ژئوپلیتیک اندونزی، رقابتها و تنش ها 

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

اندونزی با 17504جزیره بزرگترین کشور مجمع الجزایری جهان، بزرگترین کشور اسلامی و چهارمین کشور پرجمعیت جهان است که توانسته با استفاده از عوامل و عناصر ژئوپلیتیکی منحصر به فرد خود، قدرت نوظهور در منطقه آسیاپاسفیک باشد. مفهوم ژئوپلیتیک در این کشور در وابستگی کامل با محیط جغرافیای دریایی و همینطور قانون اساسی 1945قرار دارد که وحدت سرزمینی را با درآمیختگی با وحدت ملی فرهنگی، وحدت ملی اقتصادی، وحدت ملی سیاسی، به شکل یک سیستم دفاعی و امنیت ملی تحت عنوان یک دولت-ملت واحد انسجام بخشیده است. از این رو یک ملت متحد به نام ملت اندونزی در وحدت ژئوپلیتیکی متبلور است که ضمن برقراری منطقه گرایی از طریق انجمن ملل جنوب شرقی آسیا(آ.سه.آن) درصدد تغییرات منطقه ای و جهانی به نفع منافع ملی خود می باشد.

در این راستا اندونزی در طی چند سال اخیر دیپلماسی ژئوپلیتیکی خود را نه تنها در منطقه آسیا-اقیانوسیه بلکه در سراسر اقیانوس هند مستقر کرده است. با توجه به موقعیت جغرافیای مجمع الجزایر اندونزی که در تقاطع بین اقیانوس هند و اقیانوس آرام قرار گرفته این کشور خواهان یک منطقه صلح آمیز و با ثبات برای اجرای فرایندهای اقتصادی-تجاری خود است و با کمک آ.سه. آن به تقویت همکاری های مثبت و فراگیر و نه همکاری مبتنی بر سوء ظن یا حتی تصورات تهدیدآمیز از سوی همسایگان کمک خواهد کرد. از سوی دیگر اندونزی در تعریف مفهوم هندو-اقیانوس آرام پیشگام بوده است و در نظر دارد خود را به عنوان نیروی پیوند دهنده بین دو اقیانوس هند و آرام معرفی نماید. اندونزی در مرکز این دو اقیانوس قرار دارد و از این موقعیت منحصر به فرد ژئوپلیتیکی برای ترویج اتحادیه ها و باشگاههای منطقه گرایانه استفاده خواهد کرد و در این راستا در حال جلب نظر استرالیا به عنوان کشور حاشیه ای در این منطقه برای اجرای منافع استراتژیک اقتصادی خود است. با این تفاسیر اندونزی به طور آرام اما منسجم توسعه منطقه گرایی اقیانوس هند و اقیانوس آرام را آغاز کرده است.

با توجه به اینکه اندونزی یک کشور دریایی محسوب می شود و چهار مسیر حیاتی ارتباطی دریایی را برای تجارت و ترانزیت بین المللی کنترل می کند یعنی تنگه های شلوغ مالاکا، سوندا، لومبوک و ماکاسار که سه تای آنها اقیانوس هند و آرام را به هم متصل می کنند، تمرکز زیادی بر روی ارتقاء قدرت ژئوپلیتیک دریایی دارد. اندونزی در زمان ریاست خود به عنوان رئیس اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای حاشیه اقیانوس هند(IORA) میزبان اولین اجلاس سران گروه پس از 20 سال از فعالیت خود بود و قبل از تحویل آن به آفریقای جنوبی، کمتر از 30 جلسه برگزار کرد. همچنین توافق نامه جاکارتا که در اجلاس جاکارتا صادر شد، ملت های اقیانوس هند را ملزم به رعایت کنوانسیون حقوق دریای سازمان ملل متحد (UNCLOS) به عنوان ضابطه ای برای حفظ صلح و ثبات در منطقه کرد. این گونه فعالیتها نمایانگر آن است که یک معماری ژئوپلیتیک جدید منطقه ای در حال شکل گیری است و اندونزی در حال تنظیم شرایط و در نهایت رهبری آن است. 

اما تهدیدات ژئوپلیتیکی که اندونزی را در رسیدن به این شرایط با چالش روبه رو می سازد در افزایش احساسات ضد چینی – درگیری های حل نشده دو کشور بر سر دریای چین جنوبی و ظهور رادیکالیسم مذهبی خلاصه می شود. ظهور اسلام افراطی از  نگرانی های جدید سیاسی است که به افزایش تنش ها و خشونت ها از غرب به شرق در امتداد مجمع الجزایر اندونزی و تایلند، جنوب شبه جزیره مالزی به سوماترا، جاوا و جزایر شرقی اندونزی ظاهر می شود و تا ناحیه خودمختار میندانائو در فیلیپین امتداد می یابد. کارشناسان معتقدند دولت اندونزی باید نظارت دقیق را در سازمانهای خیرخواهانه و کمک به مدارس مذهبی که از سوی عربستان سعودی تامین می شوند اعمال نماید.

چهره اسلام در اندونزی با برخی از گروههای بنیادگرای مسلمان مانند لشکر جهاد، جبهه مدافعان اسلامی، شورای مجاهدین اندونزی، سربازان شبه جهادی، جماعت اخوان المسلمین اندونزی شناخته می شوند، از این رو  چهار عامل در ظهور رادیکالیسم اسلامی در اندونزی نقش دارند از جمله سرکوب سیاسی، محرومیت اساسی اقتصادی-اجتماعی، مسئله جهانی شدن و پشتیبانی های مالی-معنوی عربستان سعودی. همچنین در این کشور رادیکالیسم اسلامی در رابطه با دو ریشه اصلی ظاهر می شود: ریشه های ملی که در تاریخ اولیه اندونزی به جنبش و حزب اسلامی قبلی باز می گردد و شبکه های فراملی که با اشاره به تعدادی از پیوندهای اخیر اسلامی فراملی به عنوان گروههای حامی فعالیت می کنند.

از سوی دیگر اندونزی و چین به عنوان بزرگترین صادرکننده جهان و بزرگترین اقتصاد آسیای جنوب شرقی در تلاش برای حل چالش های پیش رو هستند. از نظر اقتصادی چین دومین منبع بزرگ سرمایه گذاری مستقیم خارجی اندونزی (پس از سنگاپور) و یکی از شرکای تجاری عمده آن است. چین با ارزش 25.8 میلیارد دلار – در حدود 16.68 درصد از کل صادرات، بزرگترین کشور مقصد صادراتی اندونزی در سال 2019 بود. در همان سال، چین بزرگترین منبع واردات برای اندونزی بود، به ارزش 44.5 میلیارد دلار، معادل تقریباً یک سوم کل واردات اندونزی. با این حال در 2020 با شیوع پاندومی کوئید19 بار دیگر دو کشور توانستند به نقاط مشترک همکاری برسند. تصمیم گیری در مورد ایجاد اندونزی به مرکز توزیع واکسن های COVID-19 چین در منطقه جنوب شرقی آسیا یکی از نتایج اصلی این همکاری هاست. طبق نظر کارشناسان این همکاری به نفع هر دو طرف است، از یک طرف، چین اندونزی را با 270 میلیون نفر جمعیت خود به عنوان محل آزمایش واکسن های COVID-19 و در عین حال دسترسی مطمئن به بازار جنوب شرقی آسیا را در اختیار خواهد داشت و از طرف دیگر، اندونزی با بیشترین موارد ابتلا به COVID-19 در جنوب شرقی آسیا، نه تنها برای دریافت واکسن از اولویت برخوردار است بلکه از مزایای اقتصادی نیز برخوردار خواهد شد. با وجود همکاری های از این دست اما در سال گذشته با وجود پاندومی، با افزایش تنش بین پکن و جاکارتا بر سر دریای چین جنوبی روبرو بوده ایم.

کشتی های چینی چندین بار در خاک اندونزی در نزدیکی دریای چین جنوبی، که دو کشور دارای پایگاه های مختلف هستند، تردد غیرقانونی انجام دادند که با واکنش گارد ساحلی اندونزی مواجه شدند البته این مسئله ای است که در طول سال رخ می دهد. با این حال تعهد اندونزی به ابتکار طرح بزرگ یک کمربند- یک راه دریایی چین از بروز شدت تنش ها جلوگیری می کند. اندونزی درک کرده است چین یک قدرت جهانی است که حدود 18٪ از اقتصاد جهانی را کنترل می کند از این رو نمی تواند قدرت آن را نادیده بگیرد.

 اگرچه روابط بین چین و اندونزی می تواند منجر به داشتن جایگاه برتر از نظر اقتصادی، سیاسی یا نظامی-ژئوپلیتیکی شود اما در نهایت اندونزی را به چین بسیار وابسته خواهد کرد، همچنین می تواند به روابط جاکارتا با ایالات متحده امریکا (رقیب شماره یک چین) آسیب برساند. با این تفاسیر اندونزی اخیراً پیشنهاد ایالات متحده برای اجازه دادن به هواپیماهای نظارتی دریایی (P-8) برای فرود و سوخت گیری در خاک اندونزی را رد کرد. این پیشنهاد در حالی مطرح شد که ایالات متحده و چین رقابت خود را برای نفوذ در جنوب شرقی آسیا افزایش دادند و P-8 می تواند نقشی اساسی در نظارت بر فعالیت های نظامی چین در دریای چین جنوبی داشته باشد.

به نظر می رسد جایگاه ژئوپلیتیک اندونزی نه به عنوان یکی از قدرتهای برتر جهان بلکه یک قدرت منطقه ای موثر که در حال یکپارچگی اقتصادی-تجاری بین خود و همسایگانش است رابطه مستقیم با وحدت سرزمینی و همکاری مستمر با قدرتهای جهانی نظیر چین داشته باشد که در این راستا توسعه ملی را بوجود می آورد. این کشور برای کاهش شکاف موجود بین خود و دولتهای منطقه آسیای جنوب شرق در جهت ظرفیت سازی سیاسی –تجاری برای ادغام در اتحادیه های منطقه ای در تلاش است، همچنین این کشور خواهان همکاری مستمر با چین در جهت حفاظت از مرزهای کشور که خاصیت گریز از مرکز دارند، خواهد بود. چرا که همین شکل مجمع الجزایری بودن اندونزی خلاء ژئوپلیتیکی را بوجود می آورد و با توجه به پتانسیل های درگیری و اغتشاش از جانب افراط گرایان در بعضی از جزایر این کشور، خطر جدایی سرزمینی انکار ناپذیر است که در نهایت با فروپاشی وحدت بین ملت اندونزی، کشورهای منطقه جنوب شرق آسیا که عمدتا حالت جزیره ای دارند یکپارچگی خود را از دست خواهند داد وفرمول بازی توسعه ملی اندونزی برای ادغام ژئوپلیتیک منطقه ای در ابعاد اقتصادی-تجاری با شکست مواجه خواهد شد.

کلید واژگان: اندونزی، منطقه گرایی، اقیانوس هند-آرام، چین، رادیکالیسم مذهبی، مریم وریج کاظمی