پیامدهای اقتصادی سیاست خارجی عربستان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

 توسعه منابع جدید درآمد و جدا کردن هزینه ها از فراز و نشیب قیمت گذاری نفت، تغییر عمده ای در اقتصاد سیاسی عربستان به وجود آورده است.این تغییر می تواند زمینه ای برای سبک جدیدی از محافظه کاری مالی در آینده حوزة خلیج فارس ایجاد کند. ترسیم چشم انداز 2030 برای ارتقای اقتصاد در سطح ملی و بین المللی  و غلبه بر چالش های پیش روی ، سبب تغییرات مهم اقتصادی در این کشور شده است. لذا عربستان علاوه بر تغییر در اقتصاد داخلی، سعی کرده با گسترش سیاست اقتصاد خارجی خود در کشورهای آفریقایی و آسیایی به ارتقاء رشد اقتصادی خود شکل جدیدی دهد. در همین راستا لازم است به این مساله پرداخته شود که علل تغییر در سیاست اقتصادی عربستان چیست؟ و چه پیامدهایی را به دنبال دارد؟

– روند تغییر اقتصاد داخلی عربستان

در سال2016، عربستان سعودی یک تجربه سیاسی و اقتصادی رادیکال را آغاز کرد. طرح اصلاحات اقتصادی چشم انداز 2030برای عدم وابستگی کشور به نفت و انطباق با چالش های روبرو ارائه گردید. عربستان برای این تحول اقتصادی ، طرح ادغام به عنوان مقصد و منبع سرمایه گذاری در بازارهای مالی جهانی را پیشنهاد داد. صندوق ثروت دولتی ریاض اعلام کرد،این ادغام بیش از ده درصد از ظرفیت سرمایه گذاری جهان را در اختیار خواهد گرفت.با این طرح عربستان سعودی روند تغییر جهت اقتصاد را بر پایه عدم پایداری یک دولت رفاهی با بودجه نفت را آغاز کرد.

در سیاست گذاری جدید عربستان سعودی ، رویکرد اقتصادی بر اساس آینده نگری پر زرق و برق نیست، بلکه بر اساس مجموعه ای بسیار سنتي تر و تکنوکراتیک تر از سیاست ها است. مدل جدید ریاض به جای نوسازی تبلیغاتی، عمدتاً بر تقویت بازارهای داخلی و مصرف ناشی از بدهی و کاهش انتظارات شهروندان از دولت است. رهبران سعودی خواهان ایجاد اقتصادی هستند که با ارائه خدمات، مصرف گرایی به سبک آمریکا، و دولتی مستهلک که قصد کاهش هزینه های خود، فروش دارایی ها و مقابله با کاهش تقاضای جهانی نفت را دارد، ایجاد کنند.(1) 

در همین راستا مقامات به دنبال افزایش تنوع اقتصادی برای کاهش وابستگی به نفت و واردات در برنامه چشم انداز 2030 خود هستند، مانند توسعه پروژه های شش گیگا (شامل پروژه دریای سرخ، نئوم، امالا، قیدیا و غیره). منابع اصلی تامین مالی این پروژه ها صندوق سرمایه گذاری عمومی و سرمایه گذاری های خارجی می باشد.(2)

عربستان سعودی برای ایجاد تحول در رشد اقتصاد داخلی، تلاش‌های کلیدی عمده‌ای را انجام داده است که حول محورهای زیر است:

–ترویج محتوای محلی و صنعت ملی:از طریق بومی سازی تولید کالاها و خدمات به منظور افزایش رقابت پذیری و ایجاد فرصت های شغلی پایدار و امکان دسترسی شرکت های سعودی به بازارهای جهانی از جمله توسعه مشارکت های استراتژیک است. 

–راه اندازی و توسعه بخش های اقتصادی امیدوار کننده: با تعیین سیاست‌ها و چارچوب‌های نظارتی لازم، و تحریک و تسهیل سرمایه‌گذاری‌ها، به دنبال توسعه آن‌ها به عنوان ستون جدیدی از اقتصاد است.

در بخش  انرژی های تجدیدپذیر را از طریق تعدادی پروژه در سراسرعربستان، از جمله نیروگاه انرژی های تجدیدپذیر ساکاکا، گسترش داده است. خصوصی‌سازی شرکت ملی برق عربستان برای تولید حداقل 30 درصد انرژی داخلی این کشور از انرژی تجدیدپذیر ،سبب افزایش تعداد تولیدکنندگان مستقل برق و بازار رقابتی تر خواهد شد. این تحول به این کشور کمک می‌کند تا به هدف انتشار خالص صفر سال 2060 برسد.

علاوه بر این، به توسعه بخش های نفت و گاز، بخش معدن ، ترویج توسعه مکان‌های گردشگری، تسهیل مراحل صدور ویزا برای بازدیدکنندگان، و آماده‌سازی و توسعه مکان‌های تاریخی و میراثی است .هدف این بخش، افزایش سهم آن در رشد اقتصادی و اشتغال است.

–توانمندسازی بخش خصوصی و حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط:هدف این چشم انداز افزایش سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی است . راه‌اندازی بازار موازی (نمو مارکت)، راه‌اندازی بازار مشتقه و پیوستن به شاخص‌های بازارهای نوظهور جهانی برای گسترش منابع مالی برای شرکت‌ها، توسعه بازار مالی در همین راستا است.

–پایداری مالی: با افزایش کارایی مخارج دولت در پروژه های سرمایه ای و مخارج عملیاتی، و تنوع بخشیدن به منابع درآمد دولتی از طریق توسعه درآمدهای غیرنفتی، و ارائه ابزارهای تامین مالی حمایتی، به افزایش پایداری مالیه عمومی کمک کرده است. (3)

انتظار می رود اقتصاد عربستان سعودی ، در مقایسه با رشد تولید ناخالص داخلی واقعی 2.5 درصد در سال 2021. رشد اقتصادی 4.8 درصد در سال 2022 را تجربه کند.(4)

جنگ اوکراین محاسبات رشد اقتصادی  کشورهای نفت خیز را تغییر داد.پیامدهای اقتصادی بر بازارهای نفت ناشی از جنگ در اوکراین، چشم انداز مالی میان مدت و خارجی عربستان سعودی را تقویت کرده است.(5) مدل جدید اقتصادی عربستان طی پنج سال گذشته در مواجهه با فشارهای عظیم برای گسترش هزینه های اجتماعی دولت، یک سیاست مالی منظم و متعارف را حفظ کرده است.

اما این مدل جدید اقتصادی با دو چالش اصلی روبروست است که ممکن است چشم انداز 2030 را متوقف کند. اول، ناسازگاری بوروکراسی سعودی و منافع خانواده حاکم و نخبگان مرتبط با آن می تواند اصلاحات را متوقف کند. دوم، مدل توسعه املاک و مستغلات خلیج فارس با محوریت مسکن و گردشگری در عربستان سعودی به خوبی کار نخواهد کرد. دبی و ریاض یکی نیستند. عربستان سعودی نیازی ندارد مانند همسایگان کوچکتر خود در خلیج فارس به نظر برسد زیرا از مزیت اندازه و بازار داخلی رو به رشد برخوردار است. (6)

– روند تغییر اقتصاد خارجی عربستان

 پس از یک دوره ده ساله ثبات سیاسی نسبی در منطقه خلیج فارس، با کاهش شدید قیمت نفت در سال 2014 برخی از کشورهای این حوزه توجه خود را به سمت قاره آفریقا معطوف کردند.این کشورها سعی کردند تا از یک سو،پروژه های اقتصادی را به عنوان بخشی از یک سیاست اقتصادی خارجی احیاکنند و از سوی دیگرتدوین سیاست های خارجی ایجاد یا روابط اقتصادی و دیپلماتیک را مدیریت کنند. (7)

عربستان یکی از کشورهای این منطقه است که باتوجه به توسعه استراتژی های تنوع اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت، از طریق سرمایه گذاری در کشورهای مختلف خصوصا بازارهای آفریقایی به دنبال تقویت حضور خود در این مناطق می باشد. (8)

عربستان برای به حداکثر رساندن بازده خود در بازارهای خارجی در حال ظهور (گاز، انرژی، اکتشاف و حفاری) و همچنین از منابع دیگر از جمله شرکت های املاک و مستغلات، شرکت های کشتیرانی و مؤسسات صنعتی و سایر سرمایه گذاری هایی از این دست که به نفع اقتصاد این کشورها است تلاش می کند.(9) 

عربستان بیش از 20 درصد از تولید ناخالص داخلی و بیش از 50 درصد از کل سرمایه بازار سهام منطقه خاورمیانه-شمال آفریقا  و یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان عرب را به خود اختصاص داده است. آژانس پولی عربستان سعودی (ساما)، بانک مرکزی پادشاهی، سومین دارنده بزرگ ذخایر ارزی جهان است که تنها حدود 850 میلیارد دلار را مدیریت می کند و دارایی های 500 میلیارد دلاری در دستان بخش خصوصی است.(10) 

  سه عامل اصلی عربستان را به سمت آفریقا سوق داده است:اول ایجاد روابط اقتصادی برای بهره وری از موقعیت ژئواستراتژیک افریقا است. دوم افزایش امنیت غذایی سوم باعث افزایش شهرت آنها به عنوان یک مسلمان، حیاتی و دوستانه  است . بر این اساس عربستان سعودی به دنبال دستیابی به امنیت غذایی خود در این قاره ، این کشور را به بزرگترین سرمایه گذار زمین های کشاورزی آنجا تبدیل کرده است.

 نقش کشورهای آفریقایی در امنیت غذایی، جدای از بازارهای صادراتی نفت خام و محصولات هیدروکربنی، جزء دستور کار عربستان قرار دارد. هنگامی که قیمت مواد غذایی اصلی در بازار جهانی در سال 2007 دو برابر شد، عربستان از طریق صندوق توسعه کشاورزی، طرح ملک عبدالله را برای سرمایه گذاری های کشاورزی عربستان در خارج از کشور در سودان، اتیوپی، تانزانیا، اوگاندا، آفریقای جنوبی، سنگال، مالی، کنیا و نیجر راه اندازی کرد. عربستان به شرکت های سعودی که آماده سرمایه گذاری در زمین های کشاورزی خارجی بودند، یارانه پرداخت کرد.

جاه طلبی های هژمونیک ریاض در خاورمیانه، محرک اصلی سیاست خارجی فعلی آن در قبال آفریقا است، زیرا عمدتاً به دنبال مهار رقبای منطقه ای خود و استفاده از منابع این قاره برای پیشبرد طرح خود است. بیش از هر زمان دیگری ریاض ،آفریقا را به دلیل منابع حیاتی آن، منطقه ای با ارزش ذاتی می داند. (11) عربستان سعودی اخیراً 10 میلیارد دلار در بخش انرژی آفریقای جنوبی سرمایه گذاری گرده است.

یکی از ابزار اصلی سیاست خارجی عربستان تبلیغ دینی و همچنین حمایت مستقیم گروه‌های اسلام‌گرا در این قاره  می باشد. این کشور از نفوذ اقتصادی و سیاسی برای متقاعد کردن کشورهای آفریقایی استفاده می کند. عربستان همانند دیگر کشورهای حاشیه خلیج فارس اغلب در ازای دستاوردها و به منظور دستیابی به اهداف خود، مشوق های اقتصادی  و بخشش وام‌ ارائه می دهد.(12) عربستان سعودی با ایجاد زمینه های جدید سرمایه گذاری و توسعه به دنبال تقویت روابط با کشورهای موجود در بازار مشترک آفریقای شرقی و جنوبی است.

این کشور در سال 2022 یک میلیارد دلار در پروژه های صنعت، مالی، کشاورزی، ماهیگیری، معدن، حمل و نقل، امنیت منطقه ای و انرژی متعهد شده در آفریقا سرمایه گذاری کرده است. همچنین در زمینه‌های مختلف آموزشی، بهداشتی، حمل‌ونقل، زیرساخت‌ها از جمله مبارزه با گرسنگی، فقر، و همه‌گیری‌هایی مانند کووید-19 کمک مالی به توسعه آفریقا کرده است. در مجموع 500 میلیون دلار برای مبارزه با کووید-19، 150 میلیون دلار واکسن و 200 میلیون دلار برای حمایت از نهادهای بهداشتی تخصیص داده شد.در حال حاضرعربستان سعودی 27 نمایندگی دیپلماتیک در کشور های آفریقایی دارد.(13)

 حضور و رقابت کشورهای حاشیه خلیج فارس در آفریقا خطراتی را برای کشورهای آسیب پذیر آفریقایی به همراه دارد و آنها را مجبور می کند یکی از چندین محور خلیج را انتخاب کنند . همچنين عربستان سعودی دارای نفوذ اقتصادی کافی برای حمایت از جنبش های جدایی طلب در این قاره و برافروختن اوضاع به نفع آنهاست.(14)

reference

1-https://www.foreignaffairs.com/articles/saudi- -27/ arabia/2022-01mbs-economy

2-https://www.coface.com/Economic-Studies-and-Country-Risks/Saudi-Arabia

3-https://www.vision2030.gov.sa/thekingdom/explore/economy/

EN

4-https://www.globaldata.com/data-insights/macroeconomic/saudi-arabia-macroeconomic-country-outlook/

5-https://www.worldbank.org/en/country/saudiarabia/publication/economic-update-april-2022 

6-https://www.foreignaffairs.com/articles/saudi- -27/ arabia/2022-01mbs-economy

 7-https://www.ifimes.org/en/researches/the-gulfs-interest-in-the-horn-of-africa-influence-and-economic-ties/4461

8-https://mepc.org/speeches/saudi-foreign-policy-today

9-https://www.ifimes.org/en/researches/the-gulfs-interest-in-the-horn-of-africa-influence-and-economic-ties/4461

10-https://mepc.org/speeches/saudi-foreign-policy-today

11-  https://www.giga-hamburg.de/en/publications/giga-focus/yet-another-scramble-why-middle-eastern-powers-are-reaching-out-to-africa

12-https://www.ifimes.org/en/researches/the-gulfs-interest-in-the-horn-of-africa-influence-and-economic-ties/4461

13-https://www.comesa.int/saudi-seeks-new-investments-in-comesa/

 14-https://www.ifimes.org/en/researches/the-gulfs-interest-in-the-horn-of-africa-influence-and-economic-ties/4461

واژگان كليدي:فاطمه خادم شیرازی, اقتصاد عربستان,,سياست خارجي رياض,,رويكرد اقتصادي سياست خارجي,