پیامدهای منفی کاهش سطح آب دریای کاسپین

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

از آوریل 2023 تا آوریل 2024 تراز حوضچه یا دریای کاسپین نسبت به تراز آب های جهان از 27.90 به 25.28 منفی رسید و در حال حاضر شاهد پایین ترین سطح آن در 30 سال اخیر بوده ایم. پیش‌بینی می شود در صورت تداوم الگوهای کنونی، دریای کاسپین تا سال 2100 تا 34 درصد از مساحت سطح و 18 متر عمق خود را از دست بدهد و بخش‌های گسترده‌ای از زمین‌های کم عمق ساحلی غیرقابل سکونت شوند. در این صورت معیشت بیش از 10 میلیون نفرکه در سواحل زندگی می‌کنند، -که بسیاری از آنها برای شیلات و تجارت به دریا متکی هستند،- آسیب خواهد دید(1).

اگرچه جامعه محلی حاشیه دریای کاسپین کاهش سطح آب دریا را چیز غیرعادی نمی دانند و معتقدند که دریای کاسپین همیشه در معرض چرخه ای از انبساط و انقباض منظم بوده است و این چرخه ها یک ویژگی منحصر به فرد کاسپین می باشد به طوری که بیست و پنج سال سطح آب افزایش می یابد و سپس برای بیست و پنج سال کاهش را تجربه می کند. از این رو یک چرخه پنجاه ساله بر این دریا حکمفرماست. با این حال هم اکنون نگرانی فزاینده ای در مورد کاهش وسعت این دریا وجود دارد که تداعی کننده خشک شدن فاجعه‌بار دریاچه آرال است.

در حال حاضر بحران کاهش آب کاسپین، به ویژه برای کسانی که در امتداد ساحل شمال شرقی قزاقستان زندگی می کنند ملموس تر است. در طول دو دهه گذشته، سطح آب دریا نزدیک به دو متر کاهش یافت و در بخش‌هایی از قزاقستان که دریا در کم عمق‌ترین سطح خود قرار دارد، خط ساحلی تا 18 کیلومتر کاهش یافته است. در حال حاضر میدان نفتی کاشاگان در معرض خطر قرار دارد چرا که سطح آب به حدی پایین است که دیگر کشتی‌های پشتیبانی قادر به رسیدن به سکوهای حفاری نیستند. در حال حاضر، بنادر پررونق در مناطق ساحلی، مانند مانگیستاو قزاقستان، در حال انجام برنامه‌های اضطراری برای تغییر مسیرهای لجستیکی، جابجایی بنادر و برنامه‌ریزی سازگاری زیرساخت‌ها قبل از تغییرات بیشتر سطح دریا هستند. این موضوع می تواند در درازمدت تبعات ژئوپلیتیکی و اقتصادی منفی برای قزاقستان و دیگر کشورهای ساحلی به همراه داشته باشد(2).

از سوی دیگر اکولوژی دریا به دلیل مسائل متعددی از جمله استخراج نفت، آلودگی رودخانه‌ها و دریاها، افزایش سطح آب، خسارات بیولوژیکی، کاهش فوک‌های خزری و نبود رژیم حقوقی در بین همسایگان در معرض خطر است. زیرساخت‌های عظیم تأثیرات جدی بر اکوسیستم‌های اطراف دریای کاسپین گذاشته و خسارات طولانی‌مدتی را به دریا وارد کرده است. به هر حال فعالیت‌های اطراف دریای کاسپین تعادل این اکوسیستم بسیار حساس و شکننده را به خطر انداخت. ضمن اینکه تبعات کاهش محدود دریای کاسپین تأثیر عمده‌ای بر آب و هوای منطقه دارد(3).

از سوی دیگر شهرهای ساحلی مانند آتیراو که زمانی به گردشگری و تجارت دریایی وابسته بودند، با فروپاشی اقتصادی روبه‌رو می‌شوند، زیرا خط ساحلی در حال عقب‌نشینی میتواند بندرها را با مشکل عملیاتی فزاینده مواجه کند.

از سوی دیگر سلامت عمومی نیز در خطر است. مطالعات نشان داد قرار گرفتن در معرض آب آلوده، انتشار گازهای گلخانه‌ای و خاک با افزایش نرخ سرطان و بیماری‌های تنفسی در میان جمعیت‌های محلی مرتبط است که بر نیاز فوری برای جلوگیری از تبعات آن تاکید می شود. این درحالیست که با آلودگی شدید آب دریا اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در فهرست قرمز ارزیابی در سال 2022، تمام پنج گونه ماهیان خاویاری را در فهرست در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی کرد(4).

با این حال حاکمیت دریای کاسپین به اندازه اکوسیستم آن پیچیده است. کشورهای ساحلی شامل جمهوری آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان، هنوز یک چارچوب واحد برای مدیریت منابع پایدار ایجاد نکرده‌اند. توافقات موجود اغلب توسط منافع ملی رقابتی تضعیف می شود و آینده  منطقه را نامشخص می کند. کنوانسیون 2018 درباره وضعیت حقوقی دریای کاسپین پیشرفت‌هایی را نشان داد، اما فاقد حمایت‌های قابل اجرا از جانب محیط زیست است. ضمن اینکه بسیاری از قراردادهای مربوط به استخراج نفت به دهه 1990 بازمی‌گردد، زمانی که نظارت بر محیط‌زیست بسیار کم بود. این توافقنامه ها نیازمند بازنگری فوری برای همسویی با استانداردهای مدرن و رسیدگی به خطرات اقلیمی فزاینده است. از سوی دیگر، کنوانسیون چارچوب تهران در مورد محیط زیست دریایی دریای کاسپین و پروتکل‌های آن، مبنای حقوقی مهمی را برای همکاری در مسائل زیست‌محیطی ارائه می‌کند. با این حال، اثربخشی این کنوانسیون به دلیل اجرای ناکافی و عدم وجود تعهدات الزام آور در میان کشورهای ساحلی محدود می شود. پروتکل‌های تحت کنوانسیون، مانند پروتکل‌های مربوط به حوادث آلودگی نفتی و آلودگی ناشی از منابع و سایر فعالیت‌ها چارچوبی برای اقدام فراهم می‌کنند، اما فاقد مکانیسم‌های اجرایی قوی هستند.

در مقاله‌ای در سال 2020 با عنوان «آن سوی تغییر سطح دریا» پیش‌بینی شد که در صورت عدم اقدامات لازم، دریای کاسپین تا پایان قرن حاضر 9 تا 18 متر کاهش خواهد داشت. این بدان معناست که تا یک سوم سطح دریا ناپدید می شود(5). یکی از دلایل اصلی کاهش سطح آب هم ایجاد زیرساخت های بر روی رودخانه های اورال و ولگا توسط روسیه است که مقادیر زیاد آب را در آنجا نگه می دارد. مخازن ایجاد شده بر روی رود ولگا که به تنهایی 80درصد آب دریای کاسپین را تامین می کند عمدتا از نیازهای کشاورزی و انرژی پشتیبانی می کنند و در عین حال به عنوان منبع اصلی آب آشامیدنی برای شهرهای روسیه نیز عمل می نماید.

اگرچه همه کشورهای حاشیه دریای کاسپین متحد روسیه هستند، اما وضعیت ژئوپلیتیکی مانع از حل این بحران می شود. در این راستا، مسکو نیازهای اقتصادی خود را برای حفظ تلاش‌های جنگی در اوکراین اولویت‌بندی کرده و از مناقشات مربوط به آب برای تحت فشار گذاشتن کشورهای همسایه مانند قزاقستان برای اتخاذ موضع حمایتی‌تر استفاده می‌کند. این در حالیست که کارشناسان می گویند وقتی صحبت از منابع آب به میان می آید، نباید آن را سیاسی کرد. نباید شرطی وجود داشته باشد که قزاقستان از روسیه در جنگ اوکراین حمایت کند و سپس آنها بتوانند آب بیشتری به آنها بدهند.

بی تردید با کاهش سطح آب دریای کاسپین علاوه بر شیوع بیماری، مهاجرت و فروپاشی اقتصادهای ساحلی پنج کشور منطقه، خطراتی از جمله تهدید دزدان دریایی یا توقیف غیرقانونی محموله‌های کشتی‌ها به همراه تنش‌های ژئوپلیتیکی به‌طور مستمر بر نوسانات بازار حمل‌ونقل دریایی در کشورهای ساحلی کاسپین تأثیر می‌گذارد. البته تداوم درگیری‌ها و تحریم‌ها و محدودیت‌های ناشی از آن نیز می‌تواند منجر به تغییرات ناگهانی در بارگیری بنادر و انتخاب مسیرهای طولانی‌تر و البته ایمن‌تر، افزایش ریسک و هزینه‌های حمل و نقل دریایی و متعاقباً اختلال در زنجیره تامین مواد غذایی نیز شود.

کلید واژگان: دریای کاسپین، کاهش آب دریا، آلودگی، اقتصاد، کشورهای ساحلی، مریم وریج کاظمی

1-https://thediplomat.com/2025/01/the-shrinking-caspian-sea-an-environmental-and-geopolitical-emergency

2-https://cjes.guilan.ac.ir/article_1037.html

3-https://negashteh-magazine.com/en/the-annual-retreat-of-the-caspian-sea-for-the-maritime-trade-of-north-of-the-country/

4-https://www.themoscowtimes.com/2021/04/27/as-the-caspian-sea-disappears-life-goes-on-for-those-living-by-its-shores-a73752

5-https://theecologist.org/2024/dec/19/farewell-caspian-sea