دلیله رحیمی آشتیانی
کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه تهران و پژوهشگر مسنقل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
درمیان کشورهایی که ایران با آنها روابط سیاسی و دیپلماتیک دارد،از منظری شاید هیچ کشوری جایگاه هندرا نداشته باشد زیرا روابط ایران و هند تقریباً همواره آرام، پایدار، با ثبات و طولانی در بستر تاریخ پیش رفته است.هند و ایران با یکدیگر روابطِ تاریخی، زبانی، دینی و فرهنگیِ دیرینه دارند که عوامل گوناگونی سبب شکل دادن به آن شده‌اند؛ در کنار آن اختلافاتی نیز وجود دارد که هرگز مانع از برهم خوردن روابط نشده است.
ایران و هند هردو بازیگران اثرگذار منطقه خود هستند که مناسبات سیاسی، فرهنگی، تجاری تاریخی را با یکدیگر کمابیش ادامه می‌دهند. با وجود ثبات و تداوم همیشگی روابط ایران و هند، دهلی‌نو و تهران اختلافاتی هم دارند اما در کل، اختلافات هیچگاه به روابط دو کشور آسیب نرسانده است. این دو همواره، همکاری را به رقابت و دشمنی ترجیح داده‌اند. در ادامه همکاری در حوزه نفت و انرژی، همکاری تجاری-اقتصادی و همکاری ترانزیتی جز ظرفیت‌های روابط دو کشور و مناسبات هند با آمریکا و روابط هند و اسرائیل، به‌مثابه محدودیت‌های روابط دو کشور مورد بررسی قرار می‌گیرند.
دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده آمریکا روابط باثبات این دو کشور را نیز تحت‌الشعاع قرار داده است. خروج یکجانبه آمریکا از برجام، بازگشت تحریم‌ها و اعمال فشار بر خریداران نفتی ایران از جمله هند، بر این کشور نیز فشار فزاینده‌ای تحمیل کرده است. هند در دوران نخست وزیری نارندرا مودی سیاست استقلال در برابر قدرت‌های بزرگرا بیش از پیش در سیاست خارجی خود در پیش گرفته و هموارهبه‌منظور میانه‌روی در اختلافات بین ایران و آمریکا کوشیده، هند در عین حال که روابط خود رابا ایالات متحده به رو رشد ارزیابی می‌کند، تمایل ندارد به هیچ قدرت بزرگی وابسته به نظر برسد و ایران نیز همواره از این دیدگاه حمایت کرده است.سیاست «نگاه به غرب»[1] برای هند همان راهبردی است که این کشور را از محدودیت ژئوپلیتیک،به جهت قرار گرفتن میان چین و پاکستان، رها ساخته و زمینه‌ساز افزایش ظرفیت‌های همکاری با ایران و شکل دادن به محدودیت روابط با ایران می‌شود.
ظرفیت‌های روابط ایران و هند
- حوزه نفت و انرژی: افزایش جمعیت و نیاز روزافزون هند، دومین کشور پرجمعیت جهان، به منابع انرژی و نفت فرصت مناسبی را برای ایران و هند به‌منظور تعمیق روابط تجاری در این حوزه فراهم می‌آورد.چانه‌زنی هند برای دریافت معافیت‌های نفتی از آمریکا پس از بازگشت تحریم‌ها و کوشش دوچندان برای تمدید این معافیت‌ها -با وجود اعلام آمادگی عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای تامین نفت مورد نیاز این کشور- و تلاش آن برای دور زدن تحریم‌ها تاکیدی است بر عزم هند برای ادامه مناسبات پایدار با ایران و برقراری موازنه میان ایران و عربستان در منطقه.
- حوزه تجارت وهمكاري‌هاي اقتصادي: تجارت و همكاري‌هاي اقتصادي، از ديگر حوزه‌های ظرفيت‌ساز در روابط دو جانبه هنـد و ايـران است. مناسبات تجاری میان دو کشور با وجود همه کارشکنی‌ها، اخطارها و مجازات‌های مطرح‌شده همچنان در حال انجام است؛ این مسئله امکان بیشتری را برای دو کشور فراهم می‌آورد تا در آینده بلندمدت به فکر ایجاد روابطی پایدارتر با چهارچوبی مشخص‌تر باشند؛ از آن جمله می‌توان به تعیین ارز جایگزین برای تبادلات و ایجاد سازوکار مناسب برای انجام تبادلات اشاره کرد.
- همكاري‌هاي ترانزیتی: قرار گرفتن هند در بن‌بست راهبردی میان چین و پاکستان در نتیجه نگاه راهبردی به بندر چابهار برای خروج از این بن‌بست، رقابت ژئوپلیتیک با پاکستان بویژه در حوزه کارکردی دو بندر راهبردی چابهار و گوادر، بالاترین ظرفیت بالقوه را برای ادامه همکاری میان ایران و هند فراهم کرده است.به‌این‌ترتیب همكاري‌هاي منطقه‌اي هند و ايران در افغانستان به منظـور تـامین منافع سه‌گانه آنها فرصتی استثنایی برای تعریف منطقه راهبردی جدید در کنار کمک به روند صلح افغانستان خواهد بود؛ در این مورد خاص نباید از اهمیت بندر چابهار برای آمریکا در رقابت ژئوپلیتیک این کشور با چین غافل ماند.
محدوديت‌هاي روابط ایران و هند
مناسبات هند و ایالات متحده آمریکا:روابط دهلي‌نو با واشینگتن، همواره عاملی برای ترس یا بدبینی نسبت به بهبود روابط ایران و هند بوده است. مثلاًبرخی همواره بر این باورند روابط دهلـي‌نـو بـا تهران مي‌تواند به عنوان مانع بزرگي بر سر راه توافقات بيشتر هند-آمريكا به شـمار آيـد. بـا اين وجود،كاهش روابط هند با آمريكا درپـي برقراري روابط دهلي‌نو با تهران،محتمـل بـه‌نظر نمي‌رسد. موضع‌گیری مقامات رسمی هند در طول دو سال گذشته به‌وضوح نشان از تمایل هند برای یافتن راه میانه در بین مخاصمات ایران و آمریکا است.
تعاملات هند و اسرائيل: اسرائيل ديگر بازيگري است كـه از گـسترش روابط ايران و هند آشكارا احساس نگراني مي‌كند و گسترش مناسبات آن با هند می‌تواند بر روابط ایران و هند اثرگذار باشد.اسرائيل نگران است كه ایران از فناوری كه دراختيار هنـد قرارمـي‌دهـد به‌نفع خود بهره‌برداری کند؛ از سوی دیگر گسترش کم سابقه مناسبات هند و اسراییل در سال 2017 در زمینه دفاعی-امنیتی، حوزه فناوری و سایبر می‌تواند روابط هند را با ایران اثرپذیر نماید.
نتیجه‌گیری
با جمع‌بندی آنچه گفته شد می‌توان اظهار داشت روابط ایران و هند، امروزه به ضرر هیچ کشور دیگری نیست؛ شاید یکی از مهمترین دلایل پایداری روابط دو جانبه ایران و هند نیز در طول سالیان متمادی بی‌خطر بودن آن برای دیگر کشورها بوده است؛ امری که می‌توان با تکیه بر آن بر تداوم و گسترش بیش از پیش روابط تاکید کرد. براین اساس تقویت هرچه بیشتر روابط دوجانبه در همه سطوح، از روابط و تبادلات فرهنگی تا تبادل دانش و فناوری، همکاری‌های زیست محیطی، تعریف چهارچوب اقتصادی و تبادل مالی، افزایش گردشگری دو سویه و موارد دیگر ضروری می‌نماید؛ لزوم تلاش مجدانه و پیگیری بیشتر به‌منظور بهبود روابط ترانزیتی دو کشور بویژه با تمرکز بر منطقه چابهار و امکانات و ظرفیت‌های بالای آن، منجر به شکست انحصار چین در بندر گوادر شده و می‌تواند زمینه‌ساز همکاری سه‌جانبه ایران و هند و افغانستان در مسایل سیاسی (مسئله صلح افغانستان) در کنار موضوعات ترانزیتی و تجاری شود. افزون براین، روابط این هرسه می‌تواند به مثابه عاملی برای مبارزه با تهدیدات مشترک منطقه‌ای و از آن جمله تروریسم و جلوگیری از بسط و گسترش آن تلقی شود. شرکت نداشتن هند در طرح ابتکاری یک کمربند و یک راه چین فرصت مناسبی را برای درهم‌تنیده شدن منافع این کشور با ایران و استفاده از ظرفیت‌های پرشمار بندر چابهار فراهم می‌کند امری که می‌تواند هند را در رقابت ژئوپلیتیک با چین و پاکستان در وضعیت متوازن قرار داده از پیروزی رقبای استراتژیک جلوگیری به‌عمل آورد.
واژگان کلیدی: فرصت،چالش، روابط، ایران ، هند،چشم‌انداز، آینده،دلیله رحیمی آشتیانی
[1]Look West Policy
