فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح-IPSC
بيان رويداد:
چين همسايه بزرگ خاوري تاجيکستان است و با ايالت سين كيانگ در شمال غرب چين كه داراي جمعيت تاجيك نيز هست هم مرز است. در اين حال در يك دهه گذشته روابط سياسی، اقتصادی و فرهنگی چين و تاجيكستان به گونه ي چشمگيری افزايش يافته است. اين دو كشور 500 کیلومتر مرز مشترک داشته و پس از فروپاشی اتحاد شوروی و در مدت بیش از بیست سال استقلال تاجیکستان نيز روابط حسنه‌ای برقرار كرده اند. در بعد اقتصادي نيز در هفت سال گذشته مروادات تجاری پکن-دوشنبه رشدی ده ها برابری را نشان می دهد. در اين راستا در اين نوشتار تلاش ميشود تا با توجه به تحليل بسترهاي روابط اهداف هر دو كشور را از گسترش روابط را نيز بيان نماييم:
واژگان كليدي: چين،تاجيكستان، بستر، گسترش روابط، اقتصاد، اهداف
تحليل رويداد:
نخست: روابط اقتصادي چين و تاجيکستان
چین در سال 2005 میلادی 900 میلیون دلار برای توسعه شبکه های حمل و نقل کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای اختصاص داده بود که 600 میلیون دلار آن را در تاجیکستان سرمایه گذاری کرد. به علاوه در ادامه نيز پکن جهت رشد بخش های انرژی ، صنایع و حمل و نقل تاجیکستان اعتباری یک میلیارد دلاری اختصاص داد و اندك اندك جايگاه نخست سرمايه گذار، وام‌دهنده بزرگ و شریک اصلی اقتصادی در اين كشور را به دست آورد و بنا به آمار رسمی اكنون تبادل کالا میان این دو کشور با به بیش از یک میلیارد و 700 میلیون دلار رسیده است. در اين حال اكنون جدا از حضور بیش از 40 شرکت چینی در بخش‌های گوناگون بخش عمده اي از بدهي هاي اين كشور ( یعنی 862 میلیون دلار) را وامهای چین تشکیل می‌دهد. در اين راستا اگر به اهميت دامنه روابط اقتصادي دو كشور بپردازيم بايد گفت در سالهاي گذشته عملا حجم سرمايه گذاري در تاجیکستان حجم زيادي از تمامی سرمایه گذاری های چین در آسیای مركزي را به خود اختصاص داده و حتي اكنون با توافق دو كشور همه پرداخت های پولی دو كشور با استفاده از يوان (پول رایج چین) انجام ميشود.
دوم: روابط امنيتي و سياسي چين و تاجيکستان
چین و تاجيكستان در يك دهه گذشته توانسته اند روابط خود را يه سرعت گسترش دهند و با گذر از چالش هاي سياسي و اختلافات عملا وارد دوره اي نوين از روابط تنگاتنگ گردند. در اين حال جدا از ديدارهاي هميشگي مقامات دو كشور چين با نیروهای مرزبان تاجیکستان همکاری کرده، کمک‌های مالی و فنی چشم‌گری را در جهت ایجاد و تقویت توانمندی‌های حفاظتی به تاجیکستان اهدا کرده و با همكاري در ساخت مرکز آموزش مرزبانان تاجیکستان، تربیت کادرهای مرزبان تاجیک در دانشگاه های چین و ..گام هاي بسياري را در افزايش روابط امنيتي و نظامي برداشته است. اخيرا نيز جدا از توافق سه جانبه تابستان امسال چین و تاجیکستان در جهت توسعه همکاری مرزی با افغانستان ، وزیر کشور تاجیکستان و وزیر امنیت چین نيز در زمینه های مبارزه با تروریسم ، افراط گرایی ، جدایی خواهی و قاچاق مواد مخدر میان دو کشور توافقنامه اي امضا كردند. گذشته از اين نيز از آنجا كه دو كشور مناقشه مرزی بر سر بخش شرقی تاجیکستان در گستره منطقه خودمختار بدخشان را پايان بخشيده و تاجیکستان 1112 کیلومتر مربع از قلمرو خود را درسال 2010 در اختیار چین گذاشت اينك دو كشور در بهترين دوران همكاري هاي امنيتي سياسي از آغاز استقلال تاجيكستان هستند.
سوم : همكاريهاي و روابط فرهنگي:
هر چند دامنه روابط فرهنگي چين و تاجيكستان به اندازه روابط سياسي و اقتصادي گسترش نيافته و در حقيقت عواملي همچون نبود نژاد، دين و فرهنگ مشترك باعث و وجود چالش هايي براي روابط افزون فرهنگي شده است، اما دو كشور تلاش هايي نيز در افزايش روابط انجام داده اند. چنانچه افزایش تعداد کارگران چینی در تاجیکستان (كه برخي تعداد آنها بالغ به 100 هزار نفر ارزیابی ميكنند ) باعث افزايش نفوذ فرهنگی چین در تاجیکستان شده و زبان چینی در ردیف انگلیسی از زبانهای مورد توجه در اين كشور گرفته است. در اين حال بايد توجه داشت كه تعداد دانشجویان تاجیک نیز در دانشگاههای چین از 5 نفر در سال 1993 تا 15 هزار نفر فراتر رفته که این موضوع محرک جدیدي در افزايش روابط فرهنگي چین و تاجیکستان است.
چشم انداز رخداد:
اهداف چين از گسترش روابط با تاجيكستان:
نخست: چيني ها در واقع تلاش ميكنند تا با حضور همه جانبه سياسي، اقتصادي، امنيتي، نظامي و فرهنگي در چين عملا از تاجيكستان به عنوان دروازه مهمي براي ورود و نفوذ بيشتر در آسياي مركزي استفاده كنند. بطوري كه برخي مبارزه چين براي يافتن جايگاه مستحكمي در آسياي مركزي را همانند تلاش‌هاي اين كشور در آفريقا ميدانند. در اين راستا دولت پکن در تعقیب اهداف راهبردی خود در تاجيكستان تلاش دارد تا با افزایش میزان سرمایه گذاری و نفوذ سياسي و اقتصادي تاجیکستان جای پای روسیه را در این کشور تنگ تر کند و مانع از حضور روز افزون واشنگتن و ناتو در منطقه نيز گردد.
دوم: از آنجا كه تاجیکستان و چین از اعضای سازمان همکاریهای شانگهای هستند، چین تلاش ميكند چه در قالب سازمان همکاری های شانگهای و چه در روابط دو جانبه دامنه نفوذ خود در تاجيكستان بالا برد. در اين بين با توجه به سياست خارجي توسعه گراي چين اين كشور در كوتاه مدت به حضور و نفوذ بيش از اندازه اقتصادي خود تاجيكستان مي انديشد و در سپس در مرحله بعدي به حضور سياسي، فرهنگي و امنيت خود توجه افزون خواهد كرد.
سوم: استان هاي اقليت نشين شمال باختري چين بويژه سينگ كيانگ در همسايگي آسياي مركزي بود و پكن نيز در سالهاي اخير از افزايش حضور امريكا و ناتو در اين منطقه نگران بوده است. در اين حال حضور روز افزون اقتصادي، سياسي، امنيتي و فرهنگي چين در تاجيكستان جدا از افزايش وابستگي روزافزون و همه جانبه اين كشور به چين باعث خواهد شد تا اين امر مانع از افزايش نفوذ گسترده تر غرب در منطقه گردد. در كنار آن نيز جدا از افزايش امنيت نسبی خطوط واردات انرژي به چين، مبارزه با قاچاق مواد مخدر، جرم و جنایات و همچنین مهم تر از همه فعالیت گروه‌های تندرو اسلام گرا در امتداد مرز مشترک این کشور تحت مراقبت و محافظت مرزبانان هر دو کشور قرار مي گيرد. در اين بين بايد توجه داشت اين رويكرد باعث خواهد شد عملا دامنه نفوذ و تحريك استقلال طلبان اويغور و تندروان مسلمان در سينگ كيانگ در داخل چين و ارتباط آنان با گروهاي تندرو آسياي مركزي نيز كاهش يابد.
چهارم: اگر به موقعیت ژئوپلتیک تاجیکستان از دید چينی ها بپردازیم باید گفت با توجه موقعیت ژئوپلتیکی و استراتژیکی تاجیکستان چيني ها میکوشند تا با نفوذ و گسترش روابط با دوشنبه از این امر بیشترین استفاده را داشته باشد و ضمن افزایش نفوذ چند بعدی خود در این کشور و توجه به منافع ملی نیم نگاهی هم به حضور رقیبان منطقه ای همچون هند (كه همكاري و و نفوذ خود را در تاجيكستان افزايش داده داشته) داشته و با توجه به نوع روابط دوشنبه با تهران و مسكو و همكاري چين با دو كشور ايران و روسيه نفوذ خود را در تاجيكستان در بخش هاي مختلف بويژه اقتصادي گسترش دهد.
اهداف تاجيكستان از گسترش روابط با چين:
نخست : در حقيقت مهمترين بخش روابط دو كشور تاجيكستان و چين را بخش اقتصادي تشكيل مي دهد و اكنون نيز با توجه به فقر اقتصادی و نیاز فزاینده تاجیکستان به سرمایه گذاری اقتصادی، به ویژه در بخش انرژی این کشور مي كوشد تا با سرمايه گذاري هاي افزون تر چين وضعیت اقتصادی تاجیکستان را بهبود بخشد و به افزایش قدرت ملی و کاهش وابستگی سیاسی و اقتصادی از کشورهایی نظیر روسیه کمک کند. در اين راستا از آنجا كه گسترش سرمايه گذاري چين در كشور پيامدهاي منفي امنيتي و سياسي كمتري نسبت به امريكا و روسيه در تاجيكستان داشته است دوشنبه تلاش ميكند تا هم از با استفاده از امكانات چين از اين امر بيشترين بهره بري را داشته و هم مسكو و واشنگتن را به افزايش سرمايه گذاري و حضور بيشتر اقتصادي در اين كشور وادار كند. چه اينكه هر چند در گذشته اسناد زيادي براي همكاري در اجراي طرح هاي مشترك با دو قدرت امريكا و روسيه به امضا رسيده است، اما كمتر عملي در اين زمينه انجام داده اند. امري كه موجب استقبال بيش از حد دوشنبه از حضور اقتصادي چين در اين كشور است.
دوم: در واقع حضور امنيتي و سياسي و مهمتر از همه اقتصادي چين در تاجيكستان به دوشنبه فرصت ميدهد كه به نوعي توازن در رقابت های میان قدرت هاي بزرگ آمریکا و روسیه، دو بازیگر اصلی در صحنه آسیای مرکزی را در میزانی معین نگاه داشته و در عين حل با گسترش روابط با قدرت هاي منطقه اي همانند هند و ايران امتيازهاي گسترده تري را از بازيگران مختلف دريافت كند.
سوم: از نگاه دوشنبه افزايش حضور اقتصادي چين در تاجيكستان به نوعي به خود كفايي اقتصادي كشور و رهايي از فشار هاي ازبكستان هم كمك ميكند چنانچه در گذشته هم به دنبال گشايش راه دوشنبه-خاروغ-کولمه-قراقورم تاجیکستان تا اندازه ای از وابستگی ازبکستان در ارتباطات با کشورهای جهان رهایی یافت. اكنون نيز دوشنبه با توجه به توافق با چین در مورد اکتشاف نفت و گاز در این کشور ( بويژه در حوزه اي تازه كشف شده ) بر اين اميد است تا برای تأمین نیاز خود به گاز، وابستگي خود از همسایه غربی خود ازبکستان را كاهش دهد. همچنين با تشويق چين به اجرای خط لوله گاز ترکمنستان – تاجیکستان – چین از طریق خاک افغانستان، يا راه آهن ايران تا چين تا حد زيادي از حصر جفرافيايي و ژئوپلتيكي دور گردد.
چهارم: هرچند امتداد مرز ميان دو کشور چين و تاجيكستان سخت و کوهستانی است، اما با توجه به توافق نامه مرزي دو كشور و حل اختلافات تاريخي دوشنبه اختلافات خود را با چین در مسائل مرزی پایان یافته ارزیابی ميكند. يعني با پایان ادعاهای سرزمینی چین در بدخشان دوشنبه براين اميد است كه با برقراري آرامش نهادینه شده اي در مرزهای کشور ثبات بیشتري در مناطق شرقی کشور برقرار شود. همچنين با پشتيباني امنيتي و سياسي چين از دوشنبه اين كشور نیازمند افزایش حضور نظامی و دفاعی فزاینده در شرق تاجیکستان و دخالت اين كشور در بخش هاي شرقي كشور و بدخشان نباشد. بنابراين اين كشور بر اين اميد است كه با بهره بري بيشتر از پتانسيل هاي چين در مبارزه با افراط گرایی، جدایی طلبی و تروریسم در كشور بويژخ بخش خاوري بدخشان تلاش كند. بخش هايي كه همواره پناهگاه گروه های شورشی بنیادگرا و مخالف دولت بوده است.
