چشم انداز برنامه بالقوه ساخت سلاح‌ هسته‌ای ترکیه

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

 

در طی سال های گذشته ترکیه تلاش های را در جهت تضمین امنیت انرژی و انتشار صفر خالص گازهای گلخانه ای انجام داده است که مهمترین آن استفاده از انرژی هسته ای جهت استقلال انرژی، تنوع بخشی و تامین انرژی پاک می باشد. بدین ترتیب این کشور به سرعت در حال تبدیل شدن به یک بازیگر محوری در صنعت هسته‌ای در ابعاد جهانی است که با چشم‌انداز استراتژیک به سمت افزایش امنیت انرژی، گسترش قابلیت‌های صنعتی و تقویت همکاری‌های بین‌المللی پیش می رود. تحت این شرایط طرح ملی انرژی (2020-2035) انرژی هسته‌ای را به عنوان ستون اصلی ترکیب انرژی این کشور در نظر گرفته است که هدف آن رسیدن به 7.2 گیگاوات ظرفیت هسته‌ای تا سال 2035 و افزایش آن به 20 گیگاوات تا سال 2050 است. لازم به ذکر است ترکیه درصدد افزایش ظرفیت کل تولید برق به 189.7 گیگاوات تا سال 2035 می باشد(1).

با این حال، برای ترکیه راکتورهای هسته ای صرفا به عنوان مولد برق در نظر گرفته نمی شوند بلکه به عنوان ابزارهای چند کاربردی همسو با اولویت های ملی به شمار می روند (2). در این راستا با افزایش تنش‌ها بر سر برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) ایران و تهدیدات غیررسمی تسلیحات هسته ای اسرائیل، مقامات ترکیه اظهاراتی را در مورد مسئله گسترش سلاح هسته ای داشتند که نشان می دهد سیاست‌های داخلی این کشور در مورد اهداف صنعت هسته‌ای چندان واضح و روشن نیست.

مهمترین نیروگاههای هسته ای

• آق قویو

نیروگاه هسته ای آق قویو « Akkuyu NPP» واقع در استان مرسین با چهار راکتور 4.8 گیگاواتی و هزینه 20 میلیارد دلاری، ترکیه را به لیگ کشورهای دارای انرژی هسته‌ای وارد ساخت. این نیروگاه قرار است پس از بهره برداری کامل حدود 10درصد از برق ترکیه را تامین نماید. طبق پیش بینی ها، اولین واحد تأسیسات آق قویو به زودی با ظرفیت اسمی حدود 1200 مگاوات به صورت آنلاین راه‌اندازی خواهد شد و سه واحد ۱۲۰۰ مگاواتی باقی‌مانده، سالی یک واحد در سال‌های ۲۰۲۶، ۲۰۲۷ و ۲۰۲۸ اضافه می شوند. پروژه آق قویو که تحت چارچوب ساخت-مالکیت-بهره‌برداری«BOO» و کاملاً تحت کنترل روس‌اتم اجرا می شود، اگرچه قابلیت های هسته‌ای ترکیه را ارتقاء می بخشد اما محدودیت‌های را به دلیل مالکیت خارجی آن به وجود خواهد آورد.

• سینوپ

از فوریه ۲۰۰۸، کارهای مقدماتی نیروگاه 4.8 گیگاواتی سینوپ« Sinop NPP»در ساحل دریای سیاه برای ساخت دومین نیروگاه هسته‌ای، به همراه یک مرکز فناوری هسته‌ای ۱.۷ میلیارد یورویی، در حال انجام است. اگرچه قرار بود کره جنوبی و کنسرسیوم ژاپنی-فرانسوی به همراه روسیه مشترکا در این پروژه سرمایه گذاری نمایند اما در حال حاضر روس اتم و شرکای چینی درصدد هستند تا این پروژه را عملیاتی کنند.

• تراکیه

نیروگاه هسته‌ای تراکیه«Thrace NPP » یک پروژه ۵.۶ گیگاواتی است که انتظار می‌رود شرکت سرمایه‌گذاری برق دولتی چین با فناوری راکتور«CAP1400» در آن سرمایه گذاری های را انجام دهد. لازم به ذکر است ترکیه با به رسمیت شناختن نقش انرژی هسته‌ای پیشرفته در دستیابی به تحول صنعتی و اقتصادی، متعهد به ادغام ۵ گیگاوات ظرفیت«SMR» یا (راکتورهای کوچک مدولار) تا سال ۲۰۵۰ شده است. کارشناسان معتقدند ترکیه به حداقل هشت راکتور اضافی و همچنین 5 گیگاوات راکتورهای کوچک مدولار برای افزایش امنیت انرژی و تضمین تامین برق مقرون به صرفه نیاز دارد(3).

 

چشم انداز نفوذ ژئوپلیتیکی با ابزار انرژی هسته‌ای

موقعیت جغرافیایی ترکیه در تقاطع اروپا، آسیا و خاورمیانه، مزیت استراتژیکی را در همکاری‌های انرژی منطقه‌ای برای آن فراهم می‌کند. ترکیه با گسترش بخش هسته‌ای خود، از موقعیت مناسبی برای حمایت از کشورهای همسایه در جاه‌طلبی‌های هسته‌ای با ارائه آموزش، راهنمایی‌های نظارتی و تخصص صنعتی برخوردار است.

کشورهایی مانند مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در حال پیشبرد برنامه‌های هسته‌ای خود هستند و تجربه ترکیه در توسعه پروژه‌های هسته‌ای، این کشور را به شریکی ایده‌آل برای انتقال دانش و اشتراک‌گذاری فناوری تبدیل می‌کند. علاوه بر این، ترکیه می‌تواند به عنوان مرکزی برای آموزش نیروی کار هسته‌ای عمل کند و خود را به عنوان یک رهبر منطقه‌ای در آموزش هسته‌ای و تخصص نظارتی معرفی نماید.

به طور کلی، ترکیه با بهره‌گیری از قابلیت‌های هسته‌ای خود می‌تواند نفوذ ژئوپلیتیکی خود را از طریق دیپلماسی انرژی و صادرات فناوری تقویت کند و نقش خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی در چشم‌انداز هسته‌ای جهانی تثبیت نماید(4).

توازن هسته‌ای و موضع ترکیه

تا سال ۲۰۲۵، مجموع زرادخانه هسته‌ای جهان را حدودا ۱۲۱۰۰ کلاهک تخمین زدند. روسیه تقریباً ۵۵۸۰، ایالات متحده ۵۰۴۴ و بقیه بین چین (۵۰۰+)، فرانسه (۲۹۰)، بریتانیا (۲۲۵)، پاکستان (۱۷۰)، هند (۱۶۴)، اسرائیل (۸۰-۹۰) و کره شمالی (۵۰) توزیع شده‌اند. ضمن اینکه بعضی از کشورها مانند کره جنوبی، ژاپن، آلمان، هلند، بلژیک، ایتالیا – و ترکیه برای بازدارندگی متکی به «چتر هسته‌ای» ایالات متحده هستند. برای ترکیه، این چتر در حدود ۵۰ بمب هسته‌ای تاکتیکی ایالات متحده است که گمان می‌رود در پایگاه هوایی اینجرلیک ذخیره شده‌ باشند، ادعای که هرگز توسط ناتو رسما تایید نشده است(5).

با این حال در ۴ سپتامبر ۲۰۱۹، رجب طیب اردوغان-رئیس جمهور- اعلام کرد که برای کشورهای دارای سلاح هسته‌ای، منع ترکیه از دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای غیرقابل قبول است. با این اظهارات، سوالات زیادی در مورد انگیزه‌های ترکیه برای برنامه بالقوه ساخت سلاح‌های هسته‌ای مطرح است. اگرچه این بیانیه بر تمایل اردوغان برای استقلال بیشتر در استراتژی دفاعی خود به جای پنهان ماندن و همکاری تأکید می‌کند، اما سیاست‌های داخلی ترکیه در مورد صنعت هسته‌ای چندان واضح و آشکار نیست.

به هر حال با توجه به استفاده گاه به گاه روسیه از لفاظی‌های هسته‌ای تاکتیکی در جنگ اوکراین، همچنین غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد توسط ایران، و آزمایش‌های موشکی بی‌وقفه کره شمالی ضمن ادعاهای مداوم اسرائیل در مورد تهدید غیررسمی تسلیحات هسته‌ای، ترکیه ناگزیر به اتخاذ تصمیماتی در این خصوص خواهد شد.

اگرچه ترکیه هنوز سلاح هسته‌ای ندارد، و حتی منابع اورانیوم محدودی جهت غنی‌سازی دارد و به واردات آن متکی است، اما طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی«IAEA»، این کشور در حال گام برداشتن در محدوده آستانه هسته ای شدن است و هر ساله ده‌ها مهندس ترک در روسیه، چین، فرانسه و ایالات متحده آموزش می‌بینند(6)، که البته این موضوع چالش های را در آینده به دنبال خواهد داشت.

• گزینه های استراتژیک

1)- بازدارندگی غیرفعال زیر چتر ناتو: کم‌هزینه‌ترین مسیر، اما از نظر سیاسی ناپایدار چراکه روابط واشنگتن-آنکارا غیرقابل پیش‌بینی است و تصمیم‌گیری نهایی هسته‌ای در خارج از ترکیه گرفته می شود.

2)- آستانه هسته‌ای: حفظ ظرفیت فنی بدون اعلام عمومی. این وضعیت می‌تواند از تحریم‌های کامل جلوگیری کند و در عین حال بازدارندگی را حفظ نماید.

3)- هسته‌ای شدن آشکار – مدل هند و پاکستان: این وضعیت بازدارندگی را به حداکثر می‌رساند اما خطر تحریم‌های شدید، انزوای دیپلماتیک و مسابقه تسلیحاتی منطقه‌ای را به همراه دارد.

• واکنش ها

ایالات متحده آمریکا به همراه اتحادیه اروپا با هسته‌ای شدن آشکار ترکیه مخالفت خواهند کرد؛ و تحریم‌ها به امور مالی، انرژی و دفاع این کشور ضربه خواهد زد. ضمن اینکه روسیه آن را به عنوان یک تهدید امنیتی مستقیم، به ویژه از سوی یک عضو ناتو در نظر می گیرد و چین احتمالاً بی‌طرف باقی خواهد ماند اما از ایجاد شکاف بین ایالات متحده و ترکیه جلوگیری خواهد کرد. در خاورمیانه نیز یک ترکیه هسته‌ای، در کنار ایران و احتمالا عربستان سعودی، می‌تواند اسرائیل را به سمت اقدامات پیشگیرانه سوق دهد(5). لازم به ذکر است ترکیه در سال ۱۹۷۹ «NPT» را تصویب کرد و از سال ۱۹۸۱ با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توافقنامه پادمان داشته و پروتکل الحاقی توافقنامه پادمان آن از سال ۲۰۰۱ لازم‌الاجرا شده است(7).

سخن پایانی

احتمال می رود به دلیل عدم ثبات سیاسی-اقتصادی-اجتماعی فضای پیرامونی ترکیه، همچنین رقابت های مداوم بعضی از کشورهای همسایه و از همه مهمتر جاه طلبی این کشور در انسجام منافع اقوام ترک(مناطق قفقاز-آسیای مرکزی-چین-روسیه) و تنش های پیش رو با سیاست دولت های این مناطق، که منجر به بی نظمی ژئوپلیتیکی می شود می تواند انگیزه های لازم را ایجاد نماید تا مقامات ترکیه تمایل خود را برای خروج از زیر چتر هسته ای اعلام نمایند و یک ملی گرایی هسته ای (با تاکید بر سازمان دولت های ترک) را ترویج نمایند. البته این امر به بی اعتمادی عمومی، برجسته سازی تهدیدها و تأکید بر توانایی آنها در گسترش ناامنی منطقه ای-بین المللی خواهد انجامید مگر اینکه تضمین ها و محدودیت های اعمال شود.

 

کلید واژگان: انرژی هسته ای، ترکیه، روسیه، آمریکا، سلاح هسته ای، مریم وریج کاظمی

منابع

1-https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211467X25001002

2-https://www.nuclearbusiness-platform.com/media/insights/turkiye-nuclear-strategy-a-guide-for-global-firms

3-https://world-nuclear.org/information-library/country-profiles/countries-t-z/turkey

4-https://www.nuclearbusiness-platform.com/media/insights/turkiye-nuclear-expertise-hub

5-https://www.globalpanorama.org/en/2025/08/the-nuclear-turkiye-debate-opening-a-new-chapter-in-the-balance-of-power-mehmet-ogutcu

6-https://www.nuclearbusiness-platform.com/media/insights/turkiye-nuclear-expertise-hub

7-https://www.dailysabah.com/business/energy/turkiye-launches-initiative-to-develop-indigenous-nuclear-reactors