبایی‌فر، فریدون عزیزی، برت فراگنر، امیربانو کریمی، محمدحسن گنجی، فتح‌الله مضطرزاده، احمد منزوی، عبدالحسین نوایی، منوچهر وصال، محمدرضا هاشمی گلپایگانی .[80]

1384

۳ فروردین ۱۳۸۴: درگذشت سید جلال الدین آشتیانی، استاد عرفان و فلسفه اسلامی و مؤلف.

۵ خرداد ۱۳۸۴: درگذشت استاد رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی، موذن مشهور ایرانی.

۲۶ خرداد ۱۳۸۴: بمب‌گذاری‌های تروریستی در اهواز.

۳ تیر ۱۳۸۴ : محمود احمدی‌نژاد، با به دست آوردن بیش از هفده میلیون رأی بر اکبر هاشمی رفسنجانی غلبه کرد و ششمین رئیس‌جمهور ایران شد.

۵ آذر ۱۳۸۴: درگذشت مرتضی ممیز، گرافیست مشهور.

۱ دی ۱۳۸۴: اعتراضات رانندگان اتوبوس در تهران، دستگیری منصور اوسانلو.

۲۴ اسفند ۱۳۸۴: درگذشت علی تجویدی، نوازنده و آهنگساز و پژوهشگر و مؤلف.

 چهره های ماندگار سال ۱۳۸۴: منوچهر آتشی، پرویز بهرام، فرامرز پایور، محمدحسین جزیره‌ای، محمود جوادی‌پور، اسماعیل حاکمی والا، جلال حجازی دهاقانی، کیخسرو خروش، عباسقلی دانشور، منوچهر ستوده، عباس شفیعی، محمدجان شکوری بخارایی، پرویز شهریاری، امیدعلی شهنی کرم‌زاده، احمد شیمی، شهربانو عریان، علی‌اکبر فرهنگی، علی فضلی، پرویز کردوانی، جلال‌الدین کزازی، مهدی گلابی، یه ای لیان، هوشنگ مرادی کرمانی، سید محمد موسوی بجنوردی، ایوان استبلین کامینسکی، محمدقلی نادعلیان، علی‌اکبر ولایتی.[81]

1385

۲۲ فروردین سال ۱۳۸۵: اعلام دستیابی به چرخه تولید انرژی هسته‌ای.

۲ دی ۱۳۸۵: . در دوم دی ماه شورای امنيت سازمان ملل متحد به اتفاق آرا، قطعنامه ۱۷۳۷ تحريم ايران را بخاطر برنامه هسته ای تصويب کرد.

 دی ۱۳۸۵: سوم دي ماه، ايران در واکنش به قطعنامه ۱۷۳۷ اعلام کرد که کار نصب ۳۰۰۰ سانتريفوژ در نيروگاه غنی سازی اورانيوم را آغاز می کند.

۲۵ بهمن ۱۳۸۵: آغاز بمب‌گذاری‌های زاهدان توسط جندالله.

۱۶ اسفند ۱۳۸۵: معاون امور تروريسم و اطلاعات مالی وزارت خزانه داری آمريکا شانزدهم اسفند ۱۳۸۵ ازشرکت های خاورميانه ای خواست تا از برقراری مناسبات تجاری با ايران بپرهيزند.

۲۸اسفند ۱۳۸۵: در بيست و هشتم اسفند ماه ايگور ايوانف رييس شورای امنيت ملی روسيه گفت روسيه به هر طريق ممکن، با دست يابی ايران به سلاح هسته ای مخالفت خواهد کرد. ايوانف به «پنهانکاری ۱۸ ساله» جمهوری اسلامی در باره فعاليت های هسته ای اشاره کرد و گفت روسيه خواستار آن است که ايران به پرسش های مطرح در اين زمينه پاسخ دهد.[82]

چهره های ماندگار سال ۱۳۸۵ : صادق آیینه‌وند، علی اسلامی، غلامعلی افروز، میخائیل بوگالوبوف، غلامرضا پورمند، جلیل تجلیل، محمدحسین تمدن جهرمی، علی‌بابا حاجی‌زاده، علی‌محمد حق‌شناس، احمد رسول‌زاده، علی رضاییان، هاشم رفیعی‌تبار، مجید سمیعی، غلامحسین شکوهی، افسانه صفوی، عباسعلی عمید زنجانی، یدالله کابلی، کارو لوکاس، محمود ماهرالنقش، جمشید مشایخی، علی موسوی گرمارودی، محمد نوری، منصور نیکخواه بهرامی.[83]

1386

۲۹ اردیبهشت ۱۳۸۶: درگذشت فخرالدین حجازی: سیاستمدار.

۸ آبان ۱۳۸۶: درگذشت قیصر امین‌پور، شاعر.

۶- ۱۰ آبان ۱۳۸۶: برگزار«همایش بین‌المللی بزرگداشت هشتصدمین سال ولادت مولانا جلال‌الدین محمد بلخی رومی» در تهران، خوی و تبریز.

۵ دی ۱۳۸۶: درگذشت اکبر رادی، نمایش‌نامه‌نویس.

۲۳ دی ۱۳۸۶: درگذشت جعفر شهیدی، مورخ و استاد زبان و ادبیات فارسی.

۲۲ اسفند ۱۳۸۶: درگذشت مریم فیروز، شاهزاده قاجار، فعال حقوق زنان، از اعضای حزب توده ایران، مؤسس سازمان زنان حزب توده و دختر عبدالحسین میرزا فرمانفرما.

1387

۴ آبان ۱۳۸۷: درگذشت طاهره صفارزاده، شاعر، پژوهشگر و مترجم قرآن ایرانی.

۱۵ بهمن سال ۱۳۸۷: پرتاب موفق ماهواره امید.

۴ آبان ۱۳۸۷: درگذشت طاهره صفارزاده، شاعر، پژوهشگر و مترجم قرآن ایرانی.

چهره های ماندگار سال۱۳۸۷ : محمد ادریسی، نصرالله افجه‌ای، قیصر امین‌پور، حسن انوری، غلامعلی حداد عادل، داوود رشیدی، ناصر سیم‌فروش، سید مهدی شجاعی، شمس شریعت تربقان، عباس شیبانی، محمدمهدی شیخ‌جباری، علی‌اکبر صادقی، منصور طاهری انارکی، ارسلان قهرمانی، مصطفی کمال پورتراب، محمد گلیار، محمدجعفر ملکوتی، شکوه نوابی‌نژاد.[84]

1388

۷ خرداد ۱۳۸۸: بمب‌گذاری در زاهدان.

۱۲ خرداد ۱۳۸۸ : انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب مجدد احمدی ‌نژاد.

۲۵ خرداد ۱۳۸۸: اعتراض به نتیجه انتخابات ۸۸ و راهپیمایی‌های شدید در خیابان‌ های مرکزی تهران.

۲۶ مهر ۱۳۸۸: بمب‌گذاری انتحاری در منطقه پیشین بلوچستان و شهادت سردار شوشتری و تعدادی از فرماندهان سپاه پاسداران.

۲۹ آذر ۱۳۸۸: درگذشت آیت الله منتظری، رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی و قائم مقام سابق مقام رهبری.

۵ و ۶ دی ۱۳۸۸: تظاهرات هواداران جنبش سبز در تاسوعا و عاشورا.

٩ دی ١٣٨٨: راهپیمایی ۹ دی در مقابل «جنبش سبز» به نام روز بصیرت.

۲۲ دی ۱۳۸۸: شهادت مسعود علی محمدی، فیریکدان

1389

۸ آذر ۱۳۸۹: شهادت مجید شهریاری، فیزیکدان، بوسیله عوامل تل آویو.

۱۷ اسفند ۱۳۸۹: اعتراضات ۱۷ اسفند ۱۳۸۹ هواداران جنبش سبز.

۱۳۸۹: تأسیس شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس، بزرگترین هلدینگ پتروشیمی در خاورمیانه پس از سابک عربستان.

چهره های ماندگار سال۱۳۸۹ : عباس اخوین، علیرضا افتخاری، مجید انتظامی، مسعود جعفری جوزانی، محمد دبیرمقدم، فرامرز رفیع‌پور، علیرضا رهایی، محمد سلحشور، رضا شعبانی، علی شیخ‌الاسلامی، جواد صالحی، ژاله علو، محمدمهدی علیشاهی، محمد فرهادی،محمدمنصور فلامکی، محمود گلابچی، محمدباقر لاریجانی، محمد لگنهاوزن، عبادالله محمودیان، محمدرضا مخبر، علیرضا مدقالچی، محمدعلی مولوی، جعفر مهراد .[85]

1390

۱ مرداد ۱۳۹۰: شهادت داریوش رضایی نژاد، مهندس برق.

۲۱ دی ۱۳۹۰: شهادت مصطفی احمدی روشن، دانشمند هسته ای ایران بوسیله عوامل تل آویو.

1391

۲۲ تیر ۱۳۹۱: درگذشت حمید سمندریان، کارگردان تئاتر.

3 شهریور ۱۳۹۱: آغاز روند رو به افزایش قیمت دلار و سکه در بازار معاملات. (دلار: 2122 تومان و سکه 800 هزار تومان)

۵ تا ۱۰ شهریور۱۳۹۱: شانزدهمین نشست جنبش غیرمتعهدها در تهران.

17 شهریور ۱۳۹۱: کانادا با بستن سفارت خود در تهران رسماً روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع کرد و به دلیل حمایت از سوریه، برنامه های هسته ای و نقض حقوق بشر، دستور اخراج دیپلمات های ایرانی از اتاوا را صادر کرد.

11 مهر ۱۳۹۱: رکورد شکنی دلار در بازار تهران با قیمت 3900 تومان و سکه یک میلیون و 300 هزار تومان.

۱۲ آذر ۱۳۹۱: درگذشت  احسان نراقی، جامعه‌شناس.

۲۸ دی ۱۳۹۱: درگذشت همایون خرم، موسیقیدان و آهنگساز.

۱۲ بهمن ۱۳۹۱: درگذشت دکتر حسن حبیبی، نخستین دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، نخستین معاون اول رییس جمهور.

1392

۱۲ خرداد ۱۳۹۲: درگذشت آیت الله سید جلال الدین طاهری، امام جمعه اصفهان.

۱۲ مرداد سال ۱۳۹۲ : انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب حسن روحانی.

۱۶ دی ۱۳۹۲:‌ برگزاری نخستین همایش بین المللی شیخ العارفین سید صفی الدین اردبیلی در کتابخانه ملی ایران با حضور شخصیت های کشوری، لشکری و دانشگاهی.

1394

۱۳ فروردین ۱۳۹۴: جمهوری اسلامی ایران و گروه ۱+۵ برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای ایران در لوزان سوئیس طی بیانیه‌ای به یک تفاهم تاریخی رسیدند.

۲۴ فروردین ۱۳۹۴: تیم ملی کشتی ایران با برتری برابر آمریکا در فینال، قهرمان جام جهانی کشتی آزاد شد.

۲۳ تیر ۱۳۹۴: جمهوری اسلامی ایران و گروه ۱+۵ به برنامه جامع اقدام مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای ایران در وین اتریش دست یافتند.

۲۱ مهر ۱۳۹۴:  طرح اقدام متناسب و متقابل دولت در اجرای برجام، در مجلس شورای اسلامی ایران به تصویب رسید.

۱۲ دی ۱۳۹۴:  به‌دنبال اعدام نمر باقر النمر، مرجع شیعه اهل عربستان توسط دولت آل سعود، حمله به سفارت و کنسولگری عربستان سعودی در تهران و مشهد اتفاق افتاد.

۲۶ دی سال ۱۳۹۴: تاریخ اجرای برجام.

۷ اسفند ۱۳۹۴: دهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی و پنجمین دوره انتخابات مجلس خبرگان رهبری برگزار شد.

1395

۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۵: آغاز یک دوره رسوایی فیش‌های حقوقی مدیران دولتی ایران که طی آن چندین مدیر مجبور به استعفا شدند.

۱۵ خرداد ۱۳۹۵:  تیم ملی والیبال مردان ایران پس از ۵۲ سال و برای اولین بار به المپیک راه یافت.

۲۷ خرداد ۱۳۹۵: پس از شش سال رأی اتحادیه اروپا مبنی بر ممنوعیت بخشی از ناوگان ایران‌ایر برای پرواز به اتحادیه اروپا لغو شد و با این کار، هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران از لیست سیاه پرواز در اروپا بیرون آمد.

۱۲ تیر ۱۳۹۵:  در پی افشای حقوق‌های غیرمتعارف لرخی مسئولان بانکی، مدیر عامل بانک صادرات توسط وزیر اقتصاد برکنار شد و مدیران عامل بانک‌های ملت و قرض‌الحسنه مهر ایران استعفا دادند.

۱۴ تیر ۱۳۹۵:  درگذشت عباس کیارستمی، کارگردان ایرانی.

۳۱ مرداد ۱۳۹۵:  ایران با دریافت ۳ مدال طلا، یک نقره و ۴ برنز در ردهٔ بیست‌وپنجم بازی‌های المپیک تابستانی ۲۰۱۶ قرار گرفت. کیمیا علیزاده در این مسابقات با دریافت مدال برنز، نخستین زن مدال‌آور ایران در بازی‌های المپیک تابستانی شد.

۳ آذر ۱۳۹۵: درگذشت آیت الله موسوی اردبیلی، سومین رئیس قوه قضائیه و مرجع تقلید.

۵ آذر۱۳۹۵: درگذشت فیدل کاسترو، انقلابی و رهبر سابق کوبا و دوست و متحد انقلاب ایران.

۱۹ دی سال ۱۳۹۵: درگذشت آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی.

۲۳ دی ۱۳۹۵:  نخستین هواپیمای ایرباس ای ۳۲۱ خریداری شده پس از رفع تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست. این اولین هواپیمای نوی است که پس از ۳۸ سال به مالکیت ایران‌ایر درآمد.

۲ اسفند ۱۳۹۵:  جایزه بهترین فیلم خارجی در اسکار برای فیلم فروشنده به کارگردانی اصغر فرهادی.

۱۶ اسفند ۱۳۹۵: درگذشت احمد عزیزی، شاعر ایرانی.

1396

۱۷ خرداد ۱۳۹۶: حملات تروریستی گروه داعش به ساختمان مجلس شورای اسلامی و حرم امام خمینی.

۲۸ خرداد ۱۳۹۶: حملات موشکی ایران به مقر داعش در دیرالزور سوریه در پاسخ به حملات داعش در تهران.

۱۲ مرداد ۱۳۹۶: انتخابات ریاست جمهوری و انتخاب مجدد حسن روحانی.

۶ شهریور ۱۳۹۶: درگذشت دکتر ابراهیم یزدی، دبیرکل نهضت آزادی ایران.

۷ دی ۱۳۹۶: آغاز اعتراضات سراسری.

۱۳ و ۱۴ دی۱۳۹۶: راهپیمایی‌ در شهرهای ایران توسط حامیان حکومت علیه اعتراضات چند روز قبل در برابر جمهوری اسلامی.

1397

۲ فروردین ۱۳۹۷: درگذشت داریوش شایگان، فیلسوف و هندشناس ایرانی.

۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷: اعلام رسمی خروج آمریکا از برجام توسط دونالد ترامپ رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده آمریکا.

۱۸ تیر ۱۳۹۷: درگذشت محمد بسته‌نگار، داماد آیت الله طالقانی، نویسنده و از اعضای برجسته نهضت آزادی ایران.

۲۱ تیر ۱۳۹۷: درگذشت عباس امیرانتظام، معاون نخست وزیر دولت بازرگان، سیاستمدار ایرانی.

۲۶ مرداد ۱۳۹۶: درگذشت عزت‌الله انتظامی، بازیگر مشهور سینما و تئاتر.

۲۹ آبان ۱۳۹۷: درگذشت انور خامه ای، نویسنده و سیاستمدار و بنیان‌گذار حزب توده ایران.

۲۴ بهمن۱۳۹۷: حمله گروه جیش العدل به اتوبوس کارکنان سپاه زاهدان .

۱۶ اسفند ۱۳۹۷:  انتخاب سید ابراهیم رئیسی به ریاست قوه قضاییه توسط آیت الله خامنه ای رهبر ایران.

1398

۱۳ فروردین ۱۳۹۹: درگذشت جمشید مشایخی، بازیگر پیشکسوت و مشهور سینما، تئاتر و تلویزیون ایران.

۱۹ فروردین ۱۳۹۹: قرار گرفتن سپاه پاسداران در فهرست گروه‌های تروریستی از سوی دولت آمریکا. دولت ایران در اقدامی متقابل ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده موسوم به سنتکام را در فهرست گروه‌های تروریستی خود قرار داد.

۲۲اردیبهشت ۱۳۹۸:حمله به برخی کشتیهای امارات در بندر فجیره.

۳۰خرداد ۱۳۹۸:ساقط کردن پهباد متجاوز آمریکا توسط ایران.

۲۳شهریور  ۱۳۹۸:حمله موشکی به تاسیسات آرامکو عربستان.

۲۴ آبان ۱۳۹۸: آغاز اعتراضات سراسری آبان ۱۳۹۸ ایران به گرانی قیمت بنزین و قطعی سراسری اینترنت.

۱۳ دی ۱۳۹۸: ترور سردار قاسم سلیمانی در حمله هوایی آمریکا به فرمان ترامپ در فرودگاه بین‌المللی بغداد.

۱۸ دی ۱۳۹۸: حمله موشکی ایران به پایگاه آمریکایی عین الاسد در عراق.

۲ اسفند ۱۳۹۸: برگزاری انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی.

1399

۲ فروردین ۱۳۹۹: در ایران تعداد مبتلایان به کووید-۱۹ در ایران از مرز ۲۰٬۰۰۰ گذشت و فوتی‌ها به ۱٬۵۵۶ نفر رسید.

۵ اردیبهشت ۱۳۹۹: درگذشت آیت الله  ابراهیم امینی، سیاستمدار،فیلسوف و فقیه شیعه، از اعضای برجسته مجمع تشخیص مصلحت نظام و مجلس خبرگان رهبری.

۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹: درگذشت نجف دریابندری، مترجم مشهور آثار فلسقی و رمان و نویسنده.

۲۵ خرداد ۱۳۹۹: درگذشت محمدعلی کشاورز، بازیگر پیشکسوت سینما، تئاتر و تلویزیون.

۳ تیر ۱۳۹۹:  قیمت دلار برای اولین بار در تاریخ ایران از مرز ۲۰٬۰۰۰ تومان گذشت.

۱۰ مهر۱۳۹۹: قیمت دلار از مرز ۳۰٫۰۰۰ تومان گذشت.

۱۷ مهر ۱۳۹۹: درگذشت درگذشت استاد محمدرضا شجریان، خسرو آواز ایران و خواننده مناجات بی نظیر «ربنا».

۷ آذر ۱۳۹۹: شهادت سردار محسن فخری‌زاده مهابادی، دانشمند ممتاز هسته‌ای و دفاعی ایران توسط عوامل تل آویو.

۱۹ آذر ۱۳۹۹: درگذشت آیت الله محمد یزدی، چهارمین رئیس قوه قضائیه، چهارمین رئیس مجلس خبرگان رهبری.

۱۳ دی ۱۳۹۹: درگذشت آیت الله محمد تقی مصباح یزدی، ایدئولوگ اصولگرایان، عضو مجلس خبرگان رهبری.

1400

۷ فروردین ۱۴۰۰: انعقاد قرارداد ۲۵ ساله همکاری مشترک ایران و چین.

۲۱ فروردین ۱۴۰۰: خرابکاری در تأسیسات هسته‌ای نطنز.

۲۹ فروردین ۱۴۰۰: درگذشت سردار سید محمد حجازی، جانشین فرمانده نیروی قدس سپاه.

۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۰: درگذشت استاد عبدالوهاب شهیدی، خواننده و آهنگساز نامی ایران.

۲۸ خرداد ۱۴۰۰: پیروزی سید ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست‌جمهوری (۱۴۰۰).

۳۱ مرداد ۱۴۰۰: درگذشت استاد محمدرضا حکیمی، متفکر، محدث و چهره نامی مکتب تفکیک.

۲۰ شهریور ۱۴۰۰: درگذشت محسن بیدارفر، فیلسوف متاله و عارف، مترجم و ناشر.

۳ مهر ۱۴۰۰: درگذشت آیت الله حسن حسن زاده آملی، عارف، فیلسوف متـأله و نویسنده.

۱۷ مهر ۱۴۰۰: درگذشت  ابوالحسن بنی‌صدر، اولین رئیس‌جمهور ایران.

۲۷ اسفند ۱۴۰۰: درگذشت منوچهر هزارخانی، نویسنده و مترجم.

منابع

استراو، جک، همیشه پای انگلیس در میان است، ترجمه امیرحسین فاضلی مقدم، تهران، انتشارات کوله پشتی، ۱۳۹۸.

اسماعیلی، حمیدرضا (گردآورنده)، مجموعه مقالات تروریسم در ایران معاصر، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ۱۳۹۷.

بهنود، مسعود، 275 روز بازرگان، تهران، علم، ۱۳۹۹.

جمعي از پژوهشگران موسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، حزب توده از شكل گيري تا فروپاشي (۱۳۲۰ – ۱۳۶۸)، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش هاي سياسي، ۱۳۸۷.

دروديان، محمد، آغاز تا پايان: بررسي وقايع سياسي- نظامي جنگ از زمينه ساري تهاجم عراق تا آتش بس؛ تهران، مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس ،۱۳۹۱.

دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال، سلیمانی پورلک، فاطمه، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و هنجارهای بین المللی، تهران، انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۴۰۱.

سریع‌ القلم، محمود، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: بازبینی نظری و پارادایم ائتلاف، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۷۹.

سریع‌ القلم، محمود، ایران و جهانی شدن: چالش‌ها و راه‌حل‌ها، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۴.

اردستانی، حسین، تاریخ شفاهی دفاع مقدس؛ روایت سید یحیی صفوی – جلد اول: از سنندج تا خرمشهر. تهران، مركز اسناد و تحقيقات دفاع مقدس ،۱۳۹۹.

صفوی، سید سلمان،  دیپلماسی و امنیت ملی در خاورمیانه بزرگ، لندن، انتشارات مرکز بین المللی مطالعات صلح، ۱۳۹۳.

صفوی، سید سلمان،  دیپلماسی و امنیت ملی در آسیای غربی (۱۳۹۵)، تهران، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۶.

صفوی، سید سلمان، دیپلماسی و امنیت ملی آسیای غربی (۱۳۹۸)، تهران، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۹.

منتظری، حسینعلی، خاطرات، قم، ۱۳۷۰.

موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سازمان مجاهدین خلق – پیدایی تا فرجام (۱۳۸۴-۱۳۴۴)، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ۱۳۸۹.

هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، تهران، ۱۳۷۲.

منابع اینترنتی

https://peace-ipsc.org/fa/

https://countryeconomy.com

http://www.ipis.ir/

http://www.iiwfs.com/

https://www.globalfirepower.com

https://www.theglobaleconomy.com

https://www.worldbank.org/en/country/iran/overview

https://amontazeri.com/book/khaterat

[1] shorturl.at/mvZ67

[2]  https://bit.ly/3PGknjx   

[3] https://www.maslahat.ir/index.jsp?fkeyid=&siteid=3&pageid=421

[4] shorturl.at/cmyEK

[5] https://hawzahnews.com/xbH3F

[6] https://www.yjc.news/00U1HB

[7] shorturl.at/EFGT9

[8] https://tn.ai/2257484

[9] hamshahrionline.ir/x7vCr 

[10] https://archive.ph/fvHsQ#selection-5375.47-5375.109 .

[11] https://www.globalfirepower.com/countries-comparison-detail.php?country1=iran&country2=pakistan

[12] https://www.csis.org/analysis/iranian-missile-threat . accessed3.8.2022.

[13] https://www.globalfirepower.com/countries-listing.php

[14]. صفوی، سید سلمان، دیپلماسی و امنیت ملی آسیای غربی در سال ۱۳۹۸، تهران، انتشارات سلمان – آزاده، فصل ۱،  ۱۳۹۹.

[15] http://fna.ir/1ovdbp

[16] http://fna.ir/1ovdbp

[17] https://nationalinterest.org/feature/the-five-most-deadly-drone-powers-the-world-12255 . Retrieved 3 August 2022.

[18] ISR (Intelligence, surveillance and reconnaissance) ISR is the coordinated and integrated acquisition, processing and provision of timely, accurate, relevant, coherent and assured information and intelligence to support commander’s conduct of activities.

[19] Farley, Robert (2015-02-16). “The Five Most Deadly Drone Powers in the World”. The National Interest . Retrieved 3 August 2022.

[20] mshrgh.ir/1165533 

[21] shorturl.at/CGHOQ

[22] shorturl.at/lTU14

[23] mehrnews.com/xMX7Q

[24]. نک: صفوی، سید سلمان، دیپلماسی و امنیت ملی آسیای غربی در سال ۱۳۹۸، تهران، انتشارات سلمان – آزاده، ۱۳۹۹.

[25] https://www.bbc.com/persian/iran-features-48511526

[26]. کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی سال ۱۳۷۲، چاپ دوم ۱۳۹۵، ص ۳۰۳.

[27]. نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و احمد سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. در ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس‌جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست‌وزیر هند و احمد سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد و این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.

[28] shorturl.at/dfqr6

[29] shorturl.at/BGJM8

[30] https://www.passportindex.org/byIndividualRank.php?ccode=ir

[31]. نک: جک استراو، همیشه پای انگلیس در میان است، تهران،  ۱۳۹۸.

[32]. در باره این سفر در کنگره آمریکا «کمیسیون تاور» تشکیل شد که گزارش خود را در ۳۰۰ صفحه منتشر کرد، اما ایران هیچوقت گزارش مستندی اراین ماجرا نکرد. پی آمزهای سفر مک فارلین در ایران و آمریکا وخیم بود و قربانان متعددی داد. گزارش کامل کمسیون تاور.

https://ia801908.us.archive.org/5/items/TowerCommission/President%27s%20Special%20Review%20Board%20%28%22Tower%20Commission%22%29.pdf

[33] see photos at: shorturl.at/BDH24. Visited 16 August 2022.

[34]. نک: سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، فاطمه سلیمانی پورلک، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و هنجارهای بین المللی، تهران، انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی. سریع‌القلم، محمود، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: بازبینی نظری و پارادایم ائتلاف، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۷۹.

[35]. نک: ایران و جهانی شدن: چالش‌ها و راه‌حل‌ها، محمود سریع‌القلم، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، ۱۳۸۴.

[36] shorturl.at/mvZ67

[37] https://www.worldbank.org/en/country/iran/overview.  Visited 1 August 2022.

[38] https://rb.gy/iphife . Visited: 25 August 2022.

[39] khabaronline.ir/x3CX6 . Visited: 1 August 2022.

[40] https://khabarban.com/a/34192587. Visited:1 August 2022.

[41] shorturl.at/cdWX0

[42] shorturl.at/ajltM

[43] shorturl.at/jlpZ1

[44] . داده‌های مربوط به ایران در سایت بانک جهانی. دریافت شده در 8 آوریل 2022.   

[45] shorturl.at/agSX2 . https://www.theglobaleconomy.com/compare-countries/ visited: 1 August 2022.

[46] https://www.theglobaleconomy.com/rankings/GDP_per_capita_PPP/ . visited: 1 August 2022.

[47] https://countryeconomy.com/government/corruption-perceptions-index visited: 1 August 2022.

[48] https://www.worldbank.org/en/country/iran/overview . visited: 1 August 2022.

[49] shorturl.at/co678

[50] shorturl.at/jlQS9

[51] . عبدالقادر غیبی مراغی مشهور به عبدالقادر مراغه‌ای (۷۵۷–۸۳۸ ه‍.ق) شاعر، موسیقی‌دان، نوازنده و هنرمند ایرانی قرن نهم هجری بود. او همراه با فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌الدین ارموی و قطب الدین شیرازی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان موسیقی ایرانی به شمار می‌روند.

[52]. علی‌اکبر فراهانی معروف به آقا علی‌اکبر (زادهٔ ۱۲۳۶یا ۱۲۴۲ قمری – درگذشتهٔ ۱۲۷۸ قمری، یکی از برجسته‌ترین نوازندگان دربار ناصرالدین شاه و استاد نابغه نواختن تار بود.. نقل شده‌است که پس از نماز شب یکی از سوره‌های قرآن را می‌نواخته که شنوندگان تشخیص داده‌اند سوره یس بوده‌است.

[53]. وجود آب برای همه اَشکال شناخته‌شدهٔ حیات الزامی است. فرمول شیمیایی آب H2O است، یعنی هر یک از مولکول‌های آب حاوی یک اتم اکسیژن و دو اتم هیدروژن است.

[54] . برای تطور نظر امام خمینی راجع به موسیفی نگاه کنید به مقاله مینا آونج: «نظرات امام خمینی در باب موسیقی»، در سایت امام خمینی:

 http://www.imam-khomeini.ir/fa/n144616/

[55].     –      بهمن خونین جاویدان

شاعر : همافر

آهنگساز : دکتر حمید بهبود.

• لاله در خون خفته

شاعر: جهانبخش پازوکی

آهنگساز: مجتبی میرزاده-جهانبخش پازوکی

• الله، الله، لا اله الا الله،ایران ایران ایران رگبار مسلسل ها، خواننده رضا رویگری

شاعر: افشین سرفراز

آهنگساز: فریدون خشنود

خواننده : رضا رویگری

• خمینی ای امام

شاعر : حمید سبزواری

آهنگساز: حمید شاهنگیان

این سرود هنگام ورود امام خمینی در 12 بهمن ۱۳۵۷ بصورت زنده در فرودگاه مهرآباد اجرا شد.

• هوا دلپذیر شد گل از خاک بردمید

شاعر: دکتر عبداله بهزادی

آهنگساز : اسفندیار منفردزاده.

[56]. خبرگزاری ایلنا، گفت­گو با مهراد کاظمی، ۲/۸/۱۳۹۶.

[57]. برای مثال تازه‌ترین قطعات سالار عقیلی خواننده موسیقی ایران در قالب آلبومی با عنوان «خانه تنهایی» از سوی مرکز موسیقی حوزه هنری در انتهای سال ۱۴۰۰منتشر شد. در این اثر که «خانه تنهایی» نام دارد؛ قطعاتی چون «گریه پنهان» در مایه شوشتری با شعری از شهریار، «نگاه آشنا» در دستگاه همایون با شعری از حافظ، «ساز و آواز» در مایه شوشتری با شعری از رهی معیری، «حرف بزن» در گوشه بیداد با شعری از محمدعلی بهمنی، «خانه تنهایی» در مایه افشاری با شعری از سایه، «یار من» در مایه افشاری با شعری از مولانا، در کنار تکنوازی کمانچه سعید فرج‌پوری اجرا شده است.

[58]. موسیقی نواحی گونه‌ای از موسیقی که به نغمه‌ها و سازها و نواهای مناطق و نواحی ایران نظر دارد. از زمانی که مطالعات و پژوهش‌ها درباره موسیقی نواحی انجام شده نام‌هایی چون موسیقی محلی و فولکلور و اقوام و مقامی به این‌گونه موسیقایی نسبت داده شده‌، اما نام رسمی آن «موسیقی نواحی ایران» است.

[59]. برای مثال موسیقی و تصنیف «دایه دایه وقت جنگه» در زمان دوره دفاع مقدس، آثار مثبت بسیار داشت.

[60]. فوزیه مجد، پیشتاز جمع آوری موسیقی نواحی ایران است. او با سفر به خراسان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و … به همراه گروهی که خود بنا نهاده بود، مجموعه‌هایی از موسیقی نواحی، اقوام و ردیفی را گردآوری کرد.جمع‌آوری ردیف‌های سعید هرمزی، یوسف فروتن، عبدالله دوامی، نورعلی برومند و نمونه‌های موسیقی محلی خراسان مانند: اجراهایی از حسین یگانه، اولیاقلی یگانه، مختار زنبیل باف، حمرا گل فروز، نظرمحمد سلیمانی و…، با یاری مهدی کمالیان از مهم‌ترین دستاوردهای سفرهای پژوهشی اوست. به همت پویشگران و جمعی از هنرمندان آلبوم های موسیقی تمام نواحی ایران پس از انقلاب تدوین و منتشر شد. تا کنون ۷۷ شماره آلبوم موسیقی نواخی ایران انتشار یافته است. بن موسسه فرهنگی- هنری ماهور: https://www.mahoor.com/fa/cd/16-

[61]. فریدون توللی: در نغمه اگر جلوه کند راز خدائی * هم ساز عبادی خوش و هم نای کسائی. راوی حکایت های نی: به مناسبت درگذشت حسن کسایی:

  https://www.bbc.com/persian/arts/2012/06/120614_l41_music_hasan_kasaee_obituary

[62] shorturl.at/uW368

[63]. مرکز نشر دانشگاهی‌، فهرست‌ توصیفی‌ کتاب‌های‌ مرکز نشر دانشگاهی. شاملو، محسن‌، تاریخی‌ از وضع‌ لغت‌ در ایران‌، ج۱، صص‌۸۳۵ـ۸۳۶.

[64] A Theory of Justice

[65] shorturl.at/LOS02

[66] shorturl.at/BIJR3

[67] shorturl.at/AHSZ7

[68] shorturl.at/hmqUW

[69] https://www.isna.ir/news/1400111209627/

[70] https://irna.ir/xjchBp

[71] https://rc.majlis.ir/fa/law/show/100639

[72] shorturl.at/tYZ29

[73]. اعداد گرد شده اند؛ بالای نیم درصد، یک اضافه شده و کمتر از نیم درصد ذکر نشده است.

[74] shorturl.at/jlpZ1

[75] https://psri.ir/?id=4tthuef7

[76] www.imna.ir/news/561308/

[77] shorturl.at/WYZ58

[78] https://article.tebyan.net/Article/AmpShow/4030

[79] https://www.cbi.ir/page/3211.aspx

[80] https://www.isna.ir/news/8307

[81] https://www.isna.ir/news/8408-11969/

[82] https://www.radiofarda.com/a/o1_iran_nuke_in_1385/383478.html

[83] https://www.isna.ir/amp/8508-12701/

[84] https://www.isna.ir/amp/8708-11862/

[85] https://khabaronline.ir/xWvt