چشم انداز هژمونی فضایی هند

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

فناوری فضایی شامل وسایل نقلیه پرتاب ماهواره، تجهیزات زمینی، ساخت ماهواره و خدمات ماهواره ای است که توانسته شرایط زیستی را در ابعاد مختلف از جمله آموزش، بهداشت و مدیریت ارتقاء بخشد.80 درصد از فناوری ماهواره از ماهواره های ارتباطی، ماهواره های سنجش از دور و سیستم ماهواره ای ناوبری جهانی تشکیل شده است. ماهواره های ارتباطی توانستند خدمات ارتباطی از جمله تلفن، اینترنت و تلویزیون، پشتیبانی پزشکی از راه دور، بهداشت از راه دور، آموزش از راه دور، سیستم جهانی ناوبری ماهواره ای (GNSS) نقشه برداری، هوانوردی و مطالعات علمی زمین و جو و .. را ارائه می دهد(1). به طور کلی امروزه حیات بشر به خدمات فضایی وابسته است چرا که از بانکداری و انتقال پول گرفته تا پخش محتوای آنلاین و استفاده از نقشه ها، اینترنت و سایر قابلیت های تکنولوژیکی به طور گسترده از صنعت فضایی استفاده می شود(2). 

با توجه به بحران اوکراین، برنامه‌های« Arianespace » اروپا و ناسا به تأخیر می‌افتند و هزینه‌ آن بیشتر می‌شود. همچنین موشک‌های روسی در حال حاضر مورد توجه قرار ندارند و پتانسیل تجاری موشک‌های چینی نیز مورد قبول غرب نیست، لذا هند فرصت پیدا می کند تا جایگاه خود را در صنعت فضایی ارتقا دهد و نقش موثری را بر عهده بگیرد. هند در حال حاضر تنها 2 تا 3 درصد از اقتصاد جهانی فضایی را تشکیل می دهد. اما این کشور در اجرای پروژه های فضایی کم هزینه مهارت پیدا کرده است و از ارائه خدمات فضایی به فهرست بزرگی از مشتریان بین المللی سود خوبی به دست می آورد(3).

هند هم اکنون یکی از قدرتمندترین آژانس های فضایی جهان را در اختیار دارد. از آنجایی که پاکستانی ها با آمریکایی ها در زمینه صنعت فضایی همکاری کرده بودند، هندی ها با اتحاد جماهیر شوروی برای توسعه فناوری پرتاب تفاهم نامه های را امضاء کردند و توانستند در سال 1963 موشک به فضا پرتاب کنند و تا زمانی که سازمان تحقیقات فضایی هند (ISRO) در سال 1969 تشکیل شد، فعالیت فضایی دیگری انجام ندادند. اما با تضعیف برنامه پاکستان در دهه 1970، هند شروع به اختصاص منابع بیشتر برای اکتشافات فضایی کرد. در این راستا اولین ماهواره هندی- آریاباتا- توسط موشک شوروی در سال 1975 پرتاب شد اما قطع برق باعث شد چهار روز پس از پرتاب از مدار خارج شود. اولین وسیله پرتاب ساخت هند (Satellite Launch Vehicle 3) در سال 1980 توانست ماهواره ای به وزن 40 کیلوگرم را حمل کند. اما هم اکنون جدیدترین موشک هندی(Geosynchronous Satellite Launch Vehicle Mark III)، می تواند صدها کیلوگرم محموله حمل کند.

مهمترین دستاوردهای هند در صنعت فضا را می توان به طور خلاصه به شرح زیر عنوان کرد:

• در سال 2008، هند یک کاوشگر( Chandrayaan-1 )به ماه فرستادکه آثاری از آب در ماه پیدا کرد. 
• هند یک رصدخانه به نام( Astrosat ) دارد.
•  هند در حال برنامه ریزی کاوشگری به نام( Aditya ) برای مطالعه تاج خورشیدی است.
•  هند در سال 2013 کاوشگری را با موشک«PSLV » به مریخ فرستاد. این کاوشگر از عمر ماموریت برنامه ریزی شده شش ماهه خود فراتر رفته است و در حال حاضر نیز داده ها را به زمین ارسال می کند.  
• پس از« Gaganyaan» هند ایستگاه فضایی خود را راه اندازی خواهد کرد و برنامه ای برای بررسی سیاره زهره در دست اقدام دارند.
• هند اخیراً با انتقال 104 ماهواره کوچک در مدار رکوردی را به ثبت رسانده است و مشتریان متعددی را جذب کرده است.
• هند با آزمایش موشک ضدماهواره، «ماموریت شاکتی»، چهارمین کشور جهان  پس از ایالات متحده امریکا، روسیه و چین  شد که توانایی استراتژیک برای سرنگونی ماهواره های دشمن را به دست آورد.
• در سال 2019، هند ماهواره « GSAT-9 » را به منظور ایجاد حسن نیت در منطقه و مقابله با نفوذ چین به فضا پرتاب کرد.
• 13 ماهواره در مدار هند توسط نیروهای مسلح این کشور استفاده می شود و به عنوان سیستم هشدار اولیه خودکار برای هند در صورت وقوع یک موقعیت جنگی عمل می کنند.
• آزمایش موشک بالستیک قاره‌پیما با کلاهک هسته ای «آگنی-وی» با برد 5000 کیلومتری. 

ضمن اینکه هند اخیراً قراردادی با روسیه برای آموزش فضانوردان امضا کرده است. قرار است سه فضانورد هندی با موشک ساخت هند« GSLV Mk III »از مرکز فضایی هند به نام سریهاریکوتا به فضا فرستاده شوند. البته پرتاب موفقیت ماهواره ژئوسنکرون (GSLV) در 8 سپتامبر 2016 توسط سازمان تحقیقات فضایی هند نقطه عطفی در سفر فضایی هند و توانایی کامل این کشور در پرتاب ماهواره های سنگین است(4). بدین ترتیب سازمان تحقیقات فضایی هند علیرغم اینکه هشت سال از كميسيون تحقيقاتي فضا و لايه هاي بالاي جو(SUPARCO) پاکستان جوان‌تر است، اکنون قدرت مسلط فضایی در جنوب آسیا به شمار می آید (5). 

هند در نظر دارد بخش تولید ماهواره را احتمالاً از 2.1 میلیارد دلار در سال 2020 به 3.2 میلیارد دلار در سال 2025  برساند، در حالی که خدمات پرتاب از 567.4 میلیون دلار در سال 2020 به 1 میلیارد دلار در سال 2025 افزایش خواهد یافت. همچنین خدمات ماهواره ای از 3.8 میلیارد دلار در سال 2020 تا سال 2025 به 4.6 میلیارد دلار افزایش یابد. با این تفاسیر پیش بینی می شود اقتصاد فضایی هند در سال 2025 نزدیک به 13 میلیارد دلار درآمد کسب کند، در حالی که در سال 2020 حدود 9.6 میلیارد دلار بود(6).

به هر حال فعالیت های فضایی هند تا حدی پاسخی به جاه طلبی های فضایی چین در نظر گرفته می شود. به همین دلیل اکنون چین به پاکستان کمک می کند تا رقابت فضایی جنوب آسیا را دوباره فعال کند. هند اخیراً توانایی خود را در پرتاب ماهواره به خارج از مدار نشان داده است، قابلیتی که پاکستان هنوز ندارد بر این اساس است که برنامه فضایی هند برای منافع امنیتی پاکستان نگران کننده تلقی می شود.

با این حال تلاش های فضایی هند در درجه اول بر فعالیت های تجاری مانند ناوبری فضایی متمرکز است و برای اهداف غیرنظامی استفاده می شود و بر توسعه سیستم‌های فضایی که مزایای اجتماعی، علمی و اقتصادی را ارائه می‌کنند، تاکید دارد. در این راستا هند پس از نخست وزیری نارندرا مودی در سال2014 استفاده از ماهواره«SAARC » را به همسایگان خود پیشنهاد کرد که پاکستان از پیوستن به آن خودداری کرده بود. این ماهواره از نوع ارتباطی است که می توان از آن برای گسترش شبکه تلفن همراه و تلویزیون ماهواره‌ای و غیره استفاده کرد(7). 

طبق بررسی ها در 2020-2021، بیش از 40 استارت‌آپ سرمایه‌گذاری شده در هند در بخش فضایی کار می‌کنند که احتمالاً در سال‌های آینده افزایش خواهد یافت(8). بدین ترتیب با خصوصی‌سازی صنعت فضایی هند، این کشور شاهد ظهور استارت‌آپ‌هایی است که در حال برنامه‌ریزی برای ارائه محصولات و خدمات مبتنی بر فضا هستند (9). بدین ترتیب است که سازمان تحقیقات فضایی هند به یکی از آژانس های فضایی برتر جهان تبدیل شده است(10).

جمع بندی

هند در حال توسعه اقتصاد فضایی از طریق اقداماتی مانند ارائه پیش‌نویس سیاست‌ها برای ارتباطات فضایی، ناوبری و سنجش از راه دور و از همه مهمتر مشارکت با شرکت‌های خصوصی در بخش فضایی است که می تواند این کشور را در زمینه توسعه فناوری‌های پیشرفته در ناوبری ماهواره ای و مأموریت‌های اکتشافی بین سیاره‌ای در سطح بین المللی برجسته نماید. ضمن اینکه توسعه فناوری های فضایی نیز می تواند در بخش حوزه دفاعی این کشور را توانمند سازد و باعث شود کشورهای منطقه نیز برای حفظ تعادل استراتژیک به بهبود زیرساخت های فضایی و تقویت مشارکت های چند جانبه روی آورند.

کلید واژگان: هند, پاکستان, چین, صنعت فضایی, ماهواره, ارتباطات, مریم وریج کاظمی

1-https://ir.iba.edu.pk/research-projects-emba/454/

2-https://spacewatch.global/2022/10/spacewatchgl-opinion-india-in-the-new-space-era/

3-https://www.brinknews.com/india-has-become-a-major-player-in-low-orbit-space/

4http://employmentnews.gov.in/newemp/MoreContentNew.aspx?n=Editorial&k=78

5-https://southasianvoices.org/the-fall-and-rise-of-pakistans-space-ambitions/

6-https://theprint.in/economy/more-satellites-startups-revenue-by-2025-report-sees-big-growth-in-indian-space-industry/1163355/

7-https://www.theweek.in/news/sci-tech/2019/07/29/Will-Pakistan-space-aspirations-ever-match-India.html

8-https://www.liebertpub.com/doi/10.1089/space.2021.0040

9-https://thediplomat.com/2020/01/all-weather-friends-china-and-pakistan-space-cooperation

10-https://medium.com/predict/the-south-asian-space-race-1b05eed69611