آسیای مرکزی در سالی که گذشت

مریم خالقی نژاد

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

 اهمیت سه گانه ژئوپلیتیک، استراتژیک و ژئو کالچر منطقه آسیای میانه باعث شده است که نه تنها برای کشورهای منطقه بلکه برای قدرت های خارجی نیز منطقه مهمی قلمداد شود و به عرصه ای برای رقابت و نفوذ تبدیل شود. بر همین اساس در سرنوشت این منطقه نه فقط تصمیمات کشورهای آن بلکه تصمیمات و منافع کشورهایی همچون امریکا، اروپا ، روسیه و قدرتهای منطقه ای نیز تاثیرگذار است. آسیای مرکزی یا آسیای میانه شامل کشورهای ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و تاجیکستان می شود  از شمال به روسیه، از جنوب به ایران و افغانستان و از شرق نیز به چین متصل است . این منطقه در قسمت غربی به دریای خزر وصل شده است که مهمترین منبع آبی آسیای میانه است. 

برای بررسی سرگذشت آسیای میانه در سال 1399 یا 2020 باید به بررسی مکانیزم های چندجانبه داخلی و خارجی در این منطقه پرداخت که مهمترین آنها عبارتند از : 

الف) : خارجی ؛

رقابت میان چین و روسیه :

سالهای زیادی است که بعد از روسیه، چین به عنوان یک کشور قدرتمند در این منطقه وارد شده است و تا کنون در راستای برخی اهداف مشترک با روسیه اقداماتی انجام داده اند. بعد از سالها متحد بودن مسکو و پکن برای عدم نفوذ غربی ها به این منطقه از یک سو و از سوی دیگر کنترل گروه های افراطی در کشورهای مانند افغانستان در کشورهای حوزه آسیای میانه اکنون برخی اقدامات حاکی از تلاش چین برای نفوذ بیشتر به این منطقه است که بعد از نفوذ از طریق قدرت نرم اکنون حرکت هایی در خصوص قدرت سخت در این منطقه و حضور بیشتر مانند کمک تاسیساتی به تاجیکستان و یا ساخت راه اندازی فرودگاه در بدخشان مشاهده شده است. به نظر می رسد در صورت ادامه دار بودن این تغییر رویه و استراتژی چین دیگر به عنوان متحد روسیه نباشد و بلکه روسیه آن را  در آسیای مرکزی رقیب خود بپندارد. لذا در مقابل شاهد آن هستیم که روسیه نیز تلاش سخت افزاری خود را در سال گذشته برای تثبیت حضور خود و افزایش نفوذ خود نیز افزایش داده است .

تقلای امریکا جهت بسط نفوذ خود : 

در سال گذشته نیز شاهد تلاش بیشتر امریکا برای حضور در این کشور بوده ایم که سفرهای مقامات روسی و آمریکایی به ازبکستان  نمونه بارز در تلاش دو کشور برای نفوذ در این منطقه بوده است. در سال گذشته امریکا تلاش داشت تا در قالب برنامه های گروه  ” c5+1 ” که یک گروه و یا تشکیلاتی برای هماهنگی بیشتر کشورهای منطقه آسیای میانه است به این منطقه نفوذ بیشتر و تاثیرگذاری بیشتری را اعمال کند. این سفرها چیزی جز  نشان از نوعی رقابت میان امریکا و روسیه برای انبساط بیشتر حضورشان در این منطقه نیست.

از نظر سیاسی و امنیتی در این بین دغدغه روسیه بیش از کشورهای رقیب دیگر است. چرا که روسیه برای حفظ و تداوم جایگاه خود در این منطقه تلاش زیادی داشته است و لذا در سال گذشته تداوم نگرانی از سرایت مخاطرات تروریستی افغانستان به این کشورها و به خطر انداختن این منطقه یکی از مهمترین دغدغه های امنیتی روسیه بوده است که در صورت بروز چنین خطری خود کشور روسیه نیز ممکن است مورد تهدید قرار بگیرد.

ب) : اتفاقات داخلی

مساله کمبود آب: از نظر داخلی در بین کشورهای آسیای مرکزی نیز برخی اختلافاتی وجود دارد که در سال گذشته مهمترین آن مساله آب است که برخی از کشورهای منطقه مانند ترکمنستان مصارف ابی بالایی را به خود اختصاص داده اند. اگرچه در سالهای گذشته کمبود آب کشورهای مانند قزاقستان و ترکمنستان و ازبکستان توسط کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان که وضع بهتری از نظر ابی داشتند تامین می شد، اما بسیاری از موارد بر این امر تاکید دارند که اکنون اب وسیله ای برای وارد کردن فشار بر کشورهایی شده است که دچار کمبود آب هستند که اگر کشورهای مذکور به مذاکره ای نتیجه بخش دست نیابند باعث دامن زده به مشکلات متعددی مانند بیابان زایی و قحطی و … خواهد شد. 

از نظر اقتصادی شاید بیشترین عامل تحولات اقتصادی در این منطقه نیز به مانند مناطق دیگر ویروس ناخوانده  COVID 19بوده است که بنابر آمار بانک جهانی رکود اقتصادی منفی حتی در فعالیترین و پویاترین اقتصاد این منطقه یعنی ازبکستان را داشته اند که نه تنها برای این کشور بلکه برای همه کشورهای اسیای میانه ثمرات منفی را به جای گذاشته است.

 از نظر مرگ و میر، قرقیزستان در میان 50 کشور آسیب دیده جهان قرار دارد و پس از آن قزاقستان ، افغانستان و ازبکستان  (ECDC ،  (2020 قرار دارند. سیستم های بهداشتی در سراسر آسیای مرکزی در سال گذشته به خاطر کرونا بیش از سالهای دیگر از بودجه کم و فساد مالی رنج برده اند. چرا که ظرفیت اضافی محدودی دارند و اختلافات منطقه ای قابل توجهی در سطح کیفیت و دسترسی دارند. علاوه بر این ، با داشتن خانوارهایی در آسیای میانه که بالاترین سهم هزینه های بهداشت و درمان را در جهان دارند ، وخیم شدن وضعیت بهداشت عمومی می تواند به سرعت فشارهای قابل توجه اداری و خانگی را در زمینه افزایش سطح فقر در سراسر کشورها ایجاد کند. همزمان ، مسئله مدیریت بازگشت مهاجران از کشورهای پرخطر مانند روسیه و ایران می تواند فشار اضافیایی را ایجاد کند حتی اگر وضعیت بهداشت عمومی علائم عادی سازی داخلی را نشان دهد (OECD,2020)

 نفت : سقوط قیمت نفت در این وادی به خاکستر این رکود اقتصادی شعله های اتشین بیشتری بخشیده است. برای مثال در دو کشور قزاقستان و ترکمنستان سرعت رشد اقتصادی بیش از کشورهای دیگر کاهش داشته است. 

پروژه های اقتصادی: مورد مهم دیگر در سال گذشته تاکید بر پروژه های مختلف کریدور و کمربند جاده ای از سوی چین، روسیه، ایران و سایرکشورهای مربوطه است که طبق برخی چشم اندازها باعث رونق در این کشورها می شود، اما برخی از کشورهای آسیای میانه با وام های کلانی که از چین یا کشورهای دیگر در این باره دریافت کرده اند ممکن است در آینده منجر به وابستگی به چین شود. در این بین روند صادرات گاز روسیه ترکمنستان می تواند تاثیرات فراوانی در منافع روسیه در این پروژه و طرح ها داشته باشد. چیزیکه بیشترین تاثیر را بر  این منطقه دارد و خطری جدی برای آن محسوب می شود اختلاف و درگیری تجاری بین چین و امریکا است که اختلافات بین دو کشور هم رشد اقتصادی و هم سرمایه گذاری را در این منطقه درگیر کرده است. گفته شده است که در سال 2020 بیشترین رشد در آسیای مرکزی مربوط به تاجیکستان به خاطر سرمایه گذاری زیاد دولت و وجوه ارسالی مهاجران و کمترین رشد هم مربوط به قزاقستان به خاطر کاهش قیمت نفت و محدودیت آن بوده است( خبرگزاری فارس ، 1398). در این بین نباید از بدهی های اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی به چین غافل شد که نگرانی عمده همه کشورهای این ناحیه است . چرا که چین سرمایه گذاری های زیادی را در این منطقه ایجاد کرده است. بنابراین روند اقتصادی و جهانی شدن اقتصاد باعث تاثیرگذاری بیشتر قدرتهایی مانند چین، روسیه و امریکا می شود که این امر ممکن است در دراز مدت وابستگی بیشتری را نسبت به وضع موجود میان کشورهای آسیای مرکزی و قدرتهای مستقر در این منطقه بوجود آورد. 

اما از نظر امنیتی و سیاسی در هر کشور مهمترین اتفاقات سال گذشته عبارت است از :

در سال 2020 ، آسیای میانه وارد چرخه انتخابات شدکه  انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری در تاجیکستان ، انتخابات پارلمانی در قرقیزستان و انتخابات پارلمانی 2021 قزاقستان رخ داد. ازبکستان انتخابات پارلمانی خود را در دسامبر سال 2019 برگزار کرد. در تاجیکستان انتخاب دوباره امامعلی رحمان در انتخابات ریاست جمهوری سال قبل مهمترین اتفاق این کشور محسوب می شود. در قزاقستان و قرقیزستان نیز انتخابات پارلمانی در نوامبر 2020 نیز مساله مهمی بوده است. (Baisalov, 2020).

در ازبکستان و قرقیزستان اختلافات و درگیری میان دو شهرستان بر سر چشمه آب باعث برخی مشکلات در روابط دو کشور شد که این امر باعث ارسال نیروهایی به این منطقه گردید اگرچه دو کشور تصمیم بر افزایش روابط بیشتر مابین ازبکستان و قرقیزستان گرفته اند، اما بسیاری بر این عقیده اند که این مورد نخواهد به عنوان عامل اصلی در تخریب روابط دو کشور عمل نماید. پاکسازی مرزهای ازبکستان و تاجیکستان از مین، تاسیس آژانس مبارزه با فساد، نامگذاری سال 2020 در راستای توسعه ، افتتاح نمایندگی سازمان بین المللی مهاجرت، تاسیس بنیاد و مرکز سرمایه گذار مشترک با قرقیزستان،  نیز از دیگر اتفاقات مهم در سال گذشته ازبکستان به شمار می آید. 

در قزاقستان امضای برخی توافق نامه ها ماندن توافقنامه آسمان باز در خصوص حمل و نقل هوایی با امریکا، برخی ملاقات و مسافرت های سرانِ دو کشور، برخی سفرها و ملاقات ها با سران کشور روسیه، برخی تغییر قوانین در سیاست خارجی و یا به روز رسانی قانون در مورد احزاب، تلاش برای برخی روابط اقتصادی و سیاسی با کشورهایی مانند چین، ترکمنستان ، روسیه نیز در سال گذشته مورد توجه است قابل ذکر است که نتایج انتخابات 2021 در این کشور نیز بر سرنوشت سیاسی آن به شدت مورد توجه است. 

در ترکمنستان مهمترین اتفاق سیاسی دو مجلسی شدن پارلمان است که علاوه بر مجلس سفلی در این کشور مجلس علیا نیز مورد تصویب قرار گرفته شد. رایزنی های مختلف با ایران، افغانستان و آذربایجان و تلاش برای صلح بیشتر در افغانستان. نشست سه جانبه افغانستان و امریکا و ترکمنستان. توافق امنیتی عشق آباد با مسکو در خصوص مسائل امنیتی. آزاد سازی نرخ ارز و عدم توافق در این مورد مهم بوده است.

در تاجیکستان با روی کار آمدن رئیس جمهور امامعلی رحمان برخی سیاست های مهمی مانند تلاش برای مسائل منطقه ای نیز تشدید گردید، در این بین سفر برخی مقامات به روسیه و تلاش برای همکاری های دوجانبه  مسائل منطقه ای ، برخی انتقادها از وضیعت حقوق بشر در این کشور، راه اندازی برخی پروژه ها مانند نیروگاه خورشیدی بدخشان، تلاش برای روابط بیشتر با افغانستان و تقویت صلح در منطقه از اتفاقات مهم سال گذشته در تاجیکستان می باشد. 

در قرقیزستان نیز به تعلیق درآوردن روادیدهای امریکا برای اتباع قرقیزی، مشکلات ترانزیتی با قزاقستان در مرزهای مشترک دو کشور، افزایش بدهی به کشورهای سرمایه گذار یا وام دهنده مانند چین، انتخابات اکتبر 2020 و اعتراضات متعدد مبنی بر تقلب و تخلف در این کشور و عواقب داخلی ناشی از آن و اعلام وضعیت اضطراری در قرقیزستان نیز از مهمترین اتفاقات داخلی این کشور محسوب می شود. 

در یک جمع بندی کلی مهمترین موارد سرنوشت ساز و تاثیر گذار در سال گذشته از نظر داخلی یکی انتخابات های کشورهای آسیای میانه،  اختلافات آبی، رشد تنش های اقتصادی و تقاضاهای عمومی و پیچیدگی وضعیت اقتصادی کشورهای منطقه و از نظر خارجی نیز حضور سه رقیب قدرتمند روسیه، چین، امریکا و اقدامات و تلاش های آنان در سال 2020 را می توان مهمترین اتفاقات سال گذشته در آسیای مرکزی بیان کرد.

واژگان كليدي: مريم خالقي نژاد, اقتصاد, سياست, تاجيكستان, ازبكستان ,قزاقستان, آسیای مرکزی در سالی که گذشت

منبع :

خبرگزاری فارس(1398). آسیای مرکزی در سال 2020: چشم انداز اقتصادی دست اندازهای سیاسی قابل دسترسی است در  https://www.farsnews.ir/news/13981015000270/%D8%A2%D8%B3%DB%8C%

خارجی :

Baisalov, ermek (2020), central Asia 2020: trends and challenges, https://cabar.asia/en/central-asia-2020-trends-and-challenges

 OECD.org (2020). OECD Policy Responses to Coronavirus (COVID-19), COVID-19 crisis response in Central Asia