روندهای سیاسی؛ اقتصادی؛ امنیتی چین در منطقه قفقاز  

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

تغییر صحنه عملیاتی ایالات متحده امریکا از خاورمیانه بزرگ به سمت ایندو-پاسفیک شکاف های را به وجود آورد که در این راستا چین سعی دارد با ابزار ژئواکونومیک این خلاء را پر نماید. این در حالیست که چین از سال 2013 با ارائه چشم انداز جامع توسعه اقتصادی با طرح بزرگ ژئواکونومیک خود با عنوان کمربند و جاده (BRI)، حضور فعالی در منطقه قفقاز داشته است. اگرچه قفقاز همواره حیاط خلوت روسیه به شمار می آید و این کشور چهار پایگاه نظامی در آنجا دارد(1) که هرگونه تغییر در موازنه قوا و تحولات سیاسی-امنیتی در این منطقه پیامدهایی برای روسیه در بر خواهد داشت اما مقامات چینی جاه طلبی های امنیتی و سیاسی در آنجا نشان ندادند و تلاش کردند همکاری های اقتصادی منطقه ای را بین چین و کشورهای منطقه قفقاز توسعه دهند(2).

اگرچه کشورهای منطقه قفقاز روابط خود با چین را با در نظر گرفتن روسیه تنظیم می کنند اما طی سالهای اخیر این کشورها به دنبال چین به عنوان شریکی برای کاهش نگرانی از وابستگی بیش از حد به روسیه بودند(3) که در این راستا استراتژی توافقنامه تجارت آزاد برای یکپارچگی منطقه ای بین چین و کشورهای منطقه عملیاتی شده است که می تواند نتایج مثبت اقتصادی و سیاسی در بر داشته باشد(4).

با این حال منطقه قفقاز در بیست سال گذشته جریان فزاینده ای از منابع مالی چین را دریافت کرده است. این جریانات مالی پس از اینکه کشورهای منطقه قفقاز در طرح کمربند و جاده شرکت کردند سرعت بیشتری گرفت. هدف تامین مالی چین در این منطقه ایجاد کریدورهای انرژی و اقتصادی است که قاره اروپا و آسیا را به هم پیوند می دهد. بی شک از طرفی تضمین دسترسی به منابع مواد خام و موقعیت جغرافیای این منطقه می تواند جاه طلبی های ژئواکونومیک-ژئوپلیتیک چین در قالب کریدور میانی انرژی و مسیرهای ترانزیت کالا از دریای کاسپین (خزر) و قفقاز تا اروپا را پوشش دهد و از سوی دیگر ایجاد یک محیط با ثبات در اطراف مناطق حاشیه ای چین و تا حدودی ایجاد بازارهای جدید برای شرکت‌های چینی در تمایل چین برای توسعه روابط با کشورهای منطقه قفقاز بی تاثیر نیست(5).

• روابط چین و جمهوری آذربایجان

چین سرمایه گذاری قابل توجهی در پروژه های ترانزیت، دیجیتالی -فناوری، منابع طبیعی و پروژه های غیر نفتی جمهوری آذربایجان بخصوص تجهیز مسیرهای ترانزیت زمینی و ارتقاء بندر باکو و راه آهن باکو-تفلیس-قارص انجام داده است. به موازات آن، پکن قراردادی به ارزش 821 میلیون دلار با باکو امضا کرد تا دامنه فعالیت خود را در بخش‌های غیرنفتی گسترش دهد که  شامل توسعه پارک‌های صنعتی شیمیایی، پارک‌های صنعتی کشاورزی و مجتمع‌های گلخانه‌ای می شود. علاوه بر این با کمک چین در چارچوب طرح هاب دیجیتال آذربایجان، کریدور مخابراتی آسیا-اروپا برای تکمیل جاده ابریشم دیجیتالی ایجاد خواهد شد که بمبئی هند را از طریق جمهوری آذربایجان به فرانکفورت آلمان متصل می کند. آذربایجان در حال حاضر بزرگترین شریک تجاری چین در بین کشورهای قفقاز است. 

در بخش اقتصادی تجارت بین آذربایجان و چین سال به سال بسیار متفاوت بوده اما روند صعودی داشته است. در بخش امنیتی-نظامی دو کشور توافقنامه ای را در مورد کمک های نظامی متقابل و خرید تسلیحات چینی امضا کردند که زمینه را برای همکاری نظامی عمیق تر فراهم می کند. همچنین چین سامانه‌های موشک پرتاب چندگانه پولونیز و سامانه‌های T-300 کاسیرگا را به آذربایجان فروخت. در بخش فرهنگی نیز وزارت آموزش چین با همکاری دانشگاه های محلی، مؤسسه کنفوسیوس را تأسیس کرد که متعهد به ارائه برنامه های تبادل دانشجو، دوره های زبان چینی و پروژه های فرهنگی است. در بخش فناوری و صنعتی نیز در سال 2016، شرکت هواوی برنامه ای را برای آموزش نسل جدیدی از آذری ها در زمینه مهندسی الکترونیک و مطالعات فناوری اطلاعات در چین راه اندازی کرد. سال بعد، هواوی برنامه‌های خود را برای ایجاد شهر هوشمند و وای‌فای عمومی و شبکه G5 در آذربایجان اعلام نمود. به هر حال با ادامه سرمایه‌گذاری چین در پروژه‌های ژئواکونومیک در آذربایجان، تمرکز این کشور بر توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، به‌ویژه اجرای فناوری 5G، رشد قابل‌توجهی خواهد داشت(6).

•  روابط چین و ارمنستان

در سال‌های اخیر، چین به دومین شریک تجاری ارمنستان تبدیل شده است. چین علاوه بر ارائه میلیون ها کمک اقتصادی، تجهیزات حمل و نقل و لجستیکی را به بخش ترانزیت و سلامت عمومی این کشور تزریق کرده است. در بخش فرهنگی در سال 2008، چین مؤسسه کنفوسیوس را افتتاح نمود و به دنبال آن یک مدرسه هنری در ایروان راه اندازی شد که دانش آموزان در آنجا چینی ماندارین را می آموختند. همچنین هواوی با ایروان توافقنامه ای برای توسعه پروژه شهر هوشمند امضا کرد. هوآوی متعهد به ارتقای صنعت ICT ارمنستان برای توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بلند مدت است(7). از سوی دیگر پکن همکاری نظامی خود را با ایروان گسترش داده است. در سال 2020، چین سومین شریک تجاری بزرگ از نظر صادرات با 11.5 درصد (289 میلیون دلار) از صادرات ارمنستان و دومین شریک تجاری بزرگ از نظر واردات با 14.5 درصد (663 میلیون دلار) از واردات ارمنستان بود.

•  روابط چین و گرجستان

از اوایل دهه 2000، پکن به میزان قابل توجهی در نیروگاه های برق آبی، شبکه های حمل و نقل زمینی، راه آهن، بنادر دریایی و مناطق آزاد صنعتی گرجستان سرمایه گذاری کرده است. در ماه مه 2017، گرجستان با امضاء یک توافقنامه تجارت آزاد با چین به اولین و تنها کشور منطقه قفقاز تبدیل شد که چنین قراردادی امضا نموده است. این توافقنامه شامل تجارت کالا، خدمات، حقوق مالکیت معنوی و همچنین تجارت الکترونیک، رقابت در بازار و محیط زیست است. در سال 2020، چین به بزرگترین شریک تجاری گرجستان از نظر صادرات تبدیل شد و 14.2 درصد (477 میلیون دلار) از صادرات گرجستان را تشکیل داد. اعطای وام 195 میلیون دلاری اگزیم بانک چین برای ایجاد منطقه ویژه اقتصادی در حومه تفلیس با نام شهر جدید دریای تفلیس هوالینگ به عنوان بزرگترین پروژه اقتصادی چین در گرجستان معرفی شد(8). در بخش فرهنگی چین موسسه کنفوسیوس را در گرجستان افتتاح کرد تا توانایی آموزش و یادگیری چینی شهروندان این کشور را افزایش دهد. پکن به دانشجویان گرجستانی برای تحصیل در چین بورسیه می دهد و هر ساله بیش از 20 معلم زبان را برای ترویج و رواج فرهنگ و زبان چینی به گرجستان می فرستد.در بخش صنعت و فناوری شرکت هوآوی توسعه یک پارک فناوری در گرجستان را با هدف بلندمدت استقرار زیرساخت 5G  در نظر گرفته است اما یادداشت تفاهم ایالات متحده با گرجستان در مورد امنیت 5G  توسعه هواوی را به چالش کشیده است.

چشم انداز

چین در منطقه قفقاز با چالش های سیستماتیک ناشی از رقابت تلویحی با ایالات متحده امریکا و از همه مهمتر نگرش استراتژیک روسیه به کشورهای این منطقه  و تلاش این کشورها برای کاهش وابستگی اقتصادی- سیاسی به مسکو رو به روست که با تلفیق فضای ملتهب بحران اوکراین، پروژه های بزرگ ژئواکونومیک چین را تحت تاثیر قرار می دهد. از این رو چین با ایجاد همگرایی منطقه ای بخصوص توسعه روابط با ایران و ترکیه فرصتی را برای توسعه کریدورهای ژئواکونومیک تجارت محور خود در کشورهای منطقه قفقاز ایجاد خواهد کرد که البته تسریع این روند به کاهش و یا محدودسازی خطرات ژئوپلیتیکی بالقوه ناشی از روابط نزدیک بعضی از کشورهای منطقه با ایالات متحده امریکا بستگی خواهد داشت.

کلید واژگان: چین, قفقاز, آذربایجان, گرجستان, ارمنستان, ژئواکونومیک,مریم وریج کاظمی

1-https://chinaobservers.eu/china-still-ambivalent-about-the-middle-corridor/

2- Doi:10.22059/jcep.2020.289173.449869

3-https://foreignaffairs.house.gov/china-regional-snapshot-eastern-europe-the-south-caucasus

4-https://www.adb.org/publications/south-caucasus-peoples-republic-china-bilateral-free-trade-agreements-why-it-matters

5-https://ideas.repec.org/p/zbw/opodis/202211.html

6-https://www.fpri.org/article/2021/11/chinas-growing-influence-in-the-south-caucasus

7-https://gfsis.org.ge/publications/view/3241

8-https://eurasianet.org/unpacking-chinese-finance-in-the-south-caucasus