دکتر معصومه محمدی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
لیبی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای شمال آفریقا، طی دهه گذشته به صحنه رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل‌شده است. بحران سیاسی و جنگ داخلی این کشور که با سرنگونی معمر قذافی در سال ۲۰۱۱ آغاز شد، بستری برای مداخله خارجی فراهم کرده است. در این میان، روسیه نقشی پررنگ و پیچیده ایفا کرده و به یکی از بازیگران کلیدی در تحولات لیبی تبدیل‌شده است. این یادداشت به تحلیل راهبرد روسیه در لیبی، اهداف ژئوپلیتیک و منافع استراتژیک آن در این کشور پرداخته است.
پیشینه حضور روسیه در لیبی
حضور روسیه در لیبی به دوران شوروی بازمی‌گردد، زمانی که مسکو روابط نزدیک سیاسی و نظامی با رژیم معمر قذافی برقرار کرده بود. لیبی در دوران قذافی یکی از متحدان کلیدی شوروی در شمال آفریقا محسوب می‌شد؛ اما با فروپاشی شوروی و تغییرات ژئوپلیتیکی در جهان، نفوذ روسیه در لیبی کاهش یافت. پس از سرنگونی قذافی در سال ۲۰۱۱، روسیه تلاش کرد دوباره جایگاه خود را در این کشور بازیابد، به‌ویژه در سایه رقابت با غرب و نقش‌آفرینی قدرت‌های منطقه‌ای نظیر ترکیه و امارات.
اهداف ژئوپلیتیک روسیه در لیبی
نخست؛ لیبی به‌عنوان دروازه‌ای به شمال آفریقا، اهمیت ژئوپلیتیکی بالایی برای روسیه دارد. حضور در لیبی به روسیه این امکان را می‌دهد که نفوذ خود را در منطقه گسترش داده و در برابر رقبای غربی و منطقه‌ای از موضع قدرت عمل کند. دوم؛ کنترل بر منابع انرژی لیبی با داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز، یکی از اهداف کلیدی روسیه در شمال آفریقا است. شرکت‌های انرژی روسی نظیر گاز پروم و روس نفت تلاش کرده‌اند در صنعت انرژی لیبی سرمایه‌گذاری کنند. کنترل بر منابع انرژی لیبی می‌تواند جایگاه روسیه را در بازار جهانی انرژی تقویت کند. سوم؛ روسیه همواره به دنبال تضعیف نفوذ غرب، به‌ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا، در مناطق مختلف جهان بوده است. حضور در لیبی به مسکو این امکان را می‌دهد که در برابر سیاست‌های غربی در خاورمیانه و شمال آفریقا موازنه سازی کند. چهارم؛ دسترسی به دریای مدیترانه یکی دیگر از اهداف ژئوپلیتیک روسیه در لیبی، تضمین دسترسی به دریای مدیترانه است. روسیه با ایجاد پایگاه‌های نظامی یا دستیابی به همکاری‌های استراتژیک در لیبی، می‌تواند موقعیت خود را در مدیترانه تقویت کند و به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در این منطقه ظاهر شود.
منافع استراتژیک روسیه در لیبی
اول؛ تقویت حضور نظامی روسیه از طریق حمایت از گروه‌های نظامی و سیاسی در لیبی، به‌ویژه ژنرال خلیفه حفتر و ارتش ملی لیبی، به دنبال تثبیت حضور نظامی خود است. این حضور به مسکو امکان می‌دهد که نه‌تنها در تحولات داخلی لیبی، بلکه در بحران‌های منطقه‌ای نیز نقش‌آفرینی کند. دوم؛ تقویت جایگاه در مذاکرات بین‌المللی مداخله در لیبی به روسیه این فرصت را می‌دهد که به‌عنوان یک بازیگر غیرقابل‌چشم‌پوشی در مذاکرات بین‌المللی مرتبط با این کشور ظاهر شود. مسکو تلاش می‌کند خود را به‌عنوان میانجی معرفی کند و از این طریق، دستاوردهای دیپلماتیک و استراتژیک کسب کند. سوم؛ مقابله با اسلام‌گرایی افراطی یکی از نگرانی‌های روسیه در لیبی، گسترش گروه‌های تروریستی و اسلام‌گرای افراطی است. مسکو از حضور خود در لیبی برای مقابله با این تهدیدها استفاده می‌کند، چراکه گسترش افراط‌گرایی می‌تواند امنیت ملی روسیه را نیز تحت تاثیر قرار دهد. چهارم؛ جذب سرمایه‌گذاری اقتصادی روسیه به دنبال احیای قراردادهای اقتصادی و نظامی دوران قذافی است. این قراردادها شامل پروژه‌های زیرساختی، فروش تسلیحات و سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی می‌شود. احیای این توافقات می‌تواند منافع اقتصادی قابل‌توجهی برای مسکو به همراه داشته باشد.
چالش‌های روسیه در لیبی
نخست؛ رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی حضور ترکیه، امارات، مصر و غرب در لیبی چالشی جدی برای روسیه است. رقابت این بازیگران بر سر کنترل منابع و نفوذ سیاسی، تلاش‌های مسکو را پیچیده‌تر کرده است. دوم؛ عدم وجود یک متحد قوی و باثبات روسیه اگرچه از ژنرال حفتر حمایت کرده است، اما نتوانسته یک شریک استراتژیک با ثبات در لیبی بیابد. بی‌ثباتی سیاسی و چنددستگی نیروهای داخلی لیبی، برنامه‌های روسیه را با مشکل مواجه کرده است. سوم؛ تحریم‌ها و فشارهای غربی تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه و فشارهای سیاسی غرب، توانایی مسکو برای سرمایه‌گذاری و فعالیت در لیبی را محدود کرده است. چهارم؛ بی‌ثباتی داخلی لیبی ادامه جنگ داخلی و نبود ساختار حکومتی با ثبات در لیبی، تحقق اهداف روسیه در این کشور را دشوار کرده است.
نتیجه‌گیری
راهبرد روسیه در لیبی ترکیبی از اهداف ژئوپلیتیک و منافع استراتژیک است. مسکو به دنبال بازگشت به صحنه جهانی، کنترل بر منابع انرژی، مقابله با نفوذ غرب و گسترش حضور نظامی در مدیترانه است. بااین‌حال، چالش‌هایی نظیر رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، بی‌ثباتی داخلی لیبی و فشارهای بین‌المللی، تحقق این اهداف را با موانع جدی مواجه کرده است. در نهایت، لیبی همچنان عرصه‌ای مهم برای آزمون سیاست خارجی روسیه باقی خواهد ماند و میزان موفقیت مسکو در این کشور به توانایی‌اش در مدیریت این چالش‌ها بستگی دارد.
