دکتر محسن مدیر شانه چی
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مناسبات و روابط فرهنگی
روابط فرهنگی هند و افغانستان گذشته از اتکا به پیشینه تاریخی و تمدنی این مناسبات، در دهه های اخیر بویژه دوران پس از طالبان به نوعی مکمل مناسبات سیاسی و تعاملات اقتصادی دو کشور و همچون دیگر عرصه ها تا حدودی در توازن و رقابت با پاکستان توسعه یافته است. آموزش در عرصه های گوناگون بخشی از این روابط است. آموزش دیپلماتهای افغان، بانکداران، نیروهای پلیس، پرسنل هوانوردی، کارشناسان رایانه، معلمان و کمک به توسعه مدارس از جمله مدرسه حبیبیه با هزاران دانش آموز بخشی از این آموزشهاست (منابع مختلف از جمله دفتر مطالعات، 1386: 283).
اعطای صدها بورس تحصیلی به محصلان افغان و تحصیل جمع قابل توجهی از دانشجویان افغانستان در هند عرصه دیگری از این روابط است. شماری از مقامات افغان درهند تحصیل کرده اند. حامد کرزی نخستین رئیس جمهور منتخب افغانستان خود دانش آموخته دانشگاه هیماچال پرادش (سیملا) است. هند همچنین در راه اندازی و توسعه و تکمیل چاپخانه های پیشرفته و دست کم ده ایستگاه رادیو تلویزیون در افغانستان نقش موثری داشته است. سرانجام به حضور و تاثیرگذاری گسترده و ژرف موسیقی و سینمای هند در افغانستان می توان اشاره کرد. در نظرسنجی سال 2010 موسسه گالوپ هند محبوب ترین کشور درمیان افغانها شناخته شد (www.quora.com).
سد سلما که به کمک هند احداث شده، سد دوستی افغانستان و هند نامیده شده است. هند همچنین بلندترین پرچم افغانستان را که در تپه ای در کابل به اهتزاز درآمده، به این کشور تقدیم کرده است (www.quora.com). از دیگر نمادهای شاخص روابط دوستانه فرهنگی و اجتماعی هند و افغانستان، خواهرخواندگی چندین شهر دو کشور است. تاکنون میان شهرهای دهلی و کابل، مومبای (بمبئی) و قندهار، اجمر شریف (راجستان) و هرات، حیدرآباد و جلال آباد، احمدآباد (گجرات) و اسدآباد (کنر) و نیز ایالت آسام و ولایت (استان) هلمند پیوند خواهرخواندگی بسته شده است (www.thediplomat.com).
روابط چند جانبه
افغانستان و هند افزون بر روابط دوجانبه، از طریق عضویت در سازمانهای منطقه ای و جهانی همکاریهای چندجانبه ای را نیز پیش برده اند. سازمان همکاری منطقه ای آسیای جنوبی (سارک) و سازمان همکاری شانگهای اصلی ترین سازمانهای منطقه ای در آسیاست که هر دو کشور هند و افغانستان در آن عضویت دارند و از آن طریق در حوزه های فعالیت این سازمانها به همکاری با یکدیگر می پردازند. هند محور اصلی سارک محسوب می شود. دعوت از افغانستان به منظور شرکت در سارک در دیدار ژانویه 2007 پرناب موکرجی وزیر خارجه هند از کابل مطرح شد. در آوریل 2007 حامد کرزی در راس هیات عالیرتبه ای در چهاردهمین اجلاس سارک شرکت کرد و از این تاریخ افغانستان رسما به عضویت سارک درآمد (رحیمی، 1393: 518). کرزی همچنین در اوت 2008 که به منظور شرکت در پانزدهمین نشست سران سارک عازم کلمبو پایتخت سری لانکا بود، در مسیر خود در دهلی با رئیس جمهور و نخست وزیر هند دیدار کرد. در فوریه 2011 نیز زلمی رسول وزیر خارجه افغانستان برای شرکت در اجلاس وزرای خارجه سارک در بوتان، از طریق دهلی به تیمپو پایتخت این کشور رفت. سرانجام اشرف غنی رئیس جمهور کنونی افغانستان و نارندرا مودی نخست وزیر فعلی هند در هجدهمین نشست سارک در کاتماندو پایتخت نپال شرکت و گفتگو کردند (www.thediplomat.com).
عوامل و اهداف راهبردی در روابط دو کشور
مناسبات دو کشور هند و افغانستان از جهات و جوانب گوناگون روابطی استراتژیک و حساس است. این روابط از یک سو متکی بر نیازمندیهای متقابل دو کشور است و از دیگر سو همزمان بر حساسیتهای طرفین بر طرفهای دیگر بویژه پاکستان مبتنی است. در مجموع یازده عامل اصلی را در گسترش روابط راهبردی و چشم انداز آتی این مناسبات می توان برشمرد:
- روابط معمول و متعارف متقابل در جهت تامین نیازمندیهای طرفین در عرصه داد و ستد بازرگانی و مبادلات تجاری شامل صدور کالاهای افغانی در بخش کشاورزی به بازار بیش از یک میلیاردی هند و صدور کالاهای متنوع کشاورزی و صنعتی هند به افغانستان
- استفاده از افغانستان در مسیر دستیابی به بازارهای آسیای مرکزی و صدور کالاها و مصنوعات هند به این بازارها
- سرمایه گذاری در اکتشاف، استخراج و بهره برداری از کانیها و معادن ارزشمند و بکر افغانستان
- دسترسی به منابع غنی نفت و گاز آسیای مرکزی در مقام دومین حوضچه انرژی جهان از طریق افغانستان که خط لوله تاپی را از پروژه های اصلی در این خصوص می توان برشمرد.
- رقابت هند و پاکستان در افغانستان در تامین عمق استراتژیک و گسترش حوزه نفوذ ژئو پلیتیکی و ژئو اکونومیک در نوعی بازی با حاصل جمع صفر و توازن قوای همه یا هیچ بین دو کشوری که موجودیت آنها از بدو استقلال در سال 1947 تاکنون مبتنی بر جنگ یا خصومت بوده است. این رقابت، هم حضور و نفوذ در افغانستان و هم دسترسی به آسیای مرکزی از طریق افغانستان را شامل می شود.
- ایجاد موازنه از سوی افغانستان در روابط با پاکستان به منظور مقابله با فشارها، تهدیدات و مداخلات این کشور علیه امنیت و استقلال همه جانبه و منافع ملی افغانستان
- نزدیکی و تقرب هند به ایالات متحده پس از فروپاشی اتحاد شوروی در مقام متحد اصلی هند در نظم دوقطبی پیشین و استفاده از امکانات و توانمندیهای امریکا در توسعه و پیشرفت هند که حضور مسالمت آمیز در افغانستان و کمک به برقراری امنیت و سازندگی افغانستان می تواند زمینه اصلی این مهم تلقی شود.
- مقابله با خطر مشترک تهدیدهای امنیتی بنیادگرایی و اسلام گرایان افراطی مورد پشتیبانی پاکستان که در افغانستان به ادامه جنگ داخلی و تداوم چرخه ناامنی و توسعه نیافتگی، و در هند به تهدید جدی علیه تمامیت ارضی این کشور بدل شده است.
- استفاده از ظرفیتهای گسترده و متنوع هند در مقام دومین قدرت آسیایی در بازسازی افغانستان
- به کار گیری الگوی هند به مثابه بزرگترین دموکراسی جهان و جامعه ای با تنوع قومی و مذهبی همچون افغانستان در توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور
- استفاده هند از یارگیری کشورهایی چون افغانستان در روابط چند جانبه خود در سازمانها و پیمانهای منطقه ای که کسب نقش محوری و هژمونیک در سارک و ایفای نقش قدرتمندتر در سازمان همکاری شانگهای را از اهداف اصلی در این خصوص می توان خواند.
نتیجه گیری
هند و افغانستان در مقام دو کشور مستقل قریب هفتاد سال است که مناسبات رسمی سیاسی و دیپلماتیک برقرار کرده اند. با توجه به موضوع محوری مذکور – اختلافات و تنشهای هر دو کشور با پاکستان – این روابط از آغاز گرم و دوستانه و استراتژیک بوده و در همه تاریخ پر فراز و نشیب افغانستان جز در دوره طالبان ادامه یافته است. شروع مناسبات دو کشور به دوره سلطنت چهل ساله محمد ظاهر شاه آخرین پادشاه افغانستان باز می گردد. از آن زمان افغانستان دولتها و نظامهای سیاسی گوناگونی را تجربه کرد؛ ازسلطنت مطلقه و سلطنت مشروطه موسوم به دهه دموکراسی در دوره محمد ظاهر شاه تا جمهوریت پنج ساله سردار محمد داود خان، از جمهوری دموکراتیک خلق در دوره چهارده ساله حاکمیت مارکسیستها تا استقرار جمهوری اسلامی در دوره حاکمیت مجاهدین، و از امارت اسلامی در دوره طالبان تا حکومت دموکراتیک و متکثر کنونی با اعاده نام جمهوری اسلامی افغانستان. چنانکه اشاره شد هند جز در دوره طالبان همه این حکومتها را به رسمیت شناخت و با آنها مناسبات گسترده ای برقرار ساخت. این روابط از جمله مشمول دوره مارکسیستهای حاکم بر کابل بود که جهان غرب و کشورهای اسلامی از شناسایی آن خودداری کردند و با حمایت از مجاهدین به جنگ با آن پرداختند. همبستگی هند با بلوک شرق و همزمان وابستگی افغانستان به این اردوگاه در دوران حاکمیت کمونیستها در کابل در واپسین سالهای استقرار نظم دو قطبی تضمین کننده مناسبات دوجانبه دو کشور در آن زمان بود. هند پس از سقوط دولت مارکسیستی و روی کار آمدن مجاهدین به رغم برخی نگرانیها روابط خود را با افغانستان ادامه داد. با سقوط کابل به دست طالبان، هند از مجاهدین در برابر طالبان حمایت کرد و همچون غالب کشورهای جهان و سازمانهای بین المللی، به جای دولت طالبان کماکان دولت در تبعید مجاهدین را به عنوان دولت قانونی افغانستان به رسمیت می شناخت. پس از طالبان روابط مستحکم هند و افغانستان در ادوار ریاست جمهوری کرزی و غنی از سر گرفته شد و این مناسبات قوی و استراتژیک بیش از پیش در مسیر توسعه و پیشرفت قرار گرفت.
منابع
آرزو، عبدالغفور (1388) سیاست خارجی افغانستان در آستانه قرن بیست و یک. کابل، وزارت امور خارجه
بوسورث، کلیفورد ادموند (1349) سلسله های اسلامی. ترجمه فریدون بدره ای. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
پیرزاده غزنوی، ابوذر(1385) تاریخ سیاسی افغانستان معاصر. تهران: احسان
دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی (1386) افغانستان. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه
دیتل، ویلهلم (1365) گذرگاه افغانستان. ترجمه سید محسن محسنیان. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی
رحمانی، عقیله نرگس و عباس حسینی (1391) پس از انزوا: بررسی سیاست خارجی افغانستان پساطالبان. کابل: مرکز مطالعات استراتژیک
رحیمی، (1393) سیاست خارجی افغانستان در سپهر همکاریهای منطقه ای. کابل: مرکز مطالعات استراتژیک
شفیعی، نوذر(1391) جریانهای قدرت در افغانستان. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
عصمت اللهی، محمد هاشم و دیگران (1378) جریان پرشتاب طالبان. تهران: انتشارات بین المللی الهدی
فرهنگ، میر محمد صدیق (1390) افغانستان در پنج قرن اخیر. تهران: انتشارات عرفان
مبارز، عبدالحمید (1390) تحلیل سیاست خارجی افغانستان از احمد شاه بابای درانی تا حامد کرزی. [کابل]: انتشارات سعید
مصون، غلام سخی (1388) روابط بین المللی افغانستان از نگاه حقوق عمومی بین الدول. [کابل]: انتشارات سعید
واژگان کلیدی: هند و افغانستان، روابطی راهبردی هند و افغانستان، اهداف راهبردی هند و افغانستان ، روابطی راهبردی هند و افغانستان
