احمد مرجانی نژاد
کارشناس مسائل ترکیه
مقدمه :
در قرن جاري اهداف ژئواکونومیک به جای اهداف و قلمروهای ژئو پليتيك و ژئواستراتژیک ؛ جايگزين شده است . با تحولاتی که در جهان بوقوع مي پيوندد محور راهبرد هاي جهاني در کلیه سطوح بر اساس مفاهیم ژئواکونومی قرارگرفته است، برخلاف دوران جنگ سرد ؛ جهان به این نتیجه رسید که جنگ راهکار نیست و دنیا به سمت استراتژی‌های اقتصادی برای رسیدن به اهداف متنوع کشیده خواهد شد .. نظام جهانی به سوی رقابتهای کلان اقتصادی در حال حرکت است ؛ یعنی از مرحله زیر بنای ژئواستراتژیک عبور کرده و به سوی زیربنای ژئواکونومیک می‌رود. امروزه در تحلیل دولتها و روابط بین آنها نقش اقتصاد غیرقابل انکار است. یکی از ویژگیهای اصلی نظام جدید جهانی اهمیت‌یابی اقتصاد در عرصه جهانی است و در حال حاضر قدرت اقتصادی تعیین کننده جایگاه و نقش کشورها در نظام بین‌المللی است. مفهوم جدید قدرت بر اساس توانایی اقتصادی و فناوري قرار گرفته است. بنابراین در نظام جدید جهانی مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشتری خواهند داشت و در توازن قدرتهای آینده ؛ برتری از آن قدرتی خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیکی تسلط داشته باشد.
واژگان کلیدی: دیپلماسی انرژی ترکیه، دیپلماسی انرژی، ترکیه، آینده ترکیه
وضعیت انرژی ترکیه
جمهوري تركيه ؛ طي ده ساله اخير ؛ از نظر مصرف گاز و برق ؛ پس از چين ؛ در رديف دوم قرار گرفت . با توجه به ميزان رشد اقتصادي اين كشور ؛ انتظار مي رود به صورت يكي از ديناميك ترين ها در اقتصاد انرژي در آيد. بخشي از مايحتاج انرژي سوختي تركيه از طريق منابع داخلي تامين مي گردد. ضمن آن كه داراي منابع غني انرژي هاي آبي – بادي – خورشيدي است . تركيه ؛ اينك سالانه حدود 27% تقاضاي انرژي اش را از منابع داخلي تامين مي كند و تا سال 2023.م . حدود 35% از كل نياز هاي انرژي اش را از طريق انرژي هاي تجديد پذير تامين خواهد كرد. تركيه از نظر منابع «ژئوترمال »در مقام نخست اروپا و هفتم جهان قراردارد . تلاش براي بهره گيري كامل از ذخاير داخلي ذغال سنگ و ليگنيت ؛ توسعه منابع آبي و ديگر منابع انرژي تجديد پذير ؛ از اهداف تامين رشد تقاضاي انرژي و توسعه اقتصادي است . ورود و همگرايي انرژي هسته اي به تركيب منابع انرژي نيز يكي از ابزارهاي تركيه براي پاسخ به تقاضاي رو به رشد انرژي ؛ بويژه برق ؛ و نيز اجتناب از افزايش وابستگي به واردات مواد سوختي است . چنان چه راه اندازي تاسيساتي با ظرفيت سالانه توليد 5000 مگا وات برق هسته اي تا سال 2015 مد نظر است . ساخت اولين نيروگاه برق هسته اي جمهوري تركيه با ظرفيت 1200 كيلو وات / ساعت در منطقه « آك كويا » در استان مرسين اغاز گرديد.
وضعیت وارداتی انرژی :
جمهوري تركيه طي سال 2013.م ؛ به ميزان 18554147 تن و در سال 2014.م ؛ 17481481 تن و طي سه ماهه نخست سال 2015.م ؛ 5113602 تن نفت خام وارد كرده است . هم چنين در سال 2013.م ؛ به ميزان 4526898 ميليون متر مكعب و در سال 2014.م ؛ 4926228 ميليون متر مكعب و طي سه ماهه نخست سال 2015.م ؛ 1390981 ميليون متر مكعب گاز وارد كرده است .
ضمن آن كه در سال 2013.م ؛ حدود 6 /26% گاز وارداتي تركيه از طريق شركت گاز پروم روسيه و نيز حدود 2/5 ميليون تن نفت خام از ج.ا.ايران خريداري و تامين گرديد . در سال 2014.م ؛ نيز حدود 90% مصارف انرژي تركيه از طريق واردات نفت و گاز تامين گرديد ؛ پيش بيني مي گردد تا سال 2020 .م ؛ نياز هاي انرژي تركيه حدود دو برابر گردد كه حدود 80% انرژي مصرفي در تركيه از طريق واردات تامين خواهد گرديد .
لازم به ذكر است كه قرارداد صادرات سالانه 10 میلیارد متر مکعب گاز ایران به ترکیه كه در سال 1996.م به امضا رسيد و بر اساس آن ایران هر روز 30 میلیون متر مکعب گاز به ترکیه صادر نمايد . ایران بعد از روسیه، دومین تامین کننده اصلی گاز ترکیه محسوب می شود. ولی اکنون به دنبال درخواست ترکیه مبنی بر کاهش قیمت گاز ؛ دو کشور بر سر قیمت گاز صادراتی با یکدیگر اختلاف نظر دارند. تركيه به دليل گران فروشي – كم فروشي گاز توسط ايران به داوري بين المللي شكايت كرده و تقاضاي غرامت نموده است . در سال 2008.م نيز تركيه به دادگاه داوري بين المللي مراجعه و مبلغ 900 ميليون دلار غرامت از ج.ا.ايران دريافت كرد .
بطور كلي مي توان گفت : از هر 100 دلار صادرات تركيه ؛ مبلغ 22 دلار براي واردات انرژي فسيلي ( هيدرو كربني ) هزينه مي گردد.
وضعیت صادراتی انرژی
جمهوري تركيه فاقد منابع نفتي و گازي اقتصادي است ؛ اما نزديك كشورهايي قرار گرفته است كه داراي حدود 73% ذخاير نفت و گاز جهان هستند ؛ يعني 75% نفت و گاز جهان را توليد مي كنند . لذا اين كشور را در موقعيت گذرگاه انرژي ؛ بين كشور هاي داراي منبع انرژي فسيلي و بازار هاي جهاني قرار داده است . تركيه در ميان بازارهاي مصرف اروپا نقشي خطير دارد و مايل است به گذرگاه عمده انرژي تبديل شود .
ترکیه و سیاست گسترش منابع گازی:
جمهوري تركيه ؛ كشور مهم ترانزيتي در محور انرژي «آوراسيا » است كه طي برنامه ريزي و سرمايه گذاري داخلي و بين المللي براي تبديل شدن به هاب( درگاه ) انرژي منطقه و تحقق پروژه هايي بشرح ذيل تلاش عظيمي مي نمايد .
الف – پروژه كريدور شرقي – غربي
در اين پروژه كه چهارمين هاب انرژي اروپا محسوب مي گردد و به «راه ابريشم قرن 21 » ؛ نيز شهير گرديده است ؛ انتقال ذخاير نفت و گاز درياي كاسپين ( خزر) از طريق خطوط لوله هاي مناطق قفقاز و آسياي مركزي به بازار هاي اروپاي غربي ؛ بشرح ذيل طراحي شده است .
- خط لوله نفتي باكو – تفليس – جيهان
خط لوله مذكور ؛ ميدان نفتي « چراغ گونشلي » (جمهوري آذربايجان) را به تفليس (گرجستان ) و از آنجا به بندر جيهان ( تركيه ) و به سواحل درياي مديترانه متصل مي سازد . در سال 2006.م ؛ قزاقستان نيز به پروژه مذكور پيوست .
- خط لوله گازي باكو- تفليس – ارزروم
خط لوله مذكور براي انتقال گاز طبيعي « شاه دنيز» ( ج. آذربايجان ) در درياي خزر از طريق گرجستان به تركيه است . اين خط لوله اولين بخش مجموعه اي است كه با خط لوله پروژه خط لوله گاز طبيعي« ترانس كاسپين» تكميل مي شود .
- خط لوله ترانس كاسپين
خط لوله مذكور در عرض و زير بستر درياي خزر بين بندر تركمن باشي ( تركمنستان ) و بندر باكو ( ج.آذربايجان ) قراردارد و ذخاير گازي تركمنستان ؛ به عنوان چهارمين دارنده ذخاير گازي جهان ؛ را به ج.آذربايجان و از آنجا از طريق خط لوله گازي« باكو- تفليس – ارزروم» و سپس توسط سيستم خط لوله گاز طبيعي داخلي تركيه به بازار اروپا منتقل مي سازد . خط لوله مذكور براي اروپا اهميت و ضرورت فراواني دارد.
- خط لوله اتصالي گاز طبيعي؛ تركيه – يونان – ايتاليا
اين خط لوله در چهارچوب «پروژه ناباكو » در جريان است و گاز حوزه درياي خزر را از طريق تركيه به كشورهاي بلغارستان – اتريش – يونان – ايتاليا ؛ انتقال مي دهد.
ب- انتقال منابع گازي خاورميانه
در اين راستا « خط لوله گازي عرب » براي انتقال گاز ؛ از طريق كشورهاي اردن – سوريه به تركيه واز آنجا به كشورهاي عضو اتحاديه اروپا ؛ توسط خط لوله گازي ناباكو در جريان است . ضمن آن كه ذخاير گاز طبيعي عراق نيز از طريق احداث خط لوله گازي ؛ موازي با خط لوله نفتي كركوك – جيهان ؛ به شبكه مذكور متصل خواهد شد .
ج- كريدور انرژي شمالي – جنوبي
بعد از خط لوله « بلو استريم » ( انتقال گاز روسيه با گذر از درياي سياه ؛ از طريق تركيه به بازار هاي مصرف ) تركيه در خصوص خط لوله نفتي زير بستر درياي سياه ؛ انتقال از روسيه به بندر سامسون (در سواحل درياي سياه) و سپس بندر جيهان (در سواحل درياي مديترانه ) و نيز خط لوله اتصال گاز به رژيم اشغالگر قدس ؛ فعاليت مي كند .
هم چنين با توجه به این که ترکیه در میان هفت کشوری قرار گرفت كه به مدت ششماه از تحریم های ایالات متحده آمریکا به دلیل انجام معاملات تجاری با ایران معاف شد و نيز احتمال توافق هاي ايران با 1=5 ؛ آنکارا بر این امید است که به نوعی ترکیه ؛ از هر گونه تحریم با ایران معاف گردد. تا بتواند با خريد بيشتر و ارزان تر گاز از ج.ا.ايران ؛ نقش درگاه گازي ؛ واسطه گري بين المللي را به خوبي ايفاء نمايد .
شرکای عمده انرژی ترکیه
جمهوري تركيه بر آن است تا نقش مديريت انتقال و فروش نفت و گاز ؛ توسط جمعي از كشور هاي همسايه ؛ منطقه و كنسرسيوم هاي بين المللي را ايفاء نمايد . در اين رابطه كشور هايي نظير : ج. آذربايجان – روسيه – ج.ا.ايران – تركمنستان – عراق – مصر – گرجستان – يونان ؛ شركاء و همكاران عمده تركيه محسوب مي گردند.
آینده دیپلماسی گازی ترکیه:
احمد داوداوغلو ؛ وزیر امور خارجه سابق و نخست وزير كنوني جمهوري ترکیه ؛ با اشاره به اینکه ترکیه از نظر جغرافیایی فقط پلی ارتباطی نیست، بلکه مرکز و پایانه مهمی برای انرژی منطقه بشمار می رود، به این نکته اشاره کرد که ترکیه باید سیاست انرژی هوشمندانه ؛ قوی و پویایی داشته باشد. با تحليل رویکردهای ترکیه در زمینه دیپلماسی گازی مي توان ابراز داشت كه این کشور با توجه به رشد خوب اقتصاد ي به انرژی فراوان نيازمند است ، تركيه با بهره گیری از موقیعیت جغرافیایی اش در فاصله آسیا – اروپا و نیز با در نظر گرفتن این که همسایگان اش سرشار از منابع انرژی گاز هستند؛ لذا تمايل دارد :
- با عقد قراردادهای گوناگون با کشورهای همسایه و غیر همسایه ؛عملا گاز عمده ای را به ترکیه وارد کند. در این راستا هر چند تبدیل شدن ترکیه به کریدور جنوبی انتقال انرژی به اروپا موضوعی به‌شدت سیاسی است و با منافع کشورهایی همچون روسیه ناسازگار است، اما ترک ها می کوشند تا از واردات گسترده انرژی به عنوان یکی از ضرورتهای رفتار راهبردی ترکیه و نيز با بهره گیری از دیپلماسی انرژی، زمینة لازم برای افزایش فرصت های بین المللی برای ترکیه را فراهم سازند. با توجه به واردات گسترده گاز به این کشور و تبدیل شدن تركيه به درگاه مهم انرژی اروپا ؛ موقعیت سیاسی اقتصادی و ژئوپلتیک این کشور افزايش خواهد يافت .
- ترکيه بر اين باور است كه با خرید گاز بیشتر از سایر کشورها (بدون توجه ترانزیت گاز مستقیم کشورهایي همانند ایران) عملا با استفاده از موقعیت جغرافیایی ؛ خود را به یک درگاه گازی برای صادرات به اروپا تبدیل نمايد و از همه کشورها گاز خریده و با صدور مجدد عملا جزء کشور هاي مهم صادرکننده گاز به اروپا بدل گردد. در چنين شرايطي؛ این فرصت برای ترکیه پدید خواهد آمد تا با خرید گاز ارزان ؛ عملا وابستگی گسترده خود را به گاز کاسته و از سویی هم به صادر کننده مهم اروپا تبديل گردد. در این بین هر چند صادرات ترکیه به اروپا اکنون بسیار محدود است، ولی چنانچه برنامه های گوناگون واردات گاز ترکیه از مبادی مختلف به سرانجام رسد و هم چنین این کشور از شمول تحریم های گازی اتحاديه اروپا بر ضد ایران خارج گردد، امکان این امر تا حدودي وجود دارد؛ اما با چالش های گسترده ای نیز از سوی بازیگرانی همچون روسیه روبرو است. چه اینکه با توجه به خطوط در حال افزایش گازی روسیه به اروپا چندی پیش روسیه اعلام کرد که صادرات گاز خود به اروپا را معادل 50 درصد افزایش می‌دهد. البته جمهوري تركيه قصد دارد پس از روسيه – نروژ- الجزاير چهارمين تامين كننده گازي اروپا گردد.
عوامل موثر بر دیپلماسی انرژی ترکیه:
جمهوري ترکیه ؛ در حال حاضر جزء بیست کشور اول صنعتی دنیا محسوب مي گردد . دو تنگه بسفر و داردانل به علت قرار داشتن در شمال غرب خاورمیانه، هم ؛ به صورت پل ارتباطی بین دو تمدن شرق و غرب و هم با قرار گرفتن در مسیر انتقال انرژی خاورمیانه ؛ کشورهای حوزه دریای خزر و روسیه به اروپا؛ به صورت یک منطقة ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک در آمده است . حدود 5/6 % مصرف جهاني نفت از طريق تركيه عبور مي كنند . این کشوربه لحاظ موقعیت جغرافیایی خود در مسیر ارسال کالا و انرژی بین آسیا و اروپا قرار گرفته و با اتخاذ سیاست‌های اقتصادی مناسب به صورت چهارراه عبور نفت و گاز درآمده و در زمینه هاي اقتصادی، ژئواکونومیکی در جهان اسلام و بخصوص کشورهای منطقه جايگاه والايي كسب نموده است . علاوه بر عامل مهم جغرافيايي؛ ديگر عوامل موثر بر ديپلماسي انرژي تركيه عبارت اند از : قرار گرفتن در محيط راهبردي انرژي – تنوع منابع خريد انرژي فسيلي – تنوع تامين عبور انرژي هيدرو كربني – ارتقاء راندمان انرژي _ نقش آفريني در اعتماد سازي تامين انرژي اروپا
