دکتر علی قلی جوکار
جامعه شناس و کارشناس مسایل بين المللي
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مقدمه و طرح مسأله
ایالات متحده آمریکای ترامپ حدود یک سال است که از توافق هسته ای خارج شده ، تحریم های اقتصادی پیش از برجام را مجدداً برقرار کرده و به تبع آن خلیج فارس رو به نا امنی روزافزون به پیش رفته است . تقریبا ً به صورت هفته ای یک یا چند انفجار مهیب در افغانستان به گوش می رسد که حاصل آن ایجاد ناامنی و کشته و مجروح شدن ده ها نفر از انسان های بی گناه بوده است . هر روزه شاهد خبر درگیری میان گروه های مقاومت فلسطین و دولت اشغالگر فلسطین هستیم که در نتیجه آن و نتیجه حمله دولت اشغالگر به ساکنان محاصره شده غزه ، خرابی منازل ده ها فلسطینی و کشته و زخمی شدن ده ها نفر دیگر است . هر از گاهی میان دولت اشغالگر و نیروهای مقاومت حزب الله لبنان درگیری به وجود می آید که خسارات ونا امنی های فراوانی را درپی داشته است .
اوضاع سوریه پساداعش هنوز مساعد نیست و علی رغم شکست آن ،اوضاع سوریه در اثر چالش نیروهای کُرد و مسأله ایجاد منطقه امن میان مرز ترکیه و کردهای سوریه و حمله ترکیه به مناطق شمالی سوریه و ادامه ی حضور برخی از گروه های تروریستی و همچنین حمله های پراکنده دولت اشغالگر فلسطین، همچنان نا امن و بی ثبات است .
اخیراً پهبادهای ناشناس که به اسرائیل نسبت داده می شوند به مراکز گروه های مقاومت در عراق حمله کرده اند . دولت حاکم بر هند خودمختاری مردم مسلمان منطقه کشمیر تحت کنترل دولت هند را لغو کرده و باعث تنش هایی میان هند و مردم آن منطقه و دولت همسایه آن یعنی پاکستان شده است . از همه مهمتر شاید وضعیت اسفبار مردم یمن است که هر روزه مورد تهاجم نیروهای هوایی و زمینی ارتش عربستان بوده اند .اخیراً شاهد تلافی سرسختانه نیروهای مقاومت مردمی و ارتش یمن بخصوص نیروهای مقاومت شیعی حوثی بوده ایم که اخيرا شرکت بزرگ آرامکو متعلق به عربستان را در عمق خاک آن کشور مورد حمله قرار داده و باعث اُفت صدور حدود نیمی از صادرات نفت عربستان سعودی شده اند که در این رابطه دولت ایالات متحده آمریکا اتهاماتی را متوجه ایران کرده است . اینکه پیامد این وضعیت چه خواهد بود نیاز به بررسی بیشتری دارد که در مقال به علت محدودیت ،نمی گنجد و الی آخر . این وضعیت آشفته خاور میانه است . حال سوال اصلی این است که دولت سیاستگذاران خارجی ما برای ایجاد امنیت و ثبات پایدار در کشور و گذار از وضعیت فعلی به آینده ای باثبات پایدار، و تولد خاورمیانه ای جدید، چه سناریوها، استراتژی ها و راهبردهایی مدنظر داشته و برای اجرای این استراتژی ها ،چه الزاماتی را در پیش رو خواهد داشت ؟ برای رسیدن به پاسخ به این سوال مهم به ناچار لازم است به بررسی وضعیت فعلی سیاست های اقتصادی داخلی و خارجی کشور ، بررسی پتانسیل ها و ظرفیت های اقتصادی (برای شناخت و برنامه ریزی راهبردی روابط اقتصادی و ایجاد بازار مشترک و اتحادیه های اقتصادی منطقه ای و …) ، و الزامات ما برای استقبال و محوریت ایران در یک خاورمیانه جدید ، بپردازیم .
آسیب شناسی وضعیت فعلی ما
مردم ایران هم اکنون تحت سخت ترین فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم های اقتصادی ایالات متحده آمریکا قرار دارند . همچنین مردم ما طی چند سال گذشته با چند شوک بزرگ اقتصادی ناشی از نوسانات ارزی و کاهش ارزش پول ملی دست و پنجه نرم کرده است که آثار زیانبار آن هنوز ادامه داشته و جبران نشده است . طی حدود 10 الی 15 سال اخیر، خشکسالی بخش عظیمی از مردم کشور ما را در بخش های اقتصادکشاورزی، دامپروری، باغداری و …تحت شدید ترین فشارها قرار داده است و مهاجرت از روستا به مراکز شهری را افزایش داده است، که این خود پیامدهای مختلف و زیانباری را به همراه داشته و خواهد داشت. بخش اعظم سرزمین ما که در بخش های مرکزی، شرق، جنوب و جنوب شرقی قرار دارد که متاسفانه یا شوره زار است و یا در اثر نبود منابع آبی،به صورت لم یزرع باقی مانده است؛ در صورتی که با مدیریت صحیح می توان از این مناطق در جهت تولید، اشتغال و کسب درآمد در جهت منافع ملی و رفاه اقتصادی مردم، استفاده بهینه کرد. وقوع زلزله های پی درپی با ویرانی هایی که بعد از وقوع به جای گذاشته اند باعث ویرانی خانه های بسیاری از مردم در مناطق زلزله خیز که کم هم نیستند شده ، و باعث کشته یا مصدوم شدن بسیاری از هموطن نان ما شده و خسارات بسیاری را بر آن ها تحمیل نموده ، و دولت را که همزمان مجبور بوده با پیامدهای شدید تحریم اقتصادی و کاهش فروش نفت و کاهش درآمدهای نفتی مقابله کند را در تنگا قرار داده است .این وضعیت توقعات مردم صدمه دیده در مناطق زلزله زده از دولت را روز به روز افزایش داده و باعث نارضایتی بسیاری از آن ها شده است. اخیراً سیل های سهمگین بسیاری از مناطق کشور منجمله غرب کشور ( بخصوص استان های خوزستان ، ایلام ،کهیلیویه و بویر احمد ،لرستان و …) و شمال کشور ( بخصوص استان های گلستان و مازندران ) را در نوردیده و بسیاری از منازل مسکونی،زمین های کشاورزی،باغات و بخش دامداری مردم را نابود کرده است. بنابراین ملاحظه می شود اقتصاد ما که اقتصادی دولتی و مبتنی بر اقتصاد تک محصولی و وابسته به اقتصاد نفت است با کاهش فروش نفت ناشی از تحریم های اقتصادی آمریکا ، در وضعیت مناسب و مساعدی قرار ندارد . بخش خصوصی اقتصاد هم که به لطف حاکمیت اقتصاد دولتی قابل اعتنا نیست .
پتانسیل ها و ظرفیت های ما
اگرچه وضعیت اقتصادی کشور ما دچار دچار اُفت و خیزهای زیادی است و هر از چندی حوادث غیرمترقبه همچون سیل، زلزله و آفت های مختلف دامان مردم ما را می گیرد، و اگرچه طی دهه های اخیر خشکسالی طولانی دامان مردم ما را گرفته است اما این وضعیت آب و هوایی برای همیشه چنین نخواهد ماند و ما به ثبات آب و هوایی خواهیم رسید. در یک وضعیت عادی سرزمین ما چهارفصل بوده و مستعد سرمایه گذاری ها وظرفیت های فراوانی در بخش های مختلف اقتصاد کشاورزی، باغداری، دامداری، پرورش ماهی و خاویار، و سرمایه گذاری های فراواندر سواحل دریایی بی حدِّ خود است . از طرفی کشور ما مستعد سرمایه گذاری های اقتصادی و تجاری فراوان در بخش های صنعتی، ماشین آلات ، صنایع دستی و کالا و خدمات فرهنگی، صنعت گردشگری و توریسم ،کشتیرانی و کشتی سازی ، و … است .
مهمترین محورها، پتانسیل ها و ظرفیت های کشور ما برای پشتیبانی از یک بازار مشترک منطقه ای و فرامنطقه ای برای حمایت و پشتیبانی از سیاست ها، استراتژی ها و راهبردهای بلند مدت منطقه ای و فرامنطقه ای بخصوص در «عصر خاورمیانه جدید»را می توان عبارت از موارد زیر برشمرد .
1 – پتانسیل ها و ظرفیت های کشاورزی ؛ کشور ما با توجه به چهارفصل بودن چنانچه برنامه ریزی مناسبی داشته باشیم و مدیریت و کنترل مناسبی داشته باشیم و به کمک سرمایه گذاری بخش خصوصی می تواند در زمینه تولیدات کشاورزی ، باغات میوه و تولید دام و طیور و گوشت ، تقریبا تمام بازارهای کشورهای همسایه را پشتیبانی و تغذیه نماید . در صورت تحقق این امر منافع زیادی عاید بخش کثیری از مردم ما در بخش کشاورزی ، دامداری و باغداری گردیده و ارز آوری مهمی را نصیب کشور نموده و کشور را از اقتصاد تک محصولی نجات دهد .
2 – سواحل فراوان و ظرفیت های فراوان ؛ گفته می شود ما بیش از 1400 کیلومتر ساحل فقط در جنوب کشور داریم که به علت عدم توجه دولت های قبل از انقلاب و بعد از انقلاب بدون استفاده مانده است . این سواحل ظرفیت شهرسازی های مدرن و براساس معماری ایرانی و اسلامی را داشته ، باعث کاهش بار جمعیتی فراوان از کلان شهرهایی چون تهران و مراکز استانی گردد که بخش اعظم اقتصاد کشور را در خود می بلعد و در عین حال تولید پول و منافع اقتصادی شان برای کشور درخور توجه نیست . توسعه مناطق شهری در سواحل جنوبی کشور می تواند همراه با سرمایه گذاری بخش خصوصی داخلی و خارجی همراه بوده و بخش بسیار بزرگی از جوانان تحصیل کرده و بیکار کشور را جذب نماید . این سواحل ظرفیت ایجاد شرکت های بزرگ سرمایه گذاری در بورس های نفتی ، ایجاد شرکت های بزرگ داخلی و منطقه ای و بین المللی در زمینه تولید کشتی های تجاری- اقتصادی، کشتی های غول پیکر، متوسط و سبک، کشتی های نظامی و امنیتی و ناوهای هواپیمابر ، توسعه صنایع دریایی و صنایع وابسته به بازارهای ساحلی ،شرکت های تجاری ، ایجاد دفاتر شرکت های تجاری و اقتصادی بین المللی و بسیاری از زمینه های دیگر را ، در خود دارند .
3 – ایجاد شبکه بازارهای مشترک و اتحادیه های اقتصادی و تجاری با همسایگان دور و نزدیک .
4 – برقراری روابط فرهنگی با همسایه ها و تشکیل اتحادیه های فرهنگی و دوستی بر اساس اشتراکات فرهنگی ،تاریخی ، تمدنی، و دینی و …. با مردم کشورهای همسایه دور و نزدیک .
5 – ایجاد اتحادیه های امنیتی و نظامی در جهت منافع جمعی و منطقه ای بر اساس اصل عدم مداخله در امور یکدیگر .
6 – مشارکت اقتصادی فعال و مستحکم با کشورهایی( چون سوریه ، عراق ، لبنان و یمن، افغانستان، و …) که کشور ما برای آن ها و بخاطر آن ها اقدام به سرمایه گذاری های جانی و اقتصادی هنگفتی کرده است .
7– سایر موارد .
الزامات راهبردی ايران برای خاور میانه جدید
همان طور که بیان گردید منطقه خاورمیانه هم اکنون در وضعیت عدم ثبات قرار داشته و آبستن حوادث پیش بینی نشده ای است که بستگی به ایفای نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای موثر چون ما و دیگر بازیگران موثر در آن دارد . اگر این بازیگران با عقل و درایت و دوراندیشی به حمایت از منطقه خاورمیانه در گذار از این وضعیت بدون وقوع جنگی خانمانسوز بپردازند و این منطقه از جهان را که برای اقتصاد و امنیت جهانی دارای اهمیت بسیاری است به ثبات برسد ، قطعاً برنده و پیروز واقعی در «خاورمیانه تازه متولد شده و جدید» ایران خواهد بود. اما برای تداوم این پیروزی و حفظ تفوُّق و برتری خویش نیاز به رعایت و رعایت الزاماتی دارد و گرنه بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای بیکار ننشسته و ممکن است فرصت مناسب ما را به تهدید برای ما تبدیل کنند. اما این الزامات راهبردی چیست؟ بدیهی است برای حفظ محوریت و تفوُّق کشور ما نیاز به اقتصادی پویا و قوی با پشتوانه اقتصاد توسعه ی یافته داخلی، آگاهی ،حمایت و پایکاری مردم در حمایت از تصمیمات سیاستمداران ،حفظ، تقویت هژمونی و نفوذ و برتری منطقه ای ایران در منطقه خاور میانه و جهان ، و هوشمندی برنامه ریزان و سیاستگذاران خارجی، و پویایی و تعامل روابط خارجی دوگانه، منطقه ای و فرامنطقه ای با جهان، و شناخت بیشتر ، رعایت حقوق و روابط بین الملل ، و بازیگری فعال و پویا در صحنه های بین المللی، داریم. برای نیل به این اهداف و راهبردهای بلند مدت ما در منطقه و جهان ، دیگر بازیگران دست روی دست نخواهند گذاشت. برای بی اثر کردن اقدامات خلاف منافع ملی و علیه راهبردهای ما توسط بازیگران منطقه و فرامنطقه ای ،ما اقدماتی چند را باید در دستور کار خویش قرار دهیم .
1 – استمرار و توسعه بازدارندگی امنیتی منطقه ای و فرامنطقه ای؛ در صحنه های بین المللی تعارفی برای رقابت میان بازیگران موثر و تاثیرگذار برای کسب هرچه بیشتر منافع ملی وجود ندارد . ما برای نیل به اهداف و استراتژی های خود در خاورمیانه جدید و برای توسعه گفتمان اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی خویش و به طور کلی برای توسعه همه جانبه خویش، نیاز به امنیت و ثبات پایدار داریم و در وضعیت کنونی جهان، امنیت بجز از راه ایجاد بازدارندگی امنیتی و نظامی تقریبا امکان پذیر نیست مگر آن که جزو یکی از اقمار غربی یا شرقی و تحت حمایت های نظامی وامنیتی این اقمار باشید که آن هم هزینه های خود را خواهد داشت .
2 –توسعه اقتصادی- تجاری داخلی در جهت پشتیبانی از توسعه تجارت و اقتصادی خارجی؛ که با توسعه صنعتی ، ایجاد شرکت های بزرگ بخش خصوصی و سرمایه گذاری های بخش خصوصی داخلی و خارجی در بستر امنیت پایدار در زمینه های توسعه صنعت هواپیمایی ، راه آهن ،راه ها ، بزرگراه ها ،جاده ها و ناوگان حمل و نقل اقتصادی – تجاری و صنعتی ،توسعه صنعت کشتی سازی در زمینه های اقتصادی و صنعتی و امنیتی، توسعه صنعت زیردریایی های متوسط و غول پیکر با سوخت های فسیلی و هسته ای ،توسعه سواحل دریایی و بندرسازی ، توسعه اقتصاد دریا شامل پرورش ماهی و ماهی های خاویار و اقتصاد ماهیگیری و … امکان پذیر می گردد .
3 – توسعه و گسترش اقتصاد بخش کشاورزی ، باغداری و دامداری ؛ با توجه به این که از دیر باز اقتصاد کشور ما مبتنی بر اقتصاد کشاورزی ، باغداری و دامپروری بوده و دارای جغرافیا و اقلیم هایی چهار فصل هستیم، چنانچه بتوانیم منابع آبی و خاکی کشور را به صورت صحیح مدیریت،کنترل و نظارت کنیم ، می توانیم بخشی عظیمي از بازار بزرگ منطقه خاورمیانه را پاسخگو بوده و در اختیار داشته باشیم .
4 – توسعه صنعت خودرو سازی ؛ همان طور که ملاحظه می کنیم طی چهار دهه گذشته ، صنعت خودروسازی در ایران نه تنها هرگز به رکود اقتصادی نرسیده بلکه همواره با توسعه و افزایش منافع همراه بوده و سود سرشاری را نصیب سرمایه گذاران این بخش نموده است. این صنعت خودرو سازی در ایران بوده است که علی رغم تلاش همه دولت ها برای کاهش قیمت خودرو ، هرگز موفق نبوده اند . بنابراین این صنعت چنانچه همراه با سرمایه گذاری های بخش خصوصی داخلی و خارجی برای تولیدات خود در داخل و انتقال فن آوری ها و تکنولوژی های بروز به داخل کشور باشند ، می تواند ضمن تولید سرمایه های فراوان برای سرمایه گذاران ، ارز آوری برای دولت ،تنوع در تولیدات و کیفیت و ارزانتر تمام شدن محصولات خودرو برای مردم ، زمینه ایجاد رقابت با تولید کنندگان خارجی منطقه ای و فرامنطقه ای را فراهم آورده و علاوه بر بازارهای داخلی به دنبال راه یابی به بازارهای منطقه ای و فرامنطقه ای بوده وبرای بسیاری از افراد بیکار ایجاد اشتغال نماید .
5 – دیپلماسی فعال و پویا ؛ وجود یک دستگاه و نهاد دیپلماسی فعال، پویا ، تصمیم ساز و تصمیم گیر و قوی، علاوه بر سامان دادن توسعه تعاملات و روابط سیاسی و بین المللی و جلب اعتماد واحدهای بین المللی و اعتبار بخشی به نظام حاکم کشور و معقولانه و حکمت مدار نشان دادن رفتارهای حاکم بر کشور متبوع خود، می تواند برای نیل به همه راهبردهایی که در بالا در بخشی که نیاز به دسترسی به بازارها ، ملت ها و سازمان های اقتصادی و مدنی بین المللی در زمینه های اقتصادی _ تجاری ،فرهنگی، اجتماعی،سیاسی و امنیتی ، و سایر زمینه ها، دارد، بسیار مهم و از جایگاه و نقش بی بدیلی برخوردار باشد که نمی توان نقش وجایگاه آن را در دنیای کنونی با هیچ نهادی جایگزین کرد .
به نظر می رسد با در نظرداشت ، رعایت ، واجرای این الزامات ، ما در آینده خاورمیانه برنده قطعی بوده و «خاورمیانه تازه متولد شده» بر«محور ایران» شکل خواهد گرفت، و این برای صلح پایدار و باثبات در منطقه، برای ما و برای جهان مفیدتر خواهد بود.
