فاطمه خادم شیرازی/ پژوهشگر/ مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC
مصاحبه سیلویا بولتوک که اخیراً در دیپلماسی ایرانی منتشر شده، بر تداوم سیاست‌های تهاجمی اسرائیل و غرب علیه محور مقاومت و دولت‌های مستقل منطقه تأکید دارد. وی به درستی اشاره می‌کند که پس از ایران، انتخاب بعدی برای سلسله عملیات فشار ـ نظامی یا ترکیبی ـ پاکستان خواهد بود، به‌ویژه به دلیل توان هسته‌ای و موقعیت استراتژیک این کشور در طرح‌های کلان چین و نیز تهدید بالقوه برای بازآرایی نظم منطقه‌ای غرب. این تحلیل در چند محور به مخاطرات حمله احتمالی آمریکا و اسرائیل به پاکستان با توجه به منافع راهبردی چین خواهد پرداخت.
محور اول: جایگاه پاکستان در راهبردهای جهانی و منطقه‌ای
جایگاه پاکستان در نظم نوین جهانی بیش از هر زمان دیگری اهمیت استراتژیک یافته، زیرا این کشور هم‌زمان قدرت هسته‌ای، پل ارتباطی شرق–غرب آسیا و حلقه اتصال پروژه عظیم کمربند و راه چین به دریای آزاد محسوب می‌شود. اتصال بندر استراتژیک گوادر به شبکه حمل و نقل، انرژی و تجارت چین، برای پکن چنان اهمیتی دارد که به بخش غیرقابل مذاکره دکترین سیاست خارجی‌اش بدل شده است. کریدور اقتصادی چین–پاکستان (CPEC) طی دهه اخیر با جذب میلیاردها دلار سرمایه‌گذاری مستقیم چین، نه فقط بر توسعه پاکستان بلکه بر قدرت مانور انتقال انرژی و تجارت جهانی چین اثر گذاشته است. (1)(2)این مسأله را به‌صراحت تأیید می‌کند.
محور دوم: اهداف آمریکا و اسرائیل از تقابل‌های تسری‌یافته به پاکستان
در همین شرایط، اسرائیل و آمریکا هم‌زمان با تشدید فشار بر ایران، آماده‌اند سناریوی بی‌ثبات‌سازی را به پاکستان تسری دهند؛ زیرا پاکستان تنها دولت اسلامی دارای تسلیحات هسته‌ای است و علاوه بر نقش منطقه‌ای، به‌ویژه پس از ضربه به ایران، به تنها بازیگر اصلی جهان اسلام تبدیل می‌شود که ظرفیت بازدارندگی حقیقی دارد. علاوه بر این، تحلیل (3) به روشنی نشان می‌دهد آسیب‌پذیری پاکستان، آسیب‌پذیری مستقیم برای منافع حیاتی چین و عرصه راهبردی «کمربند و راه» ایجاد می‌کند.
غرب مدت‌هاست گزینه حذف ظرفیت هسته‌ای یا تضعیف کلی ساختار قدرت ارتش پاکستان را با بهانه «نگرانی‌های اشاعه‌ای» و جلوگیری از دسترسی گروه‌های غیردولتی به سلاح هسته‌ای، در دستور کار خود دارند. اما واقعیت آن است که سناریوی عیان‌تر، تلاش برای خلق یک محیط پرخطر در پیرامون پروژه‌های چینی و افزایش هزینه سرمایه‌گذاری و مداخله چین است؛ یعنی درست همان سیاستی که در مورد ایران و ابتکارات منطقه‌ای‌اش پیگیری شد. در این چارچوب، هرگونه اقدام نظامی – حتی عملیات محدود هوایی یا سایبری – علیه زیرساخت‌های دفاعی یا هسته‌ای پاکستان، نوعی پیام روشن به پکن است که ادامه مسیر توسعه اوراسیایی بدون هزینه – سیاسی و امنیتی – نخواهد بود و هر زمان اراده شود می‌توان عرصه را به‌کلی بی‌ثبات و پرهزینه کرد.در سناریوی حمله آمریکا و اسرائیل به پاکستان، علاوه بر تهدید بی‌واسطه ساختار نظامی و هسته‌ای اسلام‌آباد، مخاطرات لایه دومی نیز وجود دارد: فروپاشی نسبی ساختار مرکزی قدرت پاکستان، افزایش جدایی‌طلبی قومی، گسترش نفوذ طالبان پاکستانی و شاید حتی فعال‌شدن قاچاقچیان و قاچاق‌بران سلاح هسته‌ای. پیامدهای این روند، با بی‌ثبات‌سازی افغانستان و سرریز موج ناامنی به ایران، هند و حتی آسیای مرکزی پیوند می‌خورد و می‌تواند به گسترش هرج و مرج و ناامنی جمعی منجر شود.عکس‌العمل چین به چنین تحولاتی ساختاری، می‌تواند طیفی از اقدامات دیپلماتیک، تهدیدات امنیتی، حمایت‌های اطلاعاتی و حتی اعزام مستشاران امنیتی و نظامی (حداقل برای حفاظت از پروژه‌های کلیدی چون بندر گوادر و خطوط راه‌آهن) باشد. (4)تحلیل صراحتاً نشان می‌دهد سیگنال‌های امنیتی چین، دیگر صرفاً اقتصادی نیست و ابعاد ژئوپلیتیک آن نیز روز به روز قوی‌تر می‌شود. حتی اگر چین به صورت مستقیم درگیر نبرد نظامی نشود، تداوم بی‌ثباتی در پاکستان هزینه‌های راهبردی را به پکن تحمیل خواهد کرد، پروژه‌های جایگزین باید فعال شود و سطح قفل‌شدگی سرمایه چینی در «سی‌پک» و جنوب آسیا به شدت افزایش می‌یابد – امری که سناریوی مطلوب واشنگتن است.
محور سوم: سناریوی بمباران و پیامدهای آن
وجه دیگر سناریو، واکنش امنیتی منطقه‌ای است. ایران به دلیل همسایگی و تجارب پیشین در مدیریت تحولات افغانستان، ناگزیر باید برنامه پدافندی انعطاف‌پذیرتری طراحی کند؛ اعم از تقویت دفاع مرزی، مدیریت موج پناه‌جویان، کنترل سرریز قاچاق تسلیحاتی، و هم‌افزایی اطلاعاتی با محور شرق و بازیگران مستقل منطقه‌ای برای مهار پیشرفت داوم بحران. تبدیل تهدید امنیتی پاکستان به فرصت‌های جدید همکاری منطقه‌ای و حتی ایجاد مسیرهای تجاری یا تدابیر جبرانی برای کریدور شرق ـ غرب، جزو گزینه‌های راهبردی است که باید به‌صورت فعال توسط ایران و به‌طور خاص استان‌های شرقی و جنوبی – حتی با قابلیت‌سازی برای جذب سرمایه چینی در سناریوی فرار سرمایه از پاکستان – لحاظ شود.
از نظر رسانه‌ای و هویتی، القای روایت غرب مبنی بر دفاع اخلاقی و «دموکراسی‌خواهی» در منطقه عملاً مغایر عملکرد واقعی است. همان‌گونه که بولتوک در گفت‌وگو با دیپلماسی ایرانی تأکید می‌کند،رسانه‌های غربی با پنهان‌کردن ابعاد فاجعه انسانی و تمرکز بر دفاع اسرائیل در افکار عمومی، بستر استمرار سیاست‌های بی‌ثبات‌کننده و نظامی‌گرایانه را فراهم می‌آورند. در چنین فضایی، بازتولید روایت‌های مستقل و نقدپذیری ناپذیر برای جریان‌های آگاه منطقه‌ای و تأثیرگذاری سیاستگذاران ایران ضرورت دارد. (5)
چشم‌انداز نهایی
اگر پروژه امنیت‌زدایی از محیط پیرامونی چین و ایران با هدف فروپاشی تدریجی مکانیسم محور شرق دنبال شود، پاکستان عملاً کریدور مشترک تهدید خواهد بود؛ زیرا هم قابلیت هسته‌ای – که ضربه‌پذیری و عدم‌دسترسی آن به گروه‌های غیردولتی قریب به محال نیست – دارد، و هم به مثابه سطح تماس مستقیم منافع پکن و واشنگتن در جنوب آسیا عمل می‌کند. سیاستگذاران ارشد ایرانی باید در کنار کار ویژه دیپلماتیک با پکن و مسکو، با حسن‌استفاده از تجارب اخیر در حوزه‌های بحران منطقه‌ای (افغانستان، عراق، سوریه، و یمن) و کنترل موج‌های امنیتی و انسانی، الگوی سرویس‌دهی چندلایه و افزایش تاب‌آوری را برای تمام استان‌های مرزی تدوین کنند.
در مجموع، حمله آمریکا و اسرائیل به پاکستان اگرچه دور از دسترس به نظر می‌رسد اما در صورت بروز، هم فرصت‌های جدید برای بازیگران هوشمند منطقه‌ای مانند ایران – از تقویت نقش واسطه‌گری، توسعه همکاری اقتصادی و امنیتی با چین، تا تبدیل تهدید امنیتی به ظرفیت ژئوپلیتیک – و هم تهدیدهای جدی در حوزه امنیت ملی، اجتماعی و اقتصادی (از جمله تشدید قاچاق، مهاجرت، سرریز بی‌ثباتی‌ها) را به دنبال خواهد داشت. شواهد و منابع پژوهشی (6)(7)(8)همگی بر این پیامدهای پیچیده و چندلایه تأکید کرده‌اند.این وضعیت بیش از هر چیز نشان می‌دهد ظرفیت و ضرورت راهبری فعال جمهوری اسلامی ایران در مدیریت تحولات شرق و جنوب آسیا و تبدیل نقش تهدید به بازیگر راهبردی موازنه‌ساز، در شرایط جدید منطقه‌ای اهمیت بی‌سابقه یافته است.
References
1.https://www.brookings.edu/articles/pakistans-geo-economic-centrality-under-cpec
2.https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/project-detail/P178845
3.https://thediplomat.com/2023/11/the-impact-of-instability-in-pakistan-on-chinas-belt-and-road
4.https://www.armscontrol.org/act/2023-04/features/pakistans-nuclear-arsenal-regional-security
6.https://projects.worldbank.org/en/projects-operations/project-detail/P178845
7.https://thediplomat.com/2023/11/the-impact-of-instability-in-pakistan-on-chinas-belt-and-road
8.https://www.armscontrol.org/act/2023-04/features/pakistans-nuclear-arsenal-regional-security
