چشم انداز عضویت عربستان سعودی در بریکس

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

باشگاه بریکس متشکل از اقتصادهای بزرگ نوظهور(برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) پذیرش شش عضو جدید( شامل ایران، عربستان سعودی، مصر، آرژانتین، امارات متحد عربی و اتیوپی) را اعلام کرده است تا بتواند به زعم خود نظم جهانی را تغییر دهند و وزنه ای برای ایالات متحده و متحدانش ایجاد نمایند. با توجه به اینکه عضویت اعضای جدید باشگاه بریکس از 1 ژانویه 2024 اجرایی خواهد شد(1) اما کاملاً مشخص نیست که جدیدترین اعضای بریکس از عضویت خود در این باشگاه-که ترکیبی از خودکامگی های قدرتمند همراه با دموکراسی های با درآمد متوسط و اقتصادهای در حال توسعه- چه چیزی به دست خواهند آورد و یا چطور قرار است اعضاء آن که بعضا با یکدیگر در تنش و رقابت هستند نفوذ این باشگاه را در صحنه جهانی افزایش دهند. اگرچه بلوک بریکس در این مرحله تهدیدی برای هژمونی غرب به شمار نمی آید، اما سیگنالی برای ایالات متحده و اتحادیه اروپا در رابطه با نارضایتی تعداد فزاینده ای از کشورها از رفتار بلوک جهان شمال در نظر گرفته می شود(2). بدین ترتیب به نظر می رسد این حرکت بیش از هر چیز نمادین و نشان دهنده حمایت گسترده جنوب جهانی از تنظیم مجدد نظم بین المللی باشد(3). 

از این روست که عربستان سعودی معتدل ترین واکنش نسبت به عضویت در بریکس را داشت و علیرغم استقبال از پذیرش در این باشگاه عنوان کرد که نیاز به مطالعه و بررسی بیشتر در این خصوص دارد و لحن محتاطانه ای را در پیش گرفت(4). وزیر امور خارجه این کشور، شاهزاده فیصل بن فرحان، اظهار داشت که مشتاق توسعه این همکاری ها برای ایجاد فرصت های جدید توسعه ای و اقتصادی و ارتقاء روابط کشورش به سطح مطلوب است. همچنین گفت که پادشاهی سعودی از این دعوت استقبال کرده و جزئیات را بررسی خواهد کرد تا «تصمیم مناسب» را قبل از تاریخ پیشنهادی الحاق اتخاذ نماید(5). لازم به ذکر است مجموعاً 23 کشور رسماً برای عضویت در بریکس درخواست داده بودند که تنها با شش کشور موافقت گردید حتی با عضویت اندونزی در این باشگاه موافقت نشد(6). بر اساس گزارش ها، همه اعضای بریکس در مورد نیاز به گسترش این باشگاه و همچنین در مورد هویت اعضاء تازه وارد توافق نکردند. فراتر از آن با وجود تمام اظهارات در سال‌های اخیر، توافقی بین کشورها در خصوص ایجاد ارز جایگزین وجود ندارد که بتواند هژمونی دلار در نظام جهانی را به چالش بکشد. اما بر سر یک موضوع توافق وجود دارد و آن گسترش فعالیت یکی از ارکان مهم این باشگاه یعنی بانک توسعه جدید«NDB» است که هدف آن افزایش منابع عنوان گردید. از این رو، مذاکرات با عربستان سعودی آغاز شد تا این کشور به این بانک بپیوندد و از این طریق توانایی این کشور برای تامین مالی پروژه ها در کشورهای در حال توسعه و به چالش کشیدن بانک جهانی تقویت شود. اما به نظر می رسد حتی با پیوستن عربستان سعودی به بانک بریکس، برای از بین بردن شکاف موجود مشکلاتی وجود داشته باشد.

به گفته تحلیلگران ورود قدرت نفتی همچون عربستان سعودی به باشگاه بریکس نشان دهنده دور شدن از مدار و جاه طلبی ایالات متحده برای تبدیل شدن به وزنه ی سنگین جهانی به خودی خود است(7). به هر حال شکی نیست که از میان همه کشورهایی که برای پیوستن به این باشگاه دعوت شده اند عربستان سعودی از نظر سیاسی و اقتصادی مهم ترین است.

در سطح سیاسی، عربستان سعودی به طور سنتی نزدیک ترین متحد ایالات متحده در منطقه خلیج فارس به شمار می رود که البته در سه سال گذشته، روابط بین ریاض و واشنگتن به دلایل مختلف از جمله به دلیل اختلافات بر سر حقوق بشر، جنگ در یمن و بازار نفت، سرد شده است و عربستان سعودی شروع به تحکیم روابط با چین کرد. با وجود این در ماه‌های اخیر، عربستان سعودی و ایالات متحده درگیر مذاکرات فشرده بر سر یک توافق جامع امنیتی-هسته‌ای-اقتصادی (که باید عادی‌سازی عربستان-اسرائیل را نیز شامل شود) بوده‌اند. با این حال پیوستن عربستان سعودی به این باشگاه با استقبال گرم ایالات متحده مواجه نشد، هرچند به نظر نمی رسد که این امر در ادامه گفتگوهای سعودی و آمریکایی خللی ایجاد کند. چراکه عربستان سعودی همچنان بیشتر تسلیحات خود را از ایالات متحده دریافت می کند و تحلیلگران می گویند که به این زودی ها نمی خواهد چتر امنیتی ایالات متحده را رها کند(8).

لازم به ذکر است در سال های اخیر شاهد بی‌توجهی عربستان سعودی به منافع آمریکا در چندین زمینه از جمله مشارکت عربستان و روسیه در بازار نفت، در روابط مستحکم تر ریاض با چین، و در موج امتناع عربستان از افزایش تولید نفت در صورت درخواست واشنگتن هستیم. اکنون مدت زیادی است که عربستان سعودی از زیر سایه ایالات متحده بیرون آمده و این پادشاهی مسیری غیرمتعهد را ترسیم می کند که آن را در تضاد با منافع ایالات متحده قرار می دهد.

از نظر اقتصادی نیز وزن عربستان سعودی برای باشگاه بریکس بسیار قابل توجه است. این کشور بزرگترین اقتصاد عربی با تولید ناخالص داخلی سالانه بیش از یک تریلیون دلار را دارا می باشد. علاوه بر این، یکی از مهم ترین بازیگران بازار جهانی نفت (معامله با دلار آمریکا) است که تقریباً 15 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان را بر عهده دارد. طرح تنوع بخشی به اقتصاد عربستان سعودی و افزایش درآمدهای نفتی ناشی از حمله روسیه به اوکراین، نشانه ای برای بریکس است که الحاق عربستان به طور بالقوه منجر به افزایش توانایی های مالی خواهد شد(9).

در مجموع ورود عربستان سعودی به باشگاه کشورهای بریکس، تلاش بلندپروازانه این کشور برای تبدیل شدن به یک وزنه سنگین در صحنه جهانی را برجسته می‌کند، اما ریاض به طور انحصاری بر بریکس متمرکز نیست و به«G20» و دیگر انجمن ها به عنوان کلیدی برای استراتژی عربستان سعودی برای افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی خود نگاه می کند.

چشم انداز

به نظر می رسد عربستان سعودی با پشتوانه مالی بسیار قوی همچنین تعاملات گسترده با اغلب کشورهای توسعه یافته و مدرن، پتانسیل قدرتمندی در بین اعضاء بریکس از جهت تثبیت بازارهای موجود، افزایش سرمایه گذاری، اصلاح حکمرانی سیاسی- اقتصادی در خاورمیانه بزرگ، ارتقاء مزیت‌های تجاری-اقتصادی بالقوه، جذابیت های استراتژیکی، و… می تواند وزنه ی قابل توجهی در باشگاه بریکس باشد. اما کماکان موضوعاتی نظیر اختلاف نظرها و رقابت های ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک، ژئوپلیتیک، ژئوکالچر همچنین واقعیت‌های اقتصادی امروز بعضی از کشورهای عضو بریکس، سناریوی های جدیدی را برای تثبیت حضور فعال عربستان سعودی در این باشگاه می طلبد که در مواقعی می تواند تعارض های را بین منافع مشترک به وجود آورد که صلح و توسعه مدنظر اعضاء را با چالش های رو به رو سازد.

 کلید واژگان: عربستان, بریکس, چین, امریکا, اقتصاد, مریم وریج کاظمی

1-https://www.cnbc.com/2023/08/24/emerging-markets-group-brics-invites-6-new-members-including-saudi-arabia-and-iran.html

2-https://www.calcalistech.com/ctechnews/article/47ap71e2s

3-https://www.theguardian.com/business/2023/aug/24/five-brics-nations-announce-admission-of-six-new-countries-to-bloc

4-https://responsiblestatecraft.org/2023/08/28/can-brics-be-a-new-venue-for-saudi-iran-normalization/

5-https://www.aljazeera.com/economy/2023/8/24/saudi-arabia-iran-to-join-brics-as-grouping-admits-six-new-members

6-https://www.aljazeera.com/economy/2023/8/28/indonesias-absence-from-bigger-brics-echoesdecadesof-non-alignedpolicy

7-https://asia.nikkei.com/Politics/International-relations/BRICS-invites-6-countries-including-Saudi-Arabia-Iran-into-group

8-https://www.nytimes.com/2023/08/24/world/europe/brics-expansion-xi-lula.html

9-https://www.reuters.com/world/saudi-arabia-eyes-world-stage-after-brics-invitation-2023-08-24/