دکتر مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
رژیم جدید سوریه پس از به قدرت رسیدن، موضع سختگیرانه‌ای نسبت به روسیه اتخاذ کرد به طوری که تردیدهایی در مورد آینده حضور روسیه در این کشور به وجود آمده است. به عنوان بخشی از این تحولات، روسیه حضور نظامی خود در سوریه را به طور قابل توجهی کاهش داد، نیروهایش را جابجا کرد و سیستم‌های تسلیحاتی، کشتی‌های دریایی، هواپیماها و تجهیزات قابل توجهی را به پایگاه‌های دیگر در سراسر منطقه منتقل نمود. به طوری که تاسیسات نظامی خود در لیبی را به احتمال خروج کامل از سوریه گسترش و تقویت کرد. لازم به ذکر است در بحبوحه تجدید روابط با لیبی، روسیه برای تقویت حضور نظامی خود در منطقه ساحل آفریقا به پایگاه الخادم در نزدیکی بنغازی تکیه می‌کند(1).
با این حال، تا اوایل سال 2025، نشانه‌هایی از تغییر در این روند به وجود آمد. چراکه گزارش‌های متعدد نشان می‌داد که روسیه و سوریه در مورد حفظ حضور نظامی روسیه در این کشور وارد مذاکره شده‌اند. با این حال، تا ژوئن 2025، هیچ پیشرفتی حاصل نشد و رسما نیروهای روسی همچنان در دو پایگاه حمیمیم و طرطوس متمرکز بودند.
اما در ماه‌های اخیر گزارش‌های مختلف در سوریه به این احتمال اشاره دارد که روسیه در تلاش است تا راه حل دیگری برای ادامه حضور خود در سوریه پیدا کند، راه حلی که در حال حاضر به رژیم جدید وابسته نباشد. بر اساس این گزارش‌ها به نظر می‌رسد که روسیه در تلاش است تا جای پای دیگری در فرودگاه قامشلی در شمال سوریه ایجاد کند.
فرودگاه قامشلی در نزدیکی مرز ترکیه در منطقه‌ای تحت کنترل نیروهای کُرد، مکانی آشنا برای روس‌ها به شمار می آید. از سال ۲۰۱۶، نیروهای روسی حضور خود را در آنجا حفظ کرده‌اند و پایگاهی را ایجاد نمودند که طی سال‌ها میزبان بالگردهای تهاجمی«Mi-8» و «Mi-35» بوده که برای محافظت از گشت‌های مشترک با ترکیه استفاده می‌شدند. همچنین این پایگاه هوایی میزبان هواپیماهای باری، نفربرهای زرهی، تانک‌ها، سیستم‌های نظارتی و حتی یک بیمارستان صحرایی بوده است و نیروهای پلیس نظامی روسیه (که عملاً نیروهای پیاده نظام هستند) مسئول حفاظت از این پایگاه بوده‌اند(2).
از مارس ۲۰۲۵، روسیه شروع به جابجایی نیروها، تجهیزات و سیستم‌های مختلف به این پایگاه از طریق پروازهای باری از حمیمیم کرد. این نقل و انتقالات بین آوریل و ژوئن ۲۰۲۵ شدت گرفت که طی آن این پایگاه دستخوش ارتقاء زیرساخت‌ها و افزایش قابل توجه قابلیت‌های امنیتی و دفاعی شد. در حال حاضر، این پایگاه در درجه اول میزبان بالگردهای جنگی است. البته باید توجه داشت که استقرار مجدد روسیه در قامشلی همزمان با تخلیه پایگاه‌های آمریکایی در سوریه در حال انجام است.
اما سوال اصلی این است که آیا روسیه قادر به حفظ پایگاه‌های نظامی و نفوذ سیاسی خود در سوریه پس از اسد خواهد بود یا خیر. آنچه که مشخص است حضور نظامی روسیه در مکان‌های استراتژیک مانند پایگاه هوایی حمیمیم و بندر طرطوس در ساحل، و همچنین در فرودگاه قامشلی در شمال شرقی سوریه، همچنان پابرجا مانده است. ضمن اینکه این پایگاه‌ها در واقع جزایر امنیتی خارج از کنترل ضعیف دولت جدید هستند که باعث اختلاف بین بازیگران امنیتی هستند و همچنین به عنوان نقاط بالقوه درگیری فرقه‌ای عمل می‌کنند.
قابل ذکر است، با وجود اینکه مسکو سال‌ها ازدولت اسد حمایت کرده بود اما پس از فروپاشی آن رژیم از اولین کشورهای بود که با شبه‌نظامیان سوری ارتباط برقرار کرد. این رویکرد ناشی از منافع عمل‌گرایانه روسیه در نظر گرفته می شود. به هر حال کرملین در حفظ پایگاه هوایی حمیمیم و قطب دریایی خود در طرطوس منافعی دارد، زیرا آنها نقش کلیدی در لجستیک روسیه در سراسر خاورمیانه بزرگ و آفریقا ایفا می‌کنند. ضمن اینکه حضور روسیه در سوریه در چارچوب وسیع‌تری برای چانه‌زنی بالقوه با ایالات متحده یا به عنوان اهرمی در روابط با ترکیه و اسرائیل، و همچنین اقتدار کلی روسیه در خاورمیانه، بسیار مهم تلقی می شود(3).
واکنش‌های بین‌المللی به ادامه حضور پایگاه‌های روسیه در سوریه
علیرغم استقبال وک غرب و برخی کشورهای عرب خاورمیانه از سقوط دولت اسد و تشکیل دولت انتقالی، ادامه حضور پایگاه‌ها و نیروهای روسی در سوریه همچنان مایه نگرانی چندین کشور غربی است. همزمان با چرخش ایالات متحده، اتحادیه اروپا و بریتانیا برای حمایت از سوریه پس از اسد، اهداف آنها شامل تحکیم ثبات، آماده‌سازی برای بازگشت پناهندگان و تضعیف نفوذ ایران و روسیه بود که بیشتر آنها را موانعی برای یک گذار موفقیت‌آمیز می‌دانستند. بنابراین، حضور مداوم نیروهای روسی در حمیمیم، طرطوس و قامشلی تهدیدی فوری و بلندمدت برای ثبات در مرحله بعدی سوریه است.
اکثر اعضای اتحادیه اروپا به همراه بریتانیا، ادامه حضور نظامی روسیه را یک عامل بی‌ثبات‌کننده در منطقه می‌دانند. این امر به ویژه با توجه به نقش روسیه در حمایت و سپس برکناری اسد، بی‌اعتمادی به وعده‌های کرملین در مورد حاکمیت سوریه را تشدید می‌کند.
البته گزارش‌ها از فشار اسرائیل بر واشنگتن برای اجازه دادن به پایگاه‌های روسیه به عنوان «وزنه تعادل» در برابر ترکیه و ضعیف و غیرتهدیدآمیز نگه داشتن سوریه برای اسرائیل حکایت دارد. نکته قابل توجه این است که اسرائیل پس از سقوط اسد، علیرغم تشدید حملات خود علیه اهداف ایرانی، کانال‌های ارتباطی با مسکو را حفظ کرده بود چراکه معتقد بود روسیه دریچه اطمینانی در برابر غافلگیری‌های استراتژیک مانند گسترش ترکیه یا فروپاشی امنیتی به نفع ایران یا تکفیری ها است.
با این حال، با توجه به جنگ اوکراین، اتحادیه اروپا و بریتانیا عمدتا نفوذ مداوم روسیه در مدیترانه را تهدیدی برای امنیت اروپا، به ویژه کاهش تعامل ایالات متحده و تغییر روابط بین‌المللی می دانند. بنابراین، اروپایی‌ها به سرعت برای حمایت از دولت جدید دمشق با لغو تحریم‌ها اقدام کرده‌اند. اروپایی‌ها قصد دارند این خلأ را پر کنند و از نظر اقتصادی و سیاسی از سوری‌ها حمایت کنند تا جلوی نفوذ مسکو را بگیرند. آنها به دنبال جلوگیری از بازگشت سوریه به آغوش روسیه هستند و می‌خواهند از موج دیگری از پناهندگان از سوریه جلوگیری کنند و همچنین بازگشت آنان را تشویق کنند تا فشارهای داخلی در مورد مهاجرت را کاهش دهند(4).
پایگاه‌های روسیه به عنوان اهرم فشار در مبارزات توازن قدرت
برخی معتقدند که حضور روسیه، علیرغم مشکلاتش، می‌تواند به ابزاری مفید برای مذاکره برای دولت انتقالی سوریه و همچنین قدرت‌های کلیدی بین‌المللی که برای نفوذ در داخل سوریه یا منطقه وسیع‌تر رقابت می‌کنند، تبدیل شود. دولت جدید دمشق با توجه به نیاز مبرم مسکو به حفظ جای پایی در شرق مدیترانه،– جایی که پایگاه‌هایش در سوریه شریان حیاتی نفوذ منطقه‌ای روسیه در دریای سرخ و تأمین عملیات گسترده آن در آفریقا است،– از یک برگ برنده ویژه برخوردار است. در نتیجه، تمایل دولت سوریه برای مشروعیت بخشیدن به استفاده مداوم از این پایگاه‌ها – هرچند موقت – به آن امکان می‌دهد تا از کرملین امتیاز بگیرد. در واقع، دمشق پیشنهاد معاملات جدید را آغاز کرده و خواستار اصلاحاتی در قراردادهای اجاره ناعادلانه اعطا شده توسط اسد شده است تا از مزایای مالی و سیاسی سوریه اطمینان حاصل شود که این شامل درخواست میلیاردها دلار بخشودگی بدهی و وجوه مسدود شده به عنوان شرط حفظ تأسیسات نظامی است. حتی تلاش برای پیوند دادن این پرونده به سرنوشت بشار اسد (درخواست تحویل او در ازای ادامه پایگاه‌ها)، علیرغم امتناع روسیه تاکنون، نشان دهنده جسارت بی‌سابقه سوریه در مذاکره است. کرملین می‌داند که اگر پایگاه‌ها تهدید تلقی شوند، دولت جدید می‌تواند برای سلب مشروعیت از آنها به جامعه بین‌المللی روی آورد و این امر مسکو را به طور بالقوه در معرض انزوا قرار می‌دهد. بنابراین در حال حاضر روسیه سیاست چانه‌زنی آرام را دنبال می‌کند و کمک‌های نمادین مانند پیشنهاد ولادیمیر پوتین برای تبدیل حمیمیم به یک مرکز امدادی که قبلاً به آن اشاره شد، ارائه می‌دهد و بدون تعهدات محکم، آمادگی خود را برای مذاکره مجدد نشان می‌دهد. به طور کلی، دولت انتقالی و حامیان آن، نفوذ مداوم روسیه را مانعی برای آزادی کامل سوریه می‌دانند اما روسیه به راحتی کنار گذاشته نخواهد شد(5).
چشم انداز
به نظر روسیه بحث حضور خود در سوریه را به عنوان وسیله‌ای برای اهداف ژئواستراتژیک اش پیگیری خواهد کرد. از این رو، احیاء و تقویت پایگاه هوایی روسیه در قامشلی با توجه به مذاکرات آمریکا در مورد خروج احتمالی از شرق فرات فرصت مناسب برای تقویت نفوذ روسیه در منطقه خواهد بود اگرچه با اهرم های قدرت نرم همراه است. البته در این راستا حمایت حساب‌شده اسرائیل از حفظ پایگاه‌های روسیه در سوریه نشان دهنده یک چشم‌انداز امنیتی چندپاره است که می تواند هم مانعی برای ثبات باشد و هم اینکه فرصتی را برای پویایی قدرت های منطقه‌ای ایجاد نماید.
کلید واژگان: روسیه، سوریه، پایگاه نظامی، نیروهای امنیتی، اسرائیل، مریم وریج کاظمی
منابع
2- https://israel-alma.org/renewed-russian-entrenchment-in-northeastern-syria-qamishli