بحران پهالگام؛ تهدیدی برای صلح منطقه‌ای و امنیت جهانی

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

 

حمله‌ای تروریستی در منطقه‌ی پهالگام (کشمیر) در تاریخ 22 آوریل 2025، که به کشته شدن 26 توریست انجامید، سبب تشدید تنش‌های میان دو قدرت هسته‌ای جنوب آسیا، هند و پاکستان، شده است. این رویداد بار دیگر آسیب‌پذیری این منطقه را به‌عنوان نقطه‌ی مرکزی بحران‌های امنیتی جنوب آسیا برجسته کرد. بر اساس اطلاعات موجود، این حمله نه‌تنها صلح منطقه‌ای، بلکه امنیت جهانی را به خطر انداخته و احتمال برخورد مستقیم نظامی میان دو کشور را افزایش داده است.در این چارچوب، برخی منابع به نقش حیاتی آمریکا در جلوگیری از تشدید تنش و در نهایت جنگ احتمالی میان این دو کشور اشاره دارند، اما جزئیاتی از نحوه‌ و میزان مشارکت این کشور ارائه نشده است. این بحران تأکیدی بر اهمیت راهکارهای تازه و بازنگری در استراتژی‌های ضدتروریستی و دیپلماسی منطقه‌ای دارد تا از تشدید درگیری‌ها میان دو قدرت هسته‌ای جلوگیری شود. آیا جامعه بین‌المللی، به‌ویژه آمریکا، می‌تواند در حفظ صلح و جلوگیری از تشدید تنش در جنوب آسیا نقش مؤثری ایفا کند؟چه اقدامات راهبردی می‌توان برای کاهش کنندگی تنش‌های میان هند و پاکستان در چنین بحران‌های تروریستی پیش گرفت؟و چگونه می‌توان تهدیدات تروریستی در مناطق مرزی مانند کشمیر را به‌صورت مؤثر مهار کرد؟

 

1-ریشه‌های بحران

در 22 آوریل 2025، حمله‌ای به گردشگران در منطقه پاهالگام در کشمیر تحت کنترل هند صورت گرفت که منجر به کشته شدن 26 نفر شد. دهلی نو، گروه «جبهه مقاومت» را که به‌عنوان نماینده لشکر طیبه (یک گروه شبه‌نظامی پاکستانی) شناخته می‌شود، مسئول دانست. هرچند این گروه ابتدا مسئولیت حمله را بر عهده گرفت، سپس ادعا را پس گرفت. پاکستان هرگونه دخالتی را رد کرد و این اختلاف، تنش‌های دیرینه را افزایش داد. (1) این بحران سبب شکاف دیپلماتیک و کاهش کانال‌های ارتباطی بین دو کشور شد.پاکستان و هند دو توافق‌نامه دوجانبه مهم، شامل «پیمان آب‌های ایندوس» و «توافق‌نامه سیملا»، را معلق کرده‌اند. این امر باعث کاهش کانال‌های ارتباطی دیپلماتیک و نظامی، و در نتیجه افزایش احتمال محاسبات اشتباه یا تفسیر نادرست اقدامات یکدیگر می‌شود.(2) 

بحران پهالگام در کشمیر بار دیگر توجه منطقه آسیای جنوبی و جهان را به خود جلب کرده است. در این بحران، عملیات‌های شبه‌نظامیان و حملات مسلحانه منجر به افزایش تنش‌ها بین هند و پاکستان شده است. دولت هند، به رهبری نارندرا مودی، ضمن محکومیت حملات، هشدارهایی (هرچند ضمنی) علیه پاکستان صادر کرده است. این مسئله بر حساسیت اوضاع افزوده و امکان گسترش تقابل میان دو کشور را بالا برده است .(3)در بحران پهالگام، همانند دیگر نقاط حساس کشمیر، اختلافات تاریخی، مذهبی و قومی میان هند و پاکستان نقش اساسی دارد. پاکستان معمولاً به حمایت سیاسی و گاه غیرمستقیم از برخی گروه‌های شبه‌نظامی متهم می‌شود. از سوی دیگر، هند نیز بسیاری از مشکلات منطقه را به عملیات‌های تحت حمایت خارجی نسبت می‌دهد. این چرخه اتهام‌زنی و پاسخ سبب عمیق‌تر شدن بی‌اعتمادی شده است.(4)هند و پاکستان هر دو دارای زرادخانه هسته‌ای هستند و هرگونه تشدید درگیری ممکن است، به‌ویژه در شرایطی که تصمیم‌گیرندگان تحت فشار هستند، منجر به اشتباهاتی شود که به کارگیری سلاح‌های هسته‌ای را به دنبال داشته باشد. سلاح‌های هسته‌ای تا کنون به‌عنوان یک عامل بازدارنده عمل کرده‌اند. اما افزایش درگیری‌های محدود، همچون حملات هوایی هند در خاک پاکستان (2019)، نشان می‌دهد که این کشورها تمایل به آزمایش خطوط قرمز یکدیگر دارند. (5) 

 

۲. بازیگران و ذینفعان

بحران اخیر پهالگام و تشدید تنش میان هند و پاکستان، قدرت‌های فرامنطقه‌ای و بین‌المللی را نیز وارد عرصه سیاست جنوب آسیا کرده است. حضور چین و آمریکا به عنوان دو قطب تأثیرگذار، به همراه نقش‌های جانبی روسیه و اتحادیه اروپا، ابعاد بحران را از یک موضوع صرفاً دوجانبه به یک نگرانی برای نظام بین‌الملل تبدیل کرده است.

 

چین

چین به واسطه مرزهای مشترک با هند، پروژه‌های کلان اقتصادی در پاکستان (همانند کریدور اقتصادی چین-پاکستان)، و منافع ژئوپلیتیک خود، به دقت رخدادهای کشمیر و بحران پهالگام را رصد می‌کند. چین معمولاً سیاست بی‌طرفانه را تبلیغ می‌کند اما در عمل، به دلیل شراکت راهبردی با پاکستان، به نوعی از این کشور حمایت دیپلماتیک می‌نماید. این رویکرد می‌تواند توازن منطقه‌ای را پیچیده‌تر کرده و حل بحران را دشوارتر سازد .(6)

 

آمریکا

آمریکا به دلیل اهمیت ژئوپلیتیک هند در مهار نفوذ چین و مدیریت مبارزه با تروریسم منطقه‌ای، همواره درگیر بحران کشمیر بوده است، اما در سال‌های اخیر تاحدودی رویکرد خود را به سمت مشارکت با هند تغییر داده است. (7) آمریکا نقشی کیفی و متفاوت در بحران نسبت به گذشته انتخاب کرد. به جای تلاش برای رهبری دیپلماسی بحران بین‌المللی، رویکردی بدون دخالت اتخاذ کرد و هند را برای تنظیم استراتژی خود رها کرد. ترامپ در ۲۵ آوریل، در هواپیمای نیروی هوایی شماره یک، اظهار داشت: «آنها به هر طریقی که شده، این موضوع را حل خواهند کرد.» «تنش بزرگی بین پاکستان و هند وجود دارد، اما همیشه وجود داشته است». او همچنین متعهد به تماس با رهبری دو کشور نشد. (8)

 

روسیه و اتحادیه اروپا

روسیه عمومأ با تأکید بر راه‌حل‌های مذاکره‌ای، سعی در حفظ تعادل میان هند و پاکستان دارد. اتحادیه اروپا نیز خواستار کاهش تنش و بازگشت دو کشور به میز مذاکره به منظور حفظ امنیت منطقه‌ای شده است .

 

سازمان ملل متحد

سازمان ملل با تکرار دعوت به حل مسالمت‌آمیز بحران و مأموریت‌های میانجی‌گری، نقش تاریخی خود در پرونده کشمیر را ادامه داده است. با این حال، ضعف سازوکارهای الزام‌آور باعث شده است که این تلاش‌ها نتایج عملی چندانی به همراه نداشته باشد .(9)

 

۳. پیامدهای منطقه‌ای بحران 

تحلیل‌گران تاکید دارند که اهمیت استراتژیک کشمیر و رخدادهای پهالگام فراتر از یک مسئله داخلی هند یا پاکستان است. تنش میان این دو قدرت هسته‌ای آسیای جنوبی مستقیماً امنیت منطقه را تهدید می‌کند و احتمال وقوع درگیری‌های گسترده‌تر، یا حتی جنگ، وجود دارد. ادامه‌ی چنین وضعیتی سبب بی‌ثباتی بلندمدت در کل منطقه می‌شود و تعاملات اقتصادی و سیاسی جنوب آسیا را تضعیف خواهد کرد.(10)اولین پیامد مهم، بی‌ثباتی ژئوپلیتیکی در شبه‌قاره است؛ چرا که هر دو کشور دارای تسلیحات هسته‌ای بوده و هر گونه درگیری بالقوه می‌تواند به یک بحران گسترده بین‌المللی منجر شود .(11)این بحران همکاری‌های منطقه‌ای در چارچوب سازمان‌هایی نظیر سارک (سازمان همکاری منطقه‌ای جنوب آسیا) را که از سال ۲۰۱۴ متوقف شده است، بیشتر از قبل تهدید کرده و مانع از هرگونه پیشرفت در زمینه توسعه همکاری‌های اقتصادی، امنیتی و سیاسی منطقه‌ای شده است .هم‌چنین، این بحران نه تنها بر زندگانی شهروندان کشمیر، بلکه بر امنیت کشورهای همسایه مثل ایران نیز تأثیر می‌گذارد. به‌ویژه گفته می‌شود که ادامه‌ی چنین وضعیت بحرانی به امنیت مرزهای شرقی ایران و سایر کشورهای مجاور ضربه زده و ساختار امنیتی کل منطقه را با چالش جدی مواجه می‌سازد.(12)

خطر گسترش نظامی بحران، افزایش حضور قدرت‌های جهانی در منطقه و بی‌ثباتی اجتماعی – اقتصادی، اصلی‌ترین تهدیدات ناشی از بحران پهالگام برای جنوب آسیا هستند .(13)همچنین افزایش فعالیت‌های گروه‌های شبه‌نظامی ، احتمال افزایش فعالیت‌های تروریستی در منطقه را بالا می‌برد. منطقه آسیای جنوبی در همین شرایط سیاسی بی‌ثبات با خطر گسترش درگیری‌های مسلحانه مواجه است. (14)

 

۴. پیامدهای جهانی

از منظر جهانی، افزایش خشونت و بی‌ثباتی در کشمیر، به‌ویژه پهالگام، هشداری برای نهادهای بین‌المللی و قدرت‌های جهانی است. چراکه بی‌ثباتی این منطقه می‌تواند زمینه گسترش تروریسم منطقه‌ای، افزایش پناهجویان و تهدید به کارگیری تسلیحات هسته‌ای را فراهم کند. واکنش‌های بین‌المللی معمولاً شامل فراخوان به خویشتن‌داری و میانجی‌گری است، اما ضعف سازوکارهای صلح و نبود یک روند معنادار مذاکره، نگرانی‌ها را دوچندان کرده است .(15)بحران پهالگام بار دیگر تنش‌ها میان دو قدرت هسته‌ای، هند و پاکستان، را افزایش داده است. هرگونه تشدید درگیری میان این دو کشور نگرانی‌های جامعه بین‌المللی، به‌ویژه سازمان ملل، را برانگیخته است. چنین تنش‌هایی می‌توانند به صلح منطقه‌ای آسیب بزنند و اقدامات میانجی‌گری بین‌المللی را ضروری سازد.(16)نقش سازمان ملل متحد در کاهش تنش‌هادر گذشته در مساله کشمیر میانجی گری بوده است، اما تکرار این حملات اثربخشی اقدامات آن را زیر سوال برده است. این سازمان ممکن است نیاز به افزایش نظارت یا حتی اعمال فشار دیپلماتیک بیشتری داشته باشد. امکان درخواست تشکیل نشست‌های ویژه شورای امنیت برای بررسی وضعیت نیز ممکن است مطرح شود.(17)

حمله پهالگام مستقیماً پتانسیل گسترش فعالیت‌های تروریستی و افراط‌گرایی را در جنوب آسیا و فراتر از آن افزایش می‌دهد. برخی گروه‌های شبه‌نظامی در کشمیر با شبکه‌های تروریستی منطقه‌ای و بین‌المللی ارتباط نزدیکی دارند. گسترش این فعالیت‌ها می‌تواند همکاری‌های تروریستی میان‌ملیتی را تقویت کند و تهدیدی برای امنیت بین‌المللی باشد. (18)همچنین حملات پهالگام می‌تواند دولت‌ها را وادار به بازبینی استراتژی‌های ضدتروریستی و افزایش همکاری‌های اطلاعاتی کند. سازمان‌هایی مانند اینترپل و نهادهای ضدتروریستی جهانی ممکن است منابع بهتری برای مقابله با این تهدید فراهم کنند. (19)

اگر درگیری‌های نظامی میان هند و پاکستان به مراحل غیرقابل‌کنترل برسد و به مناطق دیگر گسترش پیدا کند، قدرت‌هایی نظیر آمریکا، چین یا روسیه ممکن است برای میانجی‌گری یا دخالت نظامی وارد عمل شوند. (20)همچنین اگر گروه‌های شبه‌نظامی کشمیر به طور مستقیم منافع یا شهروندان کشورهای بزرگ را تهدید کنند، احتمال دخالت نظامی این کشورها برای حفاظت از منافع خود افزایش می‌یابد.(21)

 

۵. راهکارها و آینده بحران

بحران پهالگام بار دیگر بر ضرورت گفت‌وگوهای دوجانبه میان هند و پاکستان تاکید دارد. مذاکرات می‌توانند با تمرکز بر مناطق مورد مناقشه مانند کشمیر و از طریق کانال‌های سنتی دیپلماسی آغاز شوند.(22)بهره‌گیری از کشورها یا نهادهای بین‌المللی همچون سازمان ملل، کشورهای خلیج فارس یا گروه سازمان همکاری شانگهای (SCO) می‌تواند به شکل‌گیری چارچوبی برای میانجی‌گری و حل‌وفصل بحران کمک کند. (23)تاکید بر تبادل اطلاعات میان هند، پاکستان و سایر کشورهای منطقه برای شناسایی گروه‌های شبه‌نظامی فعال در بحران پهالگام می‌تواند نقش بازدارنده داشته باشد.(24)

موفقیت تلاش‌های میانجی‌گری به چند عامل کلیدی بستگی دارد:

الف)تعهدات هند و پاکستان به کاهش تنش‌ها:روابط پرتنش هند و پاکستان تاکنون به ناپایداری مذاکرات دیپلماتیک منجر شده است. با این حال، اگر هر دو طرف به همکاری برای کاهش تهدیدهای امنیتی متعهد شوند، احتمال موفقیت میانجی‌گری افزایش خواهد یافت.

ب)نقش بازیگران جهانی:درگیری‌های منطقه‌ای مانند بحران پهالگام به‌طور مستقیم تحت تاثیر قدرت‌های جهانی و میزان دخالت آنها برای ایجاد فشار دیپلماتیک قرار دارد. گسترش این درگیری ممکن است سازمان ملل یا قدرت‌هایی مثل چین و آمریکا را به مداخله ترغیب کند.(25)

ج)میانجی‌گری منطقه‌ای:کشورهای منطقه مانند امارات متحده عربی یا عربستان سعودی می‌توانند در کاهش تنش‌ها نقشی حیاتی داشته باشند. تلاش‌های دیپلماتیک در گذشته نشان داده که چنین ابتکاراتی می‌تواند مفید باشد.(26)

برخی تحلیل‌ها اشاره دارند که پیش‌داوری و اتهام‌زنی شتاب‌زده (خصوصاً نسبت به پاکستان) می‌تواند به جای کاهش بحران، منجر به پویایی خطرناک‌تر آن شود. جامعه جهانی باید نقش فعال‌تری در میانجی‌گری و تلاش برای حل بنیادین بحران ایفا کند و کشورها نباید اجازه دهند که احساسات و سیاست‌های ملی‌گرایانه، آتش بحران را شعله‌ورتر سازد .(27)بر اساس اطلاعات موجود، سه سناریوی اصلی برای آینده بحران پهالگام قابل تصور است:

سناریو 1: تشدید تنش و درگیری نظامی مستقیم:افزایش درگیری‌ها می‌تواند به جنگ محدود میان هند و پاکستان منجر شود و منطقه را به بی‌ثباتی بیشتری سوق دهد.همچنین افزایش هزینه‌های نظامی به ضرر توسعه اقتصادی کشورهای منطقه تمام خواهد شد.(28)

سناریو 2: مذاکرات موفق و کاهش تنش‌ها:بازگشت به مذاکرات دوجانبه می‌تواند موجب کاهش درگیری‌ها و بهبود روابط تجاری و امنیتی میان هند و پاکستان شود.همچنین ایجاد ثبات نسبی در کشمیر و تبدیل آن به منطقه‌ای امن برای گردشگری و سرمایه‌گذاری.(29)

سناریو 3: مداخله نظامی قدرت‌های بزرگ:درگیری‌های گسترده‌تر ممکن است برخی از قدرت‌های جهانی همچون آمریکا یا چین را وارد بازی نظامی-دیپلماتیک منطقه کند.این امر می‌تواند به افزایش رقابت‌های ژئوپلیتیک در منطقه منجر شود و پیامدهایی جهانی داشته باشد. (30)

 

 

References

1.https://time.com/7282263/india-pakistan-crisis-pahalgam-attack

2.https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-between-india-and-pakistan

3.https://www.crisisgroup.org/asia/south-asia/india-pakistan-kashmir/deadly-kashmir-militant-attack-raises-temperature-between

4.https://www.crisisgroup.org/asia/south-asia/india-pakistan-kashmir/deadly-kashmir-militant-attack-raises-temperature-between/

5.https://time.com/7282263/india-pakistan-crisis-pahalgam-attack

6.https://fa.difesaonline.it/geopolitica/analisi/crisi-indo-pakistana-2025-anatomia-di-unescalation-geopolitica-nel-subcontinente

7.https://fa.difesaonline.it/geopolitica/analisi/crisi-indo-pakistana-2025-anatomia-di-unescalation-geopolitica-nel-subcontinente

8.https://www.belfercenter.org/research-analysis/has-us-prevented-another-india-pakistan-war

9.https://fa.difesaonline.it/geopolitica/analisi/crisi-indo-pakistana-2025-anatomia-di-unescalation-geopolitica-nel-subcontinente

10.https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/kashmir-why-was-india-so-quick-blame-pakistan

11.https://fa.difesaonline.it/geopolitica/analisi/crisi-indo-pakistana-2025-anatomia-di-unescalation-geopolitica-nel-subcontinente

12.https://www.magiran.com/article/4603336

13.https://fa.difesaonline.it/geopolitica/analisi/crisi-indo-pakistana-2025-anatomia-di-unescalation-geopolitica-nel-subcontinente

14.https://www.bbc.com/news/articles/cwynx7kgyqvo

15.https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/kashmir-why-was-india-so-quick-blame-pakistan 

16.https://www.thedailystar.net/opinion/views/news/kashmirs-bloodstained-meadows-can-the-sco-show-road-reconciliation-3887026

17.https://www.bbc.com/news/articles/cwynx7kgyqvo

18.https://www.aljazeera.com/news/2025/4/28/burst-balloon-how-pahalgam-attack-shattered-modis-kashmir-narrative

19.https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/regional-reverberations-the-pahalgam-attack-and-its-impact-on-south-asias-security-landscape/

20.https://www.bbc.com/news/articles/cn4wk22vk4zo

21.https://www.aljazeera.com/news/2025/4/28/burst-balloon-how-pahalgam-attack-shattered-modis-kashmir-narrative

22.https://indianexpress.com/article/opinion/editorials/the-political-challenges-to-diplomacy-after-pahalgam-9979539/

23.https://www.ainvest.com/news/kashmir-tensions-gulf-mediation-navigating-south-asia-investment-crossroads-2505/

24.https://www.thehindu.com/news/national/pahalgam-terror-attack-live-updates-may-5-2025/article69539653.ece

25.https://www.foreignaffairs.com/india/india-and-pakistan-are-perilously-close-brink

26.https://www.ainvest.com/news/kashmir-tensions-gulf-mediation-navigating-south-asia-investment-crossroads-2505/

27.https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/kashmir-why-was-india-so-quick-blame-pakistan

28.https://www.crisisgroup.org/asia/south-asia/india-pakistan-kashmir/deadly-kashmir-militant-attack-raises-temperature-between

29.https://indianexpress.com/article/opinion/editorials/the-political-challenges-to-diplomacy-after-pahalgam-9979539/

30.https://edition.cnn.com/2025/04/24/india/pahalgam-india-pakistan-attack-explainer-intl-hnk/index.html