فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
جمهوری تاجیکستان هر چند با فراز و فرودهای زیادی در دو دهه استقلال خود مواجه بوده اما همواره نگاهي ويژه به ايران در بين دولت و احزاب اين كشور وجود داشته است. در اين راستا روابط تاجیکستان و ایران به دلیل پيوندها، پیوستگی‌ها و وابستگی‌های مختلف تاریخی، تمدنی و به ویژه زبانی از اهمیت خاصی در سیاست خارجی دو کشور برخوردار بوده است. در این میان برای درک بیشتر دامنه ی روابط دو کشور، چالشهای موجود و همچنین دورنمای آینده این روابط به گفتگویی با دکتر خيرالدين قاسم اف كارشناس تاجیکي مسائل تاجیکستان پرداخته ایم:
واژگان كليدي:تاجیکستان ،ایران، چالشها ، روسيه،امريكا، انرژي، روابط
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به دامنه روابط رو به افزایش تهران و دوشنبه در سالهای اخیر نگاه سیاست خارجی تاجیکستان به ایران را با چه مولفه هایی مورد بررسی و تحلیل قرار میدهدید؟
شرايط دو كشور هم دين، هم فرهنگ و هم زبان به گونه اي است كه در بين مردم دو كشور تمايل براي افزايش روابط خيلي زياد است. اما به دلايل اينكه دولت تاجيكستان از نظر موقعيت جغرافيايي، ژئوپلتيكي بعد از فروپاشي امپراتوري شوروي با مشكلات زيادي روبرو بوده، در بن بست ارتباطي قرار گرفته، زير فشار كشورهاي همسايه مانند ازبكستان (كه از دوران شوروي در آسياسي ميانه نفوذ داشته) بوده است اين روابط آنچنان كه بايد گسترش نيافته است. گذشته از اين وابستگي دولت تاجيكستان به روسيه و اخيرا به كشورهاي غربي نيز به اين مشكلات اضافه شده است. در اين حال از نگاه دولت مردان تاجيكستان چند مانع در زمينه افزايش روابط با ايران وجود دارد.
دولت تاجيكستان تنها بر اين موضع تاكيد ميكند كه بايد روابط ايران و تاجيكستان صرفا بر روي موضوعات اقتصادي متمركز باشد. يعني با وجود اينكه تلاش ها و تجربه هاي روابط دو كشور بويژه در زمينه جذب سرمايه گذاري خارجي در ساخت تونل ارتباطي استقلال يا انزاب (كه شمال و مرز تاجيكستان را كه قبلا امكان پذير نبود وصل مي كند) ، راه اندازي مرحله نخست نيروگاه برق آبي سنگ توده دو، كارخانه مشترك تراكتورسازي تاج ايران و فعاليت شركت هاي ايراني موفق بوده است؛ دولت تاجيكستان بيشتر بر روي اين موضع تكيه دارد كه جمهوري اسلامي ايران بايد در بخش اقتصاد تاجيكستان مشاركت داشته باشد. گذشته از اين نيز در اين زمينه موانعي ديگر نيز وجود دارد. در اين راستا فشار امريكا در اين زمينه وجود دارد و مانع افزايش روابط ايران و تاجيكستان است. چنانچه در نوروز گذشته رابرت بليك معاون وزير خاجه امريكا در نشستي اعلام كرد كشورهاي آسياي مركزي بايد روابط اقتصادي و تجاري خود با ايران را قطع كنند. اين امر با واكنش تند احزاب عمده مخالف دولت تاجيكستان روبرو شد و حتي كمونيستها تاجيكستان هم به اظهارت وي اعتراض كردند. اما دولت تاجيكستان نتوانست به گونه اي رسمي به چنين خواستي پاسخ دهد، در حالي كه دولت تاجيكستان ميداند ايران يكي از كشورها مهم و سرمايه گذار در اقتصاد اين كشور است. در اين حال با توجه به حضور امريكا در منطقه كه با تاجيكستان نيز همكاري هايي امنيتي براي تحكيم مرزها، ترميم و بازسازي مراكز نظامي و دفاعي و ..دارد باعث شده است كه دولت تاحدي نتواند در برابر اينگونه درخواست هاي علني امريكا براي قطع يا كاهش روابط با ايران به گونه اي علني مقاومت كند. در اين حال بايد توجه داشت كه امريكا بيش از ده سال در قرقيزسنتان حضور نظامي دارد اما براي اقتصاد قرقيزستان حتي يك دلار سرمايه گذاري نكرده است.
از سوي ديگر روسيه به عنوان كشوري كه در تاجيكستان پايگاه دارد و بيشترين روابط اقتصادي با تاجيكستان دارد و بيش از دو ميلون شهروند تاجيك در قلمرو روسيه به عنوان كارگر مهاجر حضور دارند تا حدي در مورد رشد روابط ايران و تاجيكستان با احتياط و محتاطانه رفتار مي كنند. گذشته از اين دولت ازبكستان نيز اكنون با تاجيكستان مشكلاتي دارد و راه هاي زميني را بر اين كشو قطع كرده و قطارها تاجيكي را متوقف كرده است و فشارهاي زيادي را بر دولت وارد ميكند نمي خواهد روابط ايران و تاجيكستان رشد بالايي داشته باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: از نگاه شما چه عواملی باعث افزایش توجه به جایگاه تاجیکستان در سیاست خارجی ایران در سالهای اخیر شده است ؟
جمهوري اسلامي ايران به جمهوري تاجيكستان ديگاه مثبتي دارد. در سالهاي اخير ديدگاه مقامات عالي و ارشد دو كشور با امضاي چندين توافق هاي همكاري در زمينه هاي اقتصادي، فرهنگي، تبادل استاد و دانشجو افزايش تعداد دانشجويان تاجيك در مراكز آموزشي ايران همكاري هاي فرهنگي و… نشانگر آن است كه جمهوري اسلامي ايران به دليل موقعيت تاجيكستان برنامه هايي را در اين زمينه طرح ريزي كرده است و تحقق اين برنامه ها مي تواند تاجيكستان را از وضعيت فعلي يا بن بست ارتباطي خارج كند و از وابستگي تاجيكستان به منابع انرژي بويژه انرژي برق بكاهد. در اين حال تاجيكستان به عنوان حلقه اتصال بسيار مهمي در روابط ايران با چين و روسيه و كشورهاي اروپايي و افغانستان مي باشد. چنانچه چندين طرح از جمله طرح راه آهن كاشغر از چين به تاجيكستان و شمال افغانستان و ايران ، طرح انتقال آبهاي تاجيكستان به جمهوري اسلامي ايران، طرح ساخت چندين كارخانه بويژه سيمان در جنوب و همچنين موقعيت سياسي تاجيكستان به دليل هم مرزي با چين، قرقيزستان ، ازبكستان و افغانستان نگاه ايران را به تاجيكستان معطوف كرده است. در اين ديد بايد از تاجيكستان به عنوان محور اقتصادي مهم براي گسترش روابط ايران با چين و كشورهاي ياد كرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: طی چند سال گذشته تبادلات بازرگانی بین دو کشور ایران و تاجیکستان افزایش یافته و آمارها نیز نشان می‌دهد که ایرانیان از نظر حجم سرمایه‌گذاری‌‌ها در اقتصاد تاجیکستان در رتبه هاي بالا قرار دارند. در این بین با توجه به پتانسیل های موجود همکاری و همچنین افزایش حجم سرمایه گذاری و نفوذ ایران در این کشور چه موانع و چالش هایی را برای حضور بیشتر و همه جانبه ایران در این کشور می توان ذکر کرد؟
مسئولان دولت تاجيكستان نيز به بهره مند شدن و افزايش روابط دو كشور ايران و تاجيكستان اشاره كرده اند و اما در اين زمينه چندين مانع عمده وجود دارد. مهمترين عامل در رشد سرمايه گذاري ايران در تاجيكستان (همانگونه كه دولتمردان تاجيك نيز خواستار آن هستند) برقراري راه ارتباطي مستقيم ارتباطي و زميني است. راهي كه وجود نداشته است. يعني با توجه به واقع شدن تركمنستان و ازبكستان در ميانه دو كشور مانع اصلي در راه رشد روابط تجاري دو سو راه ها و رفتار ازبكستان است. در اين حال تاجيكستان هر چند اقلام صادراتي محدودي دارد، اما تاجيك ها از جمهوري اسلامي بهره زيادي بويژه بخش خصوصي مي برند. در اين حال هرچند در سال 2003 بين دولت هاي افغانستان، ايران و تاجيكستان توافق شد كه با ساخت راه شمال افغانستان از راه هرات تا بندر شيرخان بتوان راهي ميان سه كشور ساخت، اما هنوز مطالعات در مورد اين راه ادامه دارد.در اين حوزه هم دولت ايران و هم تاجيكستان به گونه اي بايد براي ساخت و راه هاي ارتباطي جدا از راه هاي فعلي اقدام كنند. گذشته از اين با توجه به سياست هاي امريكا و اينكه معاون وزير خارجه امريكا هر چند ماه به منطقه سفر ميكند و فشارهايي در مورد رابطه با ايران به اين كشور ها وارد ميكند خود مانع و چالشي را برای حضور بیشتر و همه جانبه ایران فراهم ميكند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به اینکه حدود تا 65 درصد کل آب‌های شیرین آسیای مرکزی در تاجیکستان قرار دارند آینده حضور اقتصادی ایران در بخش انرژی تاجیکستان را با توجه به وجود این منابع آبی عظیم چگونه ترسیم می‌کنید؟
تاجيكستان با توجه به رودخانه هاي مهم آمو و سيردريا و جايگاه دوم اين كشور در بين كشورهاي همسود مي تواند به عنوان منبع انرژي و توليد برق باشد. در دوران شوروي تقريبا كار مهمي براي ساخت نيروگاه هاي برق آبي نشده بود، اما امروز جمهوري اسلامي ايران كه بخش نخست نيروگاه سنگ توده را در تاجيكستان به بهربرداري رساند بنا به قول مساعد قرار است در شمال و در وادي زرافشان (كه اين مناطق در زمستان با بحران واقعي انرژي روبرو هستند و در بن بست نيز به سر مي برند) نيروگاه ديگري را بسازد. در هر حال ظرفيت هاي تاجيكستان براي استفاده از توانمندي فني و مهندسي ايران زياد است. در اين زمينه به نظر مي رسد كه حتي روسيه ( كه ميخواهد در زمينه انرژي در آسياي مركزي سهمي زيادي به خود اختصاص دهد) و ازبكستان نيز روي حضور ايران حساس هستند. روس ها با تكيه بر درخواست سهم بيشتر از نيروگاه ها در كشور ما نيروگاه نمي سازد يعني ايران اكنون با توجه به ظرفيت هاي انرژي تاجيكستان و تخصص ايراني ها مي تواند براي رهايي تاجيكستان از بحران انرژي مساعدت كند. در واقع ايران مي تواند بدون مطالبات و سهم خواهي با فعال شدن در توان توليد برق و احداث نيرو گاه هاي متوسط جايگاه خود را در تاجيكستان و منطقه بالاتر برد و با افزايش سهم در ساخت نيورگاه ها مي تواند در صادرات برق تاجيكستان به افغانستان و آسياي جنوبي هم سهمي داشته باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح:با توجه به دامنه حضور و نفوذ قدرت هایی چون روسیه و امریکا در تاجیکستان نگاه این کشور به افزایش دامنه روابط تاجیکستان با ایران چگونه است؟
گذشته از امريكا كه مخالف افزايش روابط و نزديكي ايران با تاجيكستان است، روس ها بيشترين روابط اقتصادي با تاجيكستان دارند. از نظر دفاعي و امنيتي نيز پايگاه روس ها در تاجيكستان قرار دارد و تاجيكستان در زمينه دريافت تجهيزات و آموزش نظاميان نيز با روسيه همكاري دارد و وابستگي هاي زيادي دارد. ولي بايد گفت روسيه به خاطر اينكه بتواند موقعيت برتر و ژئوپلتيكي خود را در تاجيكستان حفظ كند با رشد مناسبات همه جانبه ايران با تاجيكستان موافق نيست. حتي زماني طرح راه اندازي تلويزيون مشترك فارسي زبان (گذشته از مانع تراشي هاي افغانستان) با مخالفت روسيه اين تلويزيون راه اندازي نشد. حتي روسيه شديدا مخالف بازگشت دوباره تاجيك ها به خط فارسي يا خط نياكان است و تقريبا نيز اين امر با فشار روسيه لغو گرديد. يعني باقي ماند خط سريليك همچنان براي روسيه مهم است. روسيه همچنين مخالف افزايش همكاري هاي ايران و تاجيكستان در بخش هاي دفاعي و امنيتي است و اين امر هم بارها به مقامات تاجيكستان گوشزد شده است. يعني به گونه خلاصه روسيه براين نظراست كه رابطه تاجيكستان و ايران در يك چارچوب محدود مشخص باقي ماند و نزديكي بيش از حد انجام نگيرد. يعني تاجيكستان همسو با سياستهاي مسكو حركت كند.
مرکزبین المللی مطالعات صلح: دورنما و آینده روابط سیاسی، فرهنگی و.. دو کشور ایران و تاجیکستان را چگونه می توان مورد تحلیل و بررسی قرار داد؟
من به اين روابط خوشبين هستم. وضعيت سياسي تاجيكستان به گونه اي است كه امروزه اين كشور در محور رقابت هاي فزاينده و شديد قدرت هاي خارجي بويژه ايالات متحده امريكا و روسيه واقع شده است و ديگر كشورها هم تلاش ميكنند كه در تحولات تاجيكستان نقش بسيار فعالي را ايفا كنند. جدا از اين نيز اگر به كشورهايي نظير تركيه اشاره كنيم شبكه مهمي از مداراس تركي در تاجيكستان فعاليت مي كند. چين نيز تلاش ميكند در تاجيكستان نفوذ گسترده داشته باشد و تاجيكستان بيشتر از همه كشورها از چين بدهي دارد. حتي پاكستان و هند تلاش ميكنند روابط خود با تاجيكستان را گسترش دهند. در اين حال در رقابت چندين قدرت منطقه اي و خارجي و ديگر قدرت هاي منطقه اي تاجيكستان براي گسترش روابط با ايران بايد برنامه ريزي بسيار دقيقي داشته باشد، اما متاسفانه ما اين گونه برنامه ريزي را در سياست خارجي تاجيكستان نمي بينيم، در حالي كه توان و فرصتهاي ايران براي گسترش روابط بسيار زياد است و با بهره گيري از اين پتانسيل مي توان تاجيكستان را از نفوذ و قدرت برخي كشورها ( كه بجز وعده هاي تو خالي كاري در تاجيكستان نكرده اند) نجات داد.
