کاربست روش «تحلیل گفتمان» برای بررسی «جنگ روایت ها» «ناتو» با ملل شرقی (سازمان همکاری شانگهای و بریکس)

دکتر سید سلمان صفوی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه

چشم انداز ژئوپلیتیکی به طور فزاینده ای با «جنگ روایت ها» مشخص می شود، جایی که «ناتو» از تحریف سیستماتیک حقایق برای تضعیف جهان شرق استفاده می کند. این استراتژی از طریق محتوای تولید شده توسط نهادهای علمی و رسانه های همسو با منافع غرب آشکار می شود و اطلاعات ظاهرا «شبه واقعی» و «شبه علمی» را با هدف تضعیف روانی ملت های شرقی تولید می کند. با این حال، رسانه های مستقل شرق مثل الجزیره، المیادین، الاخبار، و رسانه های « SCO»، مثل اسپوتنیکⁱ و «CGTN»ⁱⁱ و نویسندگان کشورهایی که توسط اتحاد یه هایی مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس (BRICS) نمایندگی می شوند، با مقاومت فعالانه در برابر سلطه گفتمانی غرب، عاملیت و فاعلیت خود را در مقابل سلطه گرایی آمریکایی- صهیونیستی نشان داده اند.ⁱⁱⁱ علیرغم آن که اقلیتی خود باخته یا ضعیف النفس تحت تاثیر روایت «استعمارِ نو غربی»، واقع شده اند.

تحلیل گفتمان: یک بررسی اجمالی روش شناختی

تحلیل گفتمان (Discourse analysis) که بطور مختصر (DA) خوانده میشود، یک روش تحقیق کیفی است که بر بررسی زبان در زمینه های اجتماعی و فرهنگی آن متمرکز است. این به دنبال کشف معانی ضمنی، ایدئولوژی ها و ساختارهای قدرت تعبیه شده در متون، گفتار و رفتارهای ارتباطی است. DA بررسی می کند که چگونه زبان واقعیت های اجتماعی، پویایی قدرت و هنجارهای سیاسی و فرهنگی را منعکس و شکل می دهد.

روش های کلیدی تحلیل گفتمان

DA رویکردهای روش شناختی مختلفی را در بر می گیرد که هر کدام بر جنبه های مختلف زبان و زمینه تأکید دارند:

1. تحلیل گفتمان انتقادی (CDA): بر تعامل بین زبان، قدرت و ایدئولوژی تمرکز دارد. CDA به طور خاص قصد دارد نشان دهد که چگونه نابرابری های اجتماعی، تسلط و سوء استفاده از قدرت از طریق گفتمان به چالش کشیده می شود.
2. تحلیل گفتمان ساختارگرایانه: ساختارهای زبانی زیربنایی و الگوهای سازمانی درون گفتمان را بررسی می کند. هدف آن شناسایی قوانین و چارچوب های ضمنی حاکم بر زبان است که معنا را شکل می دهد.
3. تحلیل گفتمان انسان شناختی: گفتمان را در محیط های فرهنگی و اجتماعی خاص بررسی می کند. این به دنبال درک چگونگی ساخت، مذاکره و تفسیر معانی در جوامع و زمینه های متمایز است.
4. تحلیل گفتمان تعاملی: مبادلات زبانی بین افراد یا گروه ها را تجزیه و تحلیل می کند. این بررسی می کند که چگونه معنا به صورت پویا شکل می گیرد، مدیریت می شود و از طریق مکالمه و تعامل تغییر شکل می دهد.
5. تحلیل گفتمان پساساختارگرایانه: مفاهیم معنای ثابت را به چالش می کشد. بر بی ثباتی، سیالیت و ماهیت مورد مناقشه معنا در گفتمان تأکید می کند و ادعاهای ذات گرایانه و جهان شمول را نقد می کند.

مراحل انجام تحلیل گفتمان

فرآیند DA معمولا شامل مراحل زیر است:

1. انتخاب موضوع و متن: تعریف کانون تحقیق و شناسایی متون، سخنرانی ها یا سایر مطالب گفتمانی مرتبط برای تجزیه و تحلیل.
2. تعیین چارچوب نظری: انتخاب لنز نظری مناسب (مانند CDA، پساساختارگرایی) بر اساس سؤالات و اهداف پژوهش.
3. جمع آوری داده ها: جمع آوری داده های گفتمانی که ممکن است شامل اسناد مکتوب، رونوشت، ضبط های صوتی/تصویری و اطلاعات متنی مرتبط باشد.
4. تجزیه و تحلیل داده ها: استفاده از روش های انتخاب شده DA برای بررسی دقیق داده ها، شناسایی الگوها، مضامین ها، ایدئولوژی ها و روابط قدرت.
5. ارائه یافته ها: انتقال نتایج تجزیه و تحلیل از طریق گزارش ها، مقالات دانشگاهی یا سایر قالب های مناسب، که توسط شواهدی از داده ها پشتیبانی می شود.

تحلیل گفتمان در عمل: بررسی روایت‌های غربی درباره شرق

همانطور که در اینجا بحث شد، یکی از کاربردهای اصلی تحلیل گفتمان انتقادی، بررسی انتقادی بازنمایی‌های غربی از جهان شرق است. به عنوان مثال، می‌توان از تحلیل گفتمان انتقادی برای تحلیل چگونگی تحریف واقعیت‌های مربوط به ملت‌های شرقی توسط نشریات دانشگاهی، موسسات تحقیقاتی و رسانه‌های غربی استفاده کرد. نمونه‌های خاصی که اغلب ذکر می‌شوند شامل تصویرسازی از ایران در گفتمان غربی است که اغلب بر چارچوب‌بندی گزینشی، حذف زمینه و پروژه سیاسی آمریکایی-صهیونیستی متکی است که به حاشیه راندن یا سلب مشروعیت از دیدگاه‌ها و اهداف «صلح عادلانه» ملل شرقی کمک می‌کند.

با وجود آن‌که جمهوری اسلامی ایران خود قربانی اقدامات تروریستی مشترک آمریکا و اسرائیل بوده است، دولت آمریکا^iv و رسانه‌های وابسته به جریان‌های امپریالیستی، به‌طور مستمر ایران را به حمایت از تروریسم متهم می‌کنند.^v با این که برنامه هسته‌ای ایران، مطابق با گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ماهیتی صرفاً صلح‌آمیز دارد؛ با این حال، ایران همواره به‌عنوان تهدیدی هسته‌ای در عرصه بین‌المللی معرفی می‌شود^vi. افزون بر این، دو قدرت هسته‌ای طی حملات نظامی به خاک ایران دست زده‌اند و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) این تجاوز را «دفاع مشروع» تلقی کرده است؛ چنان‌که دبیرکل این سازمان نیز از رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، دونالد ترامپ، بابت این اقدام نظامی رسماً تقدیر به عمل آورده است.^vii

اهمیت تحلیل گفتمان

DA یک ابزار روش شناختی مفید در رشته های مختلف مانند علوم سیاسی، علوم اجتماعی، مطالعات ارتباطات، و مطالعات فرهنگی است. برای نویسندگان آزادی خواه جهان اهمیت آن در ظرفیت آن نهفته است، با کاربست روش تحلیل گفتمان:

1. معانی پنهان را کشف کنید: ایدئولوژی ها، مفروضات و روابط قدرت ضمنی را که در زبان لایه بندی شده اند و فراتر از تفسیر سطحی هستند، آشکار کنید.
2. بررسی قدرت و ایدئولوژی: نشان دهید که چگونه گفتمان به عنوان مکانی عمل می کند که در آن قدرت اعمال می شود، ایدئولوژی ها منتشر و تقویت می شوند، و سلسله مراتب اجتماعی حفظ یا مورد اعتراض قرار می گیرند.
3. فعال کردن نقد گفتمان: چارچوبی سیستماتیک برای ارزیابی انتقادی گفتمان های غالب، شناسایی سوگیری ها، محدودیت ها و کارکردهای هژمونیک بالقوه آنها ارائه دهید.
4. کمک به تغییرات اجتماعی: با افشای چگونگی ایجاد و تداوم نابرابری ها و بی عدالتی ها به صورت گفتمانی، DA می تواند استراتژی هایی را با هدف تقویت گفتگوی و تحول اجتماعی و سیاسی عادلانه تر آگاه کند.
5. دعوت به امنیت جهانی و صلح عادلانه: با برملا کردن گفتمان جنگ افروزان آمریکایی- صهیونیستی تحت لوای امنیت جهانی، می توان صدای جبهه ضد جنگ و خواستار صلح عادلانه را به گوش جهانیان از طریق رسانه های مجازی رساند.

کلید واژگان: تحلیل گفتمان، جنگ روایت ها، ناتو، ایران، سازمان همکاری شانگهای (SCO) . بریکس (BRICS).

کتابشناسی

1. Fairclough, N. (1995). Critical discourse analysis: The critical study of language. Longman.
2. Fairclough, N. (2003). Analysing discourse: Textual analysis for social research. Routledge.
3. Fairclough, Norman (2014). Language and Power (3rd edition). London: Longman.
4. Gee, J. P. (2014). An introduction to discourse analysis: Theory and method (4th ed.). Routledge.
5. Phillips, N., & Hardy, C. (2002). Discourse analysis: Investigating processes of social construction. Sage Publications.
6. Foucault, M. (1972). The archaeology of knowledge and the discourse on language (A. M. Sheridan Smith, Trans.). Pantheon Books. (Original work published 1969)
7. Laclau, E., & Mouffe, C. (1985). Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics. Verso.
8. Potter, J., & Wetherell, M. (1987). Discourse and social psychology: Beyond attitudes and behaviour. Sage Publications.
9. Scollon, R., & Scollon, S. W. (2012). Intercultural communication: A discourse approach (3rd ed.). Blackwell Publishing.
10. van Dijk, T. A. (Ed.). (2011). Discourse studies: A multidisciplinary introduction (2nd ed.). Sage Publications.
11. Wodak, R., & Meyer, M. (Eds.). (2016). Methods of critical discourse studies (3rd ed.). Sage Publications.

i https://spnfa.ir/

ii https://persian.cgtn.com/

iii See https://peace-ipsc.org/2025/06/24/israels-defeat-by-iran-ceasefire-and-the-path-ahead/

https://peace-ipsc.org/2025/06/23/u-s-hegemony-and-the-threat-to-world-peace/

https://peace-ipsc.org/2025/06/22/the-us-and-israels-illegal-war-against-iran-the-violation-of-the-rule-of-law/

https://www.academia.edu/45959934/ISLAMOPHOBIA_LITERATURE_REVIEW_OF_ITS_DEFINITIONS_AND_EARLY_TWENTY_FIRST_CENTURYAPPROXIMATIONS

https://www.academia.edu/50850702/WAR_AS_REMEDY_OR_POISON_READING_THE_BLIND_MANS_GARDEN_AND_THE_KITE_RUNNER_WITH_A_CRITICAL_LENS_OF_MBEMBES_NECROPOLITICS

iv U.S. State Department Reports on State Sponsors of Terrorism (گزارش‌های سالانه وزارت خارجه آمریکا)

v See Fox News, The Wall Street Journal, New York Post, The Washington Times, The Times & Sunday Times. و گزارش‌های تحلیلی اندیشکده‌ها مانند: Brookings Institution و Council on Foreign Relations (CFR)

vi See Heritage Foundation, AIPAC, NATO Newsroom.

vii See NATO Newsroom