نقش وتوان اثرگذاری مصر درتحولات منطقه ای بعد از طوفان الاقصی

دکتر داود احمدزاده

کارشناس مصر

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مصر از دیرباز در کنار قدرت های بزرگ منطقه نظیر ایران ، عربستان و ترکیه از اضلاع اصلی قدرت در خاورمیانه و شمال آفریقا و تاثیر گذار بر تحولات منطقه به ویژه در موضوع نوار غزه بوده است. جنگ نوار غزه و گسترش بحران در منطقه حاکمان سرزمین فراعنه را در موقعیت سخت تصمیم گیری تاریخی خود قرار داده است.

علاوه بر مولفه نوار غزه و تشکیل دولت مستقل فلسطینی بحث منازعه ایران ونیز اسرائیل و آمریکا بر سر موضوع هسته ای و محور مقاومت در منطقه خاورمیانه بر چگونگی روابط تهران – قاهره در ماههای اخیر اثر گذار بوده است.

به رغم قطع روابط دیپلماتیک ایران و مصر بر سر موضوع قرارداد کمپ دیوید ونیز تلاش های مصر از دوره انورسادات برای نزدیکی به غرب و اسرائیل شاهد فرازونشیب های بسیار در روابط ایران و مصر بودیم.

موضوع رژیم صهیونیستی در دوری یا نزدیکی این رابطه در تنظیم مناسبات دوجانبه همواره نقش اصلی رو داشت

در سال های اخیر دو اتفاق اصلی در روابط ایران و مصر به وقوع پیوسته است اولی نزدیکی هرچه بیشتر مواضع ایران و مصر در موضع فلسطین و حمایت از حاکمیت مستقل آن از طریق جلوگیری از تجاوز بیشتر رژیم صهیونیستی در قتل و عام مردم بی دفاع نوار غزه دوم آشتی ایران وعربستان و تاثیر آن بر روابط کشورمان بر دنیای عرب به ویژه در مصر بوده است .

اشتراک نظر اصلی دو کشور بر الزام رژیم صهیونیستی در پیوستن به معاهده ‌NPT و خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای و تمایل جدی مصر بر ایفای نقش میانجی در مناقشه هسته ای ایران ونیز صلح سازی منطقه ای نشان می دهد یخ روابط دو کشور پس از سال در حال ذوب شدن هست

 در این زمینه، مصر ابتکارات متعددی را برای تقویت امنیت ملی خود، حل مسئله پناهندگان، جلوگیری از ظهور افراط گرایی در منطقه مرزی خود با فلسطین و تحکیم موقعیت خود به عنوان یک رهبر منطقه ای انجام داده است. اما انگیزه‌های مصر برای کاهش تنش بین اسرائیل و حماس و ابتکاراتی که در این پیگیری انجام داده چیست و چه مسیری را دنبال می‌کند؟ مصر به دنبال بازیافت قدرت منطقه ای خود است. ابتکارات مصر برای صلح و ثبات در منطقه در زمینه منافع ملی این کشور و تمایل به احیای خود به‌عنوان رهبر منطقه‌ای معنادار می‌شود. ازاین‌رو تاکنون مصر به‌عنوان یک بازیگر ضروری در مذاکرات صلح، به‌ویژه برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی و کمک‌های بشردوستانه عمل کرده است. با این وجود، ظرفیت های سیاسی مصر برای پیشبرد اهداف خود در زمینه ایجاد آتش و بس و برقراری صلح در منطقه از طریق آتش بس میان اسرائیل و حماس محدود است.

مصر از زمان کودتای افسران آزاد، بدلیل ظرفیت های سیاسی و نظامی با تکیه بر دو عنصر اصلی ناصریسم ( سوسیالیسم– ناسیونالیسم عربی) به دنبال نقش آفرینی در مسئله فلسطین بوده است. تا قبل از صلح با رژیم صهیونیستی وطی جنگ های 1952 و 1967، مصر به دنبال آن بود که از طریق نسبت به باز پس گیری مناطق اشغالی فلسطین اقدام کند. اما بعد از ناکامی های جدی، مصر اولین کشور در دنیای عرب بود که در دوره انور سادات با عدول از آرمان ناصریسم در رهبری مبارزات علیه رژیم صهیونیستی گام هایی اساسی برای نزدیکی به این رژیم و آمریکا برداشت. زمانی که جمال عبدالناصر حاکم مصر بود، این کشور از قدرت های محوری در جهان عرب بود، بادر گذشت ناصر و افول ناسیونالیسم عربی و ظهور رقبای جدید، مصر از رهبری دنیای عرب فاصله گرفت.

از سال 1980 سیاست خارجی مصر بر اساس حفظ توازن منطقه ای و جلوگیری از فروپاشی رژیم های محافظه کار جهان عرب شکل گرفته بود. ضمن اینکه مصر در گذشته برای برقراری صلح میان اعراب و رژیم صهیونیستی نقش درخشانی ایفا کرده است. مصر از زمان توافق صلح که در سال ۱۹۷۹ با رژیم صهیونیستی امضا کرد، نشان داده که در هر شرایطی به دنبال حفظ و توسعه روابط با رژیم صهیونیستی است. از سوی دیگر قاهره به محور مذاکرات آشتی ملی میان دو گروه فلسطینی حماس و فتح تبدیل شد و از خواسته فلسطینیان مبنی بر تشکیل دولت مستقل فلسطینی در سرزمین‌های 1967 حمایت می کرد، همه اینها نشانه‌هایی از تغییر راهبرد خارجی مصر به شمار می‌رفت. راهبردی که بیشتر بر روابط با جهان اسلام و منطقه تمرکز یافته بود. با افول قدرت اسلامگرایان در پی بازگشت مجدد نظامیان به قدرت به رهبری ژنرال السیسی ( ژانویه 2013) رژیم صهیونیستی از تحولات مصر به گرمی استقبال نمود مصر نیز در دوره السیسی تلاش کرده با نزدیکی روابط با عربستان وامارات نقش پررنگتری در مناسبات قدرت و نظم جدید منطقه ای برعهده بگیرد .

بررسی موضع مصر در قبال جنگ غزه و درگیریهای رژیم صهیونیستی و ایران به این دلیل مهم است که کشوری بزرگ در جهان عرب است و نقش تاریخی در منازعه اعراب و اسرائیل داشته ودارد مصر در جنگ غزه نقشی کلیدی برای د خود قائل است،در تهاجم اخیر رژیم صهیونیستی به لبنان و درگیریهای نظامی میان رژیم صهیونیستی با ایران تلاش دارد از ظرفیت های خود برای کاهش تنش استفاده کند.

مصر و تحولات فلسطین بعد از طوفان الاقصی

طوفان الاقصی باعث ورود غرب آسیا به مرحله جدیدی از منازعه شد. رخداد تاریخی که غافلگیری نظامی همزمان رژیم صهیونیستی را فراهم ساخت. حمله برون مرزی 7 اکتبر حماس به سرزمین های اشغالی توانسته بسیاری از مفروضات ایالات متحده، رژیم صهیونیستی و کشورهای عرب منطقه را برای آغاز دوران صلح و ثبات از طریق توافق‌های عادی‌سازی و کاهش تنش گسترده‌تر در خاورمیانه نشانه رفته و ژئوپلیتیک منطقه را متزلزل کند. 

در این میان نگاه مصر به موضوع غزه یک نگاه امنیتی است (بدلیل گذرگاه فیلادلفیا ومرز رفع تنها معبر ساکنین نوار غزه به خارج) مدیریت را همواره بر عهده دارند. درسه جنگ قبلی 2008 و 2009 و 2012 بین حماس و رژیم صهیونیستی مصریها با وجود ، عدم همراهی با محور مقاومت تلاش نمودند در ایجاد صلح وسازش به نوعی ایفای نقش نمایند وجود مرزهای مشترک با غزه و سرزمین های اشغالی و احتمال سرایت بحران در پی هجوم سیل آوارگان از مرز رفح موجب نگرانی و دغدغه امنیتی مصری ها بوده و است. از زمانی که شعله های آتش در پی 7 اکتبر و تهاجم غافلگیر کننده شاخه نظامی حماس موسوم به عزت الدین قسام شعله ور شد. مصر تلاش کرده که همچنان مرجعیت خود را برای ایفای برقراری صلح و سازش میان رژیم صهیونیستی و حماس حفظ کند. ابتکار صلح و مذاکرات میان طرفین منازعه در دست داشته باشند.گرچه مصر رقبایی چون قطر و عربستان در این مسیر می بنیید رقبایی که با اتکا به توانمندیهای مالی وحمایت های سیاسی از رهبران حماس تلاش دارند نقش پررنگتری در خاتمه جنگ و ایجاد سازش ایفا نمایند.

در حقیقت پرونده حماس و غزه از زمان ریاست جمهوری مبارک تحت اختیار دستگاه اطلاعاتی و امنیتی مصر بوده است که شناخت کامل بر محیط غزه داشت، بنابراین آتش‌بس‌ها همواره یک فرصت همکاری امنیتی سه‌جانبه با گروههای و مقامات رژیم صهیونیستی است، ولی به نظر می‌رسد میانجی‌گری، آتش‌بس و ایجاد صلح در این بحران به دلیل تعدد بازیگران دخیل و پیچیدگی مولفه‌ها و متغیرهای سیاسی و امنیتی و حتی اقتصادی فراوان به تن مصر در اصول سیاست خارجی خود به همراه برخی از کشورها از تشکیل دو دولت  حمایت می کند با توجه به رای جدید مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ایجاد بستر لازم برای عضویت کامل  فلسطین در این نهاد بین المللی، مصر به تلاش های خود  در این  راستا ادامه خواهد داد.

چگونگی حل و فصل موضوع غزه به عنوان عامل امنیتی برای مصر در نوع نگاه به آینده روابط با رژیم صهیونیستی  بسیار مهم و تعیین کننده است. مصر واقف است  سیاست های افراطی نخست وزیر رژیم صهیونیستی  حتی موجب  موضع گیری حامیان اصلی آن چون آمریکا و برخی کشورهای  اروپایی شده است  و رژیم صهیونیستی بدون حمایت کامل آمریکا توان پیشبرد اهداف جنگی خود را  در نوار غزه و مناطق اشغالی نخواهد یافت. بنابراین  تلاش مصر برای هماهنگی کامل با شرکای عرب خویش نظیر عربستان سعودی و در اتخاذ سیاست واحد در قبال موضوع فلسطین بیشتر خواهد شد.  مصر تضعیف موضع جریان افراطی راست گرایی رژیم صهیونیستی به رهبری  نتانیاهو را به نفع خود می بینند.  بنابراین در تلاش است ضمن حفظ قراردادهای صلح و همکاری امنیتی با تلاویو در پسا جنگ غزه شرایط جدیدی به نفع خویش رقم زند . به نظر می رسد آمریکا و اروپا  نیز از بازیابی مجدد نقش مصر در موضوع فلسطین  و پایان جنگ در غزه هم داستان هستند  و این امر می تواند به تقویت  نفوذ منطقه ای قاهره کمک کند. به نظر می‌رسد سیسی امیدوار است. افزایش تلفات جنگ در نوار غزه به ویژه در میان غیر نظامیان ضمن گسترش افکار ضد جنگ در منطقه وجهان فشار ها را برای ایجاد آتش بس در نوار غزه بیشتر سازد هایی از عهده و توان مصر خارج است.

مصر و جنگ 12 روزه

فراتر از بحران غزه تجاوز رژیم صهیونیستی به خاک ایران و پاسخ متقابل آن از طریق حملات موشکی که به نوعی جنگ میان ایران و این رژیم را از سایه خارج کرد. چراکه در دهه های اخیر سیاست ایران در مقابله با رژیم صهیونیستی در منطقه متکی بر تقویت نیروهای نیابتی خود از طریق حمایت های سیاسی و مستشاری بود.

جمهوری اسلامی ایران به دلیل جانبداری آمریکا و فرانسه و انگلیس از رژیم صهیونیستی در منطقه در یک برهه حساس این بار با عبور از راهبرد صبر استراتژیک به راهبرد توازن استراتژیک روی آورد و حملات ترکیبی را به رژیم صهیونیستی در پاسخ به این تجاوز آشکار از خود نشان داد .

از دیگر سو، به علت تحولات دریای سرخ و به تبع آن رویگردانی بیشتر شرکت‌های کشتیرانی جهان از عبور از کانال سوئز و یافتن مسیرهای دریایی جایگزین عملا این کانال مصری به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی این کشور با درآمد سالیانه حدود ۱۰ میلیارد دلار در معرض از دست دادن اهمیت ژئواکونومیک خود قرار گرفته و تداوم این وضعیت می‌تواند آسیب جبران ناپذیری به این موقعیت بزند.با گذشت یکسال از جنگ در نوار غزه حدود دو میلیارد دلار از درآمد مصر از این کریدور دریایی کم شده است. و حکومت مصر در مواجهه با این تهدید نیز د روضعیت انفعال قرار دارد. مواجهه با این تهدید نیز می‌طلبید که قاهره دستکم بیشتر از هر طرف دیگری برای پایان دادن به جنگ غزه مداخله می‌کرد تا به تبع آن دریای سرخ آرام گیرد و کانال سوئز به روال طبیعی خود بازگردد.

از دیگر سو گسترش جنگ و حملات همه جانبه رژیم صهیونیستی به ایران و برهم خوردن توازن منطقه ای با توجه تلاش همه جانبه ای این رژیم برای تسلط کامل بر منطقه با کمک آمریکا نگرانی های امنیتی مصر را افزایش داده است . احتمال تداوم جنگ و بروز هرج در منطقه وقوع جنگ گسترده منطقهای را دوچندان می سازد.

تلاش های مضر برای کنترل بحران درقالب یک کشور میانجی می تواند با ناکامی بیشتری روبرو شود . مصر در تلاش هست با حمایت از روند صلح و پایان درگیریها از طریق دیپلماسی و امتناع از ورود به صف بندی جدید نظامی در منطقه همچنان نقشی در فردای جنگ اخیر برای خود ایفا کند. با این وجود ،مصربدون همراهی دیگر کشورهای اثر گذار منطقه ای نظیر عربستان سعودی و قطر ونیز قدرت های بزرگ مانند آمریکا واتحادیه اروپا از ایفا نقش پررنگ تر برای کاهش بحران در منطقه عاجز است.

مصر به دنبال احیا و بازیافت قدرت منطقه ای خویش و برقراری توازن جدید با مشارکت تمام قدرت های منطقه ای است در این میان تجاوز آشکارا رژیم صهیونیستی به خاک ایران را محکوم نمود و میزبان متوالی مقامات ایرانی به ویژه وزیر امور خارجه ایران بود در این میان مصر از تبدیل شدن اسرائیل به قدرت فائقه وبازیگر عصیانگر در منطقه هراس دارد. . ایران و مصر علاوه بر اشتراک نظر در موضوع هسته ای به دنبال آتش بس در نوار غزه و قطع حملات همه جانبه این رژیم به مردم بی دفاع فلسطین هستند .

سفرهای متعدد مقامات دو کشور تاکید بر رفع موانع تاریخی و گشایش در روابط دیپلماتیک میان دو کشور نشان می دهد شرایط جدید همکاری نزدیک تهران– قاهره را به یک امر ضروری اجتناب ناپذیر بدل ساخته است ایران در این همین ارتباط برای اعتماد سازی بیشتر ضمن تغییر نام خیابان خالد اسلامبولی به شهید سید حسن نصرا….نشان داده که آماده همکاری بیشتر است.

نتیجه گیری

جنگ نوار غزه و گسترش بحران در منطقه حاکمان سرزمین فراعنه را در موقعیت سخت تصمیم گیری تاریخی قرارداده است. حاکمان مصر از گسترش جنگ در منطقه واهمه دارند؛ بنابراین در تلاش اند که از طریق دیپلماسی از تشدید بحران جلوگیری کند. بی‌تردید ورود احتمالی سیل آوارگان فلسطینی از غزه به داخل مصر و سناریوهای احتمالی از قبیل کوچاندن اجباری آنان به صحرای سینا می‌تواند به‌عنوان کابوس بزرگ رهبران نظامی مصر تعبیر شود. چرا که افکار عمومی مصر به‌رغم سازش تاریخی این کشور با رژیم صهیونیستی در واکنش به موضوع فلسطین همچنان ملتهب است. از سوی دیگر، ادامه بحران می‌تواند هسته‌های خفته نظامی برخی گروه‌های رادیکال منتسب به اخوان‌المسلمین برای ضربه زدن به منافع رژیم صهیونیستی در داخل و خارج و حتی ورود مستقیم به جنگ؛ تحریک کند، بنابراین گرچه موضع رسمی دولت مصر حفظ صلح با رژیم صهیونیستی و ادامه همکاری با غرب و عربستان برای ایجاد نظم جدید منطقه‌ای بدون کشورها و نیروهای رادیکال است بااین‌وجود، اصرار رژیم و آمریکا برای تداوم جنگ نابرابر و گسترش بحران منطقه ای در حمله به ایران ونیز احتمال ورود بازیگران جدید می تواند موقعیت منطقه ای مصر را بیش از گذشته تضعیف نماید.

جنگ غزه به زبانه کشیدن آتش جنگ میان ایران و رژیم صهیونیستی و احتمال وقوع درگیریهای گسترده درپی آن ، منطقه خاورمیانه را می تواند دستخوش تحولی اساسی کند. در واقع، تلفات جنگ در هر دو سوی جبهه، ادامۀ وضع موجود، مخرب‌تر از آن است که قابل‌تحمل باشد. به همین دلیل نیز اغلب رهبران جهان بر لزوم احیای طرح صلحی که بتواند به وضعیت اسفبار کنونی خاتمه دهد، تاکید دارند و مصر در رأس این کشورها قرار دارد.