دکتر گلناز سعیدی
پژوهشگر و نویسنده
مركز بين المللي مطالعات صلح-ipsc
چکیده
هندوستان دارای تنوعی از ادیان و آیین های بشری است و مذهب در هندوستان به طور قابل توجهی در امور سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نفوذ دارد. سیکیسم نیز به مثابه همین امر، عصاره معنویت اسلام و هندو به شمار می رود.
دین سیکیسم که یکی از جوانترین ادیان توحیدی در جهان می باشد در پنجاب، در سرزمین مرزی هند و پاکستان امروزی، در پایان قرن پانزدهم ظهور کرد. بسیاری از اصول این دین از اسلام و همچنین از هندوئیسم سرچشمه می گیرد.از همان ابتدا پرستندگان سیکیسم توسط پیروان سایر ادیان به ویژه توسط حاکمان مسلمان معاصر هند مورد آزار و اذیت شدید قرار گرفتند. تمام نسل‌های گوروهای سیک شهید شدند و جامعه مذهبی-اجتماعی سیک برای آنکه مستقل بمانند به تدریج به اخوان نظامی (خالسا) تبدیل شدند.
بعد از استعمارزدایی از هند بریتانیا در دهه چهلم قرن بیستم که منجر به تقسیم امپراتوری سابق شد، یکپارچه سازی جامعه هند براساس معیار مذهبی صورت گرفت، در نتیجه به هندوها و مسلمانان، ایالات های خاص خود را اعطا کردند. به این ترتیب هندوستان وطن هندوها شد و پاکستان و پاکستان شرقی (بنگلادش امروزی) توسط مسلمانان تشکیل شد، اما بعدها سیک ها توسط حاکمان بریتانیا نادیده گرفته شدند و پنجاب، استانی که بیشترین جمعیت سیک ها را تشکیل می داد، توسط مرز هند و پاکستان محصور شد. این وضعیت تبدیل به یک تراژدی بزرگ برای جمعیت سیک و همچنین منجر به درگیری بین هر سه مذهب شد و در نتیجه منجر به ده‌ها هزار قتل در میان مردم سیک انجامید. بیش از دو میلیون سیک مجبور به مهاجرت از پاکستان به هند شدند و وحدت سرزمینشان پنجاب از بین رفت و جنبش های افراطی جدایی طلبان سیک بوجود آمد که هدف آنها ایجاد خودمختاری سرزمینی سیک ها یا حتی ایالات خودشان بود.
کلیدواژه: سیک، سیکیسم،پاکستان،هند،جنبش های افراطی،خودمختاری
مقدمه
آیین سیک جوانترین ادیان توحیدی بزرگ جهان است. این آیین در اواخر قرن پانزدهم در پنجاب، در منطقه مرز فعلی هند و پاکستان شکل گرفت. با این حال، این دین کاملاً جدیدی نبود، زیرا بسیاری از اصول آن از هندوئیسم و حتی بیشتر از آن از اسلام که قرن ها در هند وجود داشت، آمده است.
در آن زمان پنجاب بسیار حاصلخیز بود. پنجاب نوعی دروازه ورودی بود که نمایندگان گروه‌های قومی و مذهبی مختلف از طریق آن وارد هند می‌شدند و ارتباط فرهنگی ایجاد می‌کردند. علاوه بر این، در قرن پانزدهم، منطقه شاهد نشست دو شاخه اجتماعی و اصلاحی از مذاهب اصلی هند، جنبش باکتی هندو بود که دارای وحدت و برابری همه مردم در برابر خدا و صوفی گری اسلامی بود.
آیین سیک یک اصل واقعی است و نه فقط کلامی زیرا این آیین زن و مرد را برابر می دانست. این برابری بسیار مهم بود، زیرا موقعیت زنان به طور سنتی به طور قابل توجهی پایین تر از مردان در جامعه سلسله مراتبی هند بود، چه در میان هندوها و چه در میان مسلمانان. علاوه بر این، یکی از اهداف اصلی آیین سیک این بود که پیروان هندوئیسم و اسلام را به هم نزدیکتر کند، و برادری، آزادی شخصی و برابری همه جوامع در هند را ترویج کند. بنابراین، به دلایل مختلف، گسترش سیکیسم را باید از نظر اجتماعی-مذهبی و نه فقط مذهبی در نظر گرفت (بانرجی، 1983؛ اوون، سامبی، 1987؛ 2005؛ کالسی، 2005).
آیین سیک بر سه اصل اساسی استوار است: Naam Japno )دعا، مراقبه) Kirat Karō) (کار) و) Vaṇḍ Chhakō به اشتراک گذاشتن با دیگران). این آیین بر زندگی صادقانه و پرتلاش، حفظ خانواده مستقل، عدم فقر، آموزش احترام به دیگران و ترویج برابری و برادری در روابط بین مردم، و همچنین بر اهمیت همبستگی اجتماعی و خدمت به دیگران تأکید می کند. درواقع این آیین کاستی ها،مذاهب، نژاد و جنسیت را در نظر نمی گیرد و همه را به یک شکل می نگرد(نسبیت، 2005؛ ایگیلسکی، 2008). سیکیسم در مفروضات اولیه خود ترکیبی جزئی، تلفیقی از هندوئیسم و اسلام بود، اما اساساً با آنها، به ویژه با رایج ترین دین در هند، متفاوت بود. تفاوت های اصلی سیک و هندوئیسم در توحید، پذیرش کتاب مقدس، فقدان روحانی، عدم پذیرش آیین مجسمه ها و پیکرها، عدم پذیرش پیشگویی و طالع بینی، عدم وجود نظام طبقاتی (برابری همه مؤمنان)، توانمندسازی واقعی زنان است. از سوی دیگر، مهم ترین شباهت های این دو دین، اعتقاد به تناسخ و نقش بزرگ مراقبه است. علیرغم نزدیکی ظاهری دین سیک و اسلام (مانند توحید، کتاب دین، ممنوعیت ارائه تصاویر خداوند)، عدم شناخت خداوند به عنوان خدا و قرآن به عنوان کتاب مقدس سیک ها باعث شد که آنها به عنوان کافر قلمداد شوند. تنها فرمانروای مسلمان معاصر که مقاصد و آرزوهای سیک ها را درک کرد و قدرت روزافزون آنها را احساس کرد، امپراتور اکبر (1542-1605) بود که به بردباری و گشودگی خود نسبت به فرهنگ ها و مذاهب مختلف معروف بود. او مالکیت زمین‌هایی را در پنجاب به سیکها اعطا کرد که امروزه مبنای ادعاهای ارضی دولت خودمختار سیک است. در زمینی که اکبر ارائه کرد، در نیمه دوم قرن شانزدهم، گورو شهر امریتسار را بنیان نهاد، جایی که سیک ها در سال های 1581-1601 «معبد طلایی»، پناهگاه مهم و سرمایه معنوی سیکیسم را به وجود آوردند، معبدی که هنوز مرکز اصلی ایمان باقی مانده است.
در قرن هفدهم، آزار و اذیت و نبرد علیه سیک ها به رهبری حاکمان مسلمان هند از سلسله مغول شدت گرفت. در نتیجه، گوروهای متوالی شهید می شوند و گروه اجتماعی-مذهبی سیک به یک جامعه نظامی (خالسا) تبدیل می شود، قانون سیک مدون می شود و گورو دهم، گوویند سینگ سرانجام کتاب مقدس گورو گرانت صاحب را ویرایش می کند و آن را گورو نهایی اعلام می کند، به این ترتیب به سنت تداوم گوروهای شخصی شده پایان داد. گورو گرانت صاحب، که «یازدهمین گورو» نیز نامیده می‌شود، تنها بخش متعارف سیک، بالاترین مقام مذهبی و بخش مرکزی مراسم عبادت است (بانرجی، 1983؛ اوون، سامبی، 1987؛ نسبیت، 2005).
مهمترین ویژگی های سیک ها، نظامی شدن پیروان سیک بود که طی چند صد سال و تا دوران معاصر، به یکی از بارزترین ویژگی‌های این جامعه تبدیل شد. البته نظامی شدن سیک ها بخشی از مبارزه برای دفاع از جامعه، ایمان، عدالت و حقیقت بود. همچنین مهمترین قواعد رفتاری هر سیک، حفظ پنج صفت تعلق به جامعه، به اصطلاح «پنج» بوده و هست. سیک ها از طریق کرپان (شمشیر)، کارا (دستبند فولادی)، کاچرا (شلوار کوتاه)، کش (موی کوتاه نشده)، کانگا (شانه ای که موهای سنجاق دار را نگه می دارد) و ممنوعیت خوردن گوشت از ذبح آیینی مسلمانان، عدم استفاده از تنباکو و مواد مخدر و همچنین با عمامه های مشخص و پسوند سینگ (شیر) با نام های مردانه یا Kaur (شاهزاده خانم) با نام های زنانه متمایز می شوند. این عناصر اساس هویت سیک و ویژگی های بیرونی هر سیک می باشند( (Macauliffe, 1909; Banerjee, 1983; Kalsi, 2005; Igielski, 2008. تبدیل سیک از جنبش اجتماعی-مذهبی به یک جامعه نظامی مانع از ریشه کنی سیک ها توسط ارتش مسلمان حاکمان وقت هند شد و سبب شد تا مذهب تازه تاسیس اجازه بقا پیدا کند، و به طور قابل توجهی احساس اجتماع و استقلال (مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی) را از دیگر جوامع هندوستان تقویت و تحکیم کرد و در نتیجه منجر به تبدیل از یک جنبش مذهبی به یک جنبش ملی، و ظهور، جدا از هویت مذهبی، هویت فرهنگی، زبانی و قومی سیک شد. در عین حال به قرن ها خصومت بین سیک ها و مسلمانان و همچنین بسیاری از صفحات خونین و وحشیانه در تاریخ مشترک آنها کمک کرد Macauliffe, 1909; Nesbitt, 2005) Jaswinder, 2011 ).
پس از آزار و شکنجه طولانی مدت پیروان اسلام، که طی آن پنجاب به دوازده حکومت سیاسی و فرهنگی مرتبط با سیک ها تقسیم شد، در اوایل قرن نوزدهم موقعیت سیک در هند به طور فزاینده ای توسط باورهای سنتی هندو در معرض تهدید قرار گرفت.
پایتخت سیک ها ابتدا در لاهور قرار داشت، اما به امریتسار منتقل شد و پنجاب به یک ایالت مستقل تبدیل شد. با این حال، تنها ده سال پس از مرگ بنیانگذار آن دوام آورد. در 19 فوریه 1846 بریتانیا سیک ها را در نبردی خونین شکست داد. در پی شکست معاهده‌ای در لاهور امضا شد که بر اساس آن جامو و کشمیر به گلاب سینگ فروخته شد که فرزندانش تا زمان استعمارزدایی هند در سال 1947 بر کشمیر حکومت کردند اما، الحاق این سرزمین‌ها به پاکستان را نپذیرفتند. در نتیجه پایتخت پنجاب، لاهور، توسط نیروهای بریتانیایی اشغال شد و دولت دست نشانده، سیک ها را در دست گرفتند. در سال 1849، بریتانیا، با سرکوب یکی دیگر از شورش های سیک، پنجاب را به طور رسمی ضمیمه کرد. این حرکت به آنها یک پایگاه کشاورزی عالی برای دارایی هایشان در هند داد. دشت های آبرفتی پنج رودخانه ای که از استان عبور می کرد و کانال های زهکشی متعدد باعث شد تا مزارع غلات، ارزن، برنج و پنبه گسترش یابد. علاوه بر این، ثبت نام بزرگان سیک به عنوان سرباز در ارتش هند تحت حاکمیت بریتانیا در نهایت مزایای استراتژیک زیادی به همراه داشت و سیک ها، به جز گورکه های نپال، با ارزش ترین سربازان در خدمت بریتانیا در شبه قاره هند شدند (اوون، سامبی، 1987؛ 2005؛ هیث، 2005؛ سومیل، 2007).
مفهوم سیکیسم
کلمه سیک به معنای “شاگرد” یا “آموزنده” است. مذهب سیک در قرن پانزدهم توسط گورو ناناک دو جی در شمال هند پایه گذاری شد و از اسلام و هندوئیسم متمایز است. آیین سیک یکتاپرستی است و بر برابری همه مردان و زنان تأکید دارد. سیک ها به سه اصل اساسی اعتقاد دارند. تعمق در نام خدا (دعا کردن)، امرار معاش از راه صادقانه و نیز تقسیم ثمره کار خود با دیگران. سیکیسم نظام های طبقاتی و طبقاتی را رد می کند و بر خدمت به بشریت تاکید دارد.
لباس آنها شامل عمامه است که برای پوشاندن مو و برای احترام به خدا می بندند. سیک ها دارای موهای بلند، ریش و سبیل هستند. مذهب سیک اصول بشردوستانه آزادی، برابری و عدالت را به ما می آموزد – همان اصولی که این دموکراسی بزرگ بر آن بنا شده است. حدود 25 میلیون سیک در جهان وجود دارد. سیک ها بیش از 100 سال است که در ایالات متحده زندگی می کنند. سیکیسم حقایق جهانی را که زیربنای تمام تلاش‌ها، ادیان و نظام‌های اعتقادی بشر است، به رسمیت می‌شناسد.
تاریخ و عقاید
تقریباً 25 میلیون سیک در سراسر جهان پنجمین دین بزرگ جهان را تشکیل می دهند. با وجود تقریبا یک میلیون سیک که در آمریکای شمالی (ایالات متحده آمریکا و کانادا) زندگی می کنند، سیک ها اغلب به عنوان عرب یا مسلمان اشتباه گرفته می شوند. سیک ها در سال 1897 وارد آمریکای شمالی شدند و نقشی اساسی در گشایش غرب و ساخت کانال پاناما در سال 1904 ایفا کردند. در سال 1906، سیک ها اولین گوردوارا یا مکان عبادت خود را در ایالات متحده تأسیس کردند. 700000 آمریکایی و کانادایی سیک هستند و تقریباً هر شهر بزرگ دارای عبادتگاه سیک ها و مرکز اجتماعی است.
مذهب سیک پانصد سال قدمت دارد. گورو ناناک، بنیانگذار آیین سیک، پیام عشق را آموزش داد. او از یک خدای جهانی سخن گفت که برای همه بشریت مشترک است و به هیچ دین، ملت، نژاد، عقیده، رنگ یا جنسیت محدود نمی شود. مذهب سیک کاملاً توحیدی است و به یک خالق برتر، عاری از جنسیت، مطلق، فراگیر و ابدی اعتقاد دارد. سیکیسم این را نه به عنوان یک سقوط از فیض، بلکه فرصتی منحصر به فرد برای کشف و توسعه الوهیت در هر یک از ما می داند. حقوق بشر و عدالت سنگ بنای اعتقاد سیک ها را تشکیل می دهد و تاریخ سیک نمونه های بی شماری از گوروهای سیک و پیروان آنها را نشان می دهد که فداکاری های عظیمی برای آزادی مذهبی و عدالت انجام داده اند.
هویت سیک
بر اساس تاریخ در سال 1699، دهمین و آخرین گوروی سیک، گورو گوبیند سینگ، پیروان خود را به شهر آناندپور در پنجاب فراخواند. بیش از 80000 نفر آمدند ، گورو گوبیند سینگ، در برابر مردم خود ظاهر شد، شمشیر برهنه ای را به لرزه درآورد و سر خواست. او تقاضای خود را تکرار کرد تا اینکه پنج سیک داوطلب شدند. این پنج نفر از مناطق مختلف هند و از کاست های مختلف آمده بودند. در آن روز تاریخی گورو گوبیند سینگ به این پنج نفر، و متعاقباً به بسیاری دیگر، نظم جدیدی را به سیک‌های خود اعطا کرد. گورو این پنج نفر را در نظم جدید Khalsa آغاز کرد و سپس در یک حرکت نمایشی و تاریخی، نظم جدید را آغاز کردند. در آن روز، او به سیک ها هویت منحصر به فردی داد که شامل پنج اصل ایمان است:
- موهای کوتاه نشده به عنوان هدیه ای از خدا و گورو و نشانی از هویت سیک
- یک شانه کوچک برای مو
- یک دستبند فولادی که بیانگر واقعیتی بدون آغاز و بدون پایان است و همچنین نمادی از تعهد یک سیک به آرمان های اعتقادی خود است، همانطور که حلقه ازدواج ممکن است نشان دهنده وفاداری و هویت باشد.
- شمشیر نشان دهنده عزم و تعهد به عدالت
- شلوارهای بلند تا روی زانو مطابق با سبک زندگی منظم یک سیک
سایر ادیان
سیکیسم حقایق جهانی را که زیربنای تمام تلاش‌های بشری، ادیان و نظام‌های اعتقادی است، به رسمیت می‌شناسد، اگرچه افراد در نحوه نهادینه کردن این باورها در یک کد رفتار و شیوه زندگی متفاوت هستند. همانطور که سیکها دین خود را دوست دارند، آیین سیک نیز به همان اندازه به تمام ادیان احترام می‌گذارد و سایر روش‌های زندگی و عقاید را می‌پذیرد. آیین سیک از یک غیر سیک می خواهد که پیام و معنای اساسی دین خود را کشف و زندگی کند تا یک مسیحی،یهودی،هندو بتواند یک مسیحی بهتر، یک یهودی بهتر، و یک هندوی بهترباشد.
علل جدایی طلبی سیک
جنبش های آزادیخواه و جدایی طلب متعددی در هند وجود دارند که به طور کلی به اوضاع نابسامان خود معترض هستند. اما ظلم دولت و ارتش هند به مسلمانان مظلوم کشمیر و همچنین سیک مذهب‌های ایالت پنجاب بیش از دیگر ادیان قابل مشاهده است.
جنبش آزادیخواه خالستان که با نام «تحریک خالستان» نیز شناخته می‌شود سالهاست برای به دست آوردن آزادی برای سیک مذهب ها تلاش می‌کند.
سران این جنبش در زمانی که «گاندی» رهبر هند در راه به دست آوردن استقلال این کشور بود با وی به توافق رسیدند که پس از استقلال هند ایالتی جداگانه به آنان تعلق گیرد که در آن آموزه‌های سیک اجرایی شوند.
توافقی که پس از استقلال هند هیچگاه جامه عمل به آن پوشانده نشد تا جایی که در سال 1980 میلادی و به دلیل ظلم و فشار فراوان دولت هند بر «سیک مذهب‌ها» دست به قیام‌هایی در برخی موارد مسلحانه زدند. این اقدام باعث شد تا در سال 1984 «اندرا گاندی» که نخست وزیر آن سال‌های هند بود دستور حمله به «معبدطلایی» سیکها واقع در شهر «امرتسر» را بدهد.
درپی هجوم ارتش هند به این معبد که با مقاومت پنج روزه مردم مواجه شد گفته می‌شود که حدود 10 هزار نفر از غیرنظامیان و سیکها کشته شدند.
این عملیات در تاریخ سیکها و تحریک خالستان به عملیات «بلوستار» مشهور است و ارتش هند با 10 هزار نظامی و بهره گیری از ماشین‌های زرهی و توپ به هزاران سیک حمله کرد.
دلایل دیگری که موجب جدایی طلبی شد می توان جابه‌جایی کشاورزان حاشیه‌ای و کوچک سیک به دلیل به اصطلاح «تحریف‌های» ناخواسته انقلاب سبز نام برد که منجر به احساس عمیق ناامیدی و نارضایتی اجتماعی-اقتصادی شد که توسط آکالی دال (حزب اصلی سیاسی سیکها) مورد سوء استفاده قرار گرفت و باعث شد تا برعلیه دولت مرکزی بسیج شوند.
نتیجه
سیک ها یک گروه مذهبی و قومی هستند. علاوه بر این، آنها از نظر فرهنگی و اجتماعی متمایز هستند و دارای هویت و جدایی بسیار قوی و تاریخی می باشند. این جامعه ای دارای منطقه گرایی فوق العاده قوی است. پنجاب نه تنها مهد مذهبی و تاریخی سیک است، بلکه امروزه تنها منطقه ای است که سیک ها در آن غالب هستند و زندگی مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن ها متمرکز است.
با وجود تعداد نسبتاً کم سیک ها در جامعه هند، کارآفرینی و سازماندهی داخلی و همچنین همبستگی جامعه آنها نقش مهمی در زندگی اجتماعی، سیاسی و به ویژه اقتصادی و نظامی هند دارند. آنها به ویژه در زمینه هایی مانند ارتش، تجارت، کشاورزی، علوم مهندسی، مخابرات و بانکداری برجسته هستند.
کارآفرینی، سخت کوشی و فعالیت حرفه ای خاص سیک ها، پیامد اصول دین آنهاست که در آن قوانین و تعهدات اساسی شامل کار صادقانه و خودکفایی است. علاوه بر این، به دلیل تمرکز آنها در مرز هند و پاکستان، نظامی شدن شدید جامعه و تمایلات تجزیه طلبانه، نقش آنها را در سیاست های داخلی و خارجی هند برجسته می کند.
منابع
جلال نائینی،محمدرضا(۱۳۴۸).طریقه ی گورو نانک و پیدایی آئین سیک،تهران:تهران پرس.
فیلیسین،شاله(۱۳۹۷).تاریخ مختصر ادیان بزرگ،ترجمه ی منوچهر خدایارنبی،تهران:دانشگاه تهران.
فاطمی،نظام(۱۳۹۱).گنج آسایش،تهران:چاپ هنر.
ناس،جان(۱۳۹۵).تاریخ جامع ادیان،ترجمه ی علی اصغر حکمت،چاپ شانزدهم،تهران:انتشارات علمی و فرهنگی.
References
Banerjee, Amiya Charan; The Sikh Gurus and the Sikh Religion. 1983 New Delhi:
Munshiram Manoharlal Publishers.
Bankowicz, Marek; Historia polityczna świata XX wieku (1945–2000). 2004 Cracow:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ghuman, Ranjit Singh; “The Sikh Community in Indian Punjab: Some Socio-Economic
Challenges”. Journal of Punjab Studies. 2012; 19 (no. 1): 87–109.
Gil, Sylwia; Religie w Azji Południowej. 2010 Warsaw: Urząd do Spraw Cudzoziemców.
Harsimranjeet, Kaur; Nationalist historians on Sikh history. 2010 Patiala: Punjabi
University;
Heath, Ian; The Sikh Army 1799-1849. 2005 Oxford: Osprey Publishing;
Igielski, Zbigniew; Sikhizm. 2008 Cracow: Wydawnictwo WAM;
Iyer, Sriya; Demography and Religion in India. 2002 New Delhi: Oxford University Press;
Jaswinder, Singh; Religious and historical paradigms of the Sikh identity. 2011 Patiala:
Punjabi University;
Kalsi, Sewa Sigh; Religions of the World. Sikhism. 2005 Philadelphia: Chelsea House
Publishers;
Kuszewska, Agnieszka; Indie i Pakistan w stosunkach międzynarodowych. Konflikty,
strategie, bezpieczeństwo. 2013 Warsaw: Wydawnictwo Difin;
Lapierre, Dominique; Collins, Larry; Noc wolności. 1992 Warsaw: Wydawnictwo Iskry;
Macauliffe, Max Arthur; The Sikh religions. 1909 Oxford: The Clarendon Press;
Nesbitt, Eleanor; Sikhism. A very short introduction. 2005 Oxford: Oxford University
Press;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; Sikhowie. Wiara i życie. 1987 Łódź:
Wydawnictwo Łódzkie;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; A popular dictionary of Sikhism. 2005 London-
New York: Taylor & Francis Group;
Singh, Charan; Religion and Economic Growth: Elements from Sikhism. 2016 Bangalore:
Indian Institute of Management;
Sumail, Singh Sidhu; (2007): Contesting vision of Sikh identity in Punjab: 1800–1930.
2007 New Delhi: Jawaharlal Nehru University.
References
Banerjee, Amiya Charan; The Sikh Gurus and the Sikh Religion. 1983 New Delhi:
Munshiram Manoharlal Publishers.
Bankowicz, Marek; Historia polityczna świata XX wieku (1945–2000). 2004 Cracow:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ghuman, Ranjit Singh; “The Sikh Community in Indian Punjab: Some Socio-Economic
Challenges”. Journal of Punjab Studies. 2012; 19 (no. 1): 87–109.
Gil, Sylwia; Religie w Azji Południowej. 2010 Warsaw: Urząd do Spraw Cudzoziemców.
Harsimranjeet, Kaur; Nationalist historians on Sikh history. 2010 Patiala: Punjabi
University;
Heath, Ian; The Sikh Army 1799-1849. 2005 Oxford: Osprey Publishing;
Igielski, Zbigniew; Sikhizm. 2008 Cracow: Wydawnictwo WAM;
Iyer, Sriya; Demography and Religion in India. 2002 New Delhi: Oxford University Press;
Jaswinder, Singh; Religious and historical paradigms of the Sikh identity. 2011 Patiala:
Punjabi University;
Kalsi, Sewa Sigh; Religions of the World. Sikhism. 2005 Philadelphia: Chelsea House
Publishers;
Kuszewska, Agnieszka; Indie i Pakistan w stosunkach międzynarodowych. Konflikty,
strategie, bezpieczeństwo. 2013 Warsaw: Wydawnictwo Difin;
Lapierre, Dominique; Collins, Larry; Noc wolności. 1992 Warsaw: Wydawnictwo Iskry;
Macauliffe, Max Arthur; The Sikh religions. 1909 Oxford: The Clarendon Press;
Nesbitt, Eleanor; Sikhism. A very short introduction. 2005 Oxford: Oxford University
Press;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; Sikhowie. Wiara i życie. 1987 Łódź:
Wydawnictwo Łódzkie;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; A popular dictionary of Sikhism. 2005 London-
New York: Taylor & Francis Group;
Singh, Charan; Religion and Economic Growth: Elements from Sikhism. 2016 Bangalore:
Indian Institute of Management;
Sumail, Singh Sidhu; (2007): Contesting vision of Sikh identity in Punjab: 1800–1930.
2007 New Delhi: Jawaharlal Nehru University.
References
Banerjee, Amiya Charan; The Sikh Gurus and the Sikh Religion. 1983 New Delhi:
Munshiram Manoharlal Publishers.
Bankowicz, Marek; Historia polityczna świata XX wieku (1945–2000). 2004 Cracow:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ghuman, Ranjit Singh; “The Sikh Community in Indian Punjab: Some Socio-Economic
Challenges”. Journal of Punjab Studies. 2012; 19 (no. 1): 87–109.
Gil, Sylwia; Religie w Azji Południowej. 2010 Warsaw: Urząd do Spraw Cudzoziemców.
Harsimranjeet, Kaur; Nationalist historians on Sikh history. 2010 Patiala: Punjabi
University;
Heath, Ian; The Sikh Army 1799-1849. 2005 Oxford: Osprey Publishing;
Igielski, Zbigniew; Sikhizm. 2008 Cracow: Wydawnictwo WAM;
Iyer, Sriya; Demography and Religion in India. 2002 New Delhi: Oxford University Press;
Jaswinder, Singh; Religious and historical paradigms of the Sikh identity. 2011 Patiala:
Punjabi University;
Kalsi, Sewa Sigh; Religions of the World. Sikhism. 2005 Philadelphia: Chelsea House
Publishers;
Kuszewska, Agnieszka; Indie i Pakistan w stosunkach międzynarodowych. Konflikty,
strategie, bezpieczeństwo. 2013 Warsaw: Wydawnictwo Difin;
Lapierre, Dominique; Collins, Larry; Noc wolności. 1992 Warsaw: Wydawnictwo Iskry;
Macauliffe, Max Arthur; The Sikh religions. 1909 Oxford: The Clarendon Press;
Nesbitt, Eleanor; Sikhism. A very short introduction. 2005 Oxford: Oxford University
Press;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; Sikhowie. Wiara i życie. 1987 Łódź:
Wydawnictwo Łódzkie;
Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; A popular dictionary of Sikhism. 2005 London-
New York: Taylor & Francis Group;
Singh, Charan; Religion and Economic Growth: Elements from Sikhism. 2016 Bangalore:
Indian Institute of Management;
Sumail, Singh Sidhu; (2007): Contesting vision of Sikh identity in Punjab: 1800–1930.
2007 New Delhi: Jawaharlal Nehru University
-Banerjee, Amiya Charan; The Sikh Gurus and the Sikh Religion. 1983 New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers.
-Bankowicz, Marek; Historia polityczna świata XX wieku (1945–2000). 2004 Cracow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
-Ghuman, Ranjit Singh; “The Sikh Community in Indian Punjab: Some Socio-Economic Challenges”. Journal of Punjab Studies. 2012; 19 (no. 1): 87–109.
-Gil, Sylwia; Religie w Azji Południowej. 2010 Warsaw: Urząd do Spraw Cudzoziemców. Harsimranjeet, Kaur; Nationalist historians on Sikh history. 2010 Patiala: Punjabi University;
-Heath, Ian; The Sikh Army 1799-1849. 2005 Oxford: Osprey Publishing; Igielski, Zbigniew; Sikhizm. 2008 Cracow: Wydawnictwo WAM; Iyer, Sriya; Demography and Religion in India. 2002 New Delhi: Oxford University Press; Jaswinder, Singh; Religious and historical paradigms of the Sikh identity. 2011 Patiala:
Punjabi University; Kalsi, Sewa Sigh; Religions of the World. Sikhism. 2005 Philadelphia: Chelsea House Publishers;
-Kuszewska, Agnieszka; Indie i Pakistan w stosunkach międzynarodowych. Konflikty, strategie, bezpieczeństwo. 2013 Warsaw: Wydawnictwo Difin;
-Lapierre, Dominique; Collins, Larry; Noc wolności. 1992 Warsaw: Wydawnictwo Iskry; Macauliffe, Max Arthur; The Sikh religions. 1909 Oxford: The Clarendon Press; Nesbitt, Eleanor; Sikhism. A very short introduction. 2005 Oxford: Oxford University Press.
-Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; Sikhowie. Wiara i życie. 1987 Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.
-Owen, Cole William; Sambhi, Piara Singh; A popular dictionary of Sikhism. 2005 London- New York: Taylor & Francis Group.
-Singh, Charan; Religion and Economic Growth: Elements from Sikhism. 2016 Bangalore: Indian Institute of Management
-Sumail, Singh Sidhu; (2007): Contesting vision of Sikh identity in Punjab: 1800–1930. 2007 New Delhi: Jawaharlal Nehru University The largest Sikh Communities” Adherents.com, accessed December 14, 2016, http://www.adherents.com/largecom/com_sikh.html.“Punjab development statistics” Bureau of Statistics Government of the Punjab Lahore bos.gop.pk, accessed December 15, 2016, http://bos.gop.pk/system/files/Dev-2015.pdf
-“Office of the Registrar General & Census Commissioner, India” Censusindia.gov.in, accessed December 15, 2016, http://www.censusindia.gov.in/. “Population of the Sikhs” Learnpunjabi.org, accessed December 18, 2016,
http://www.learnpunjabi.org/eos/POPULATION.html.
“Problem indyjskiego urodzaju” Polska-azja.pl, accessed December 15, 2016, http://www.polska-azja.pl/ind/.
-“Sikh population” Oxfordsikhs.com, accessed December 15, 2016, http://www.oxfordsikhs.com/SikhAwareness/Sikh-Population-Around-The- World_159.aspx.
“Pakistan. International Religious Freedom Report 2008 State.gov, accessed December 15, 2016, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2008/108505.htm.
-“Census 2011: percentage of Sikhs drops in Punjab; migration to blame?” Timesofindia.indiatimes.com, accessed December 18, 2016, http://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/Census-2011-age-of-Sikhs-drops-in-Punjab-migration-to-blame/articleshow/48689317.cms.
-“The Sikh Encyclopedia. Population” Thesikhencyclopedia.com, accessed December 15, 2016. https://www.thesikhencyclopedia.com/the-modern-history-of-sikhs-1947- present/population
The largest Sikh Communities” Adherents.com, accessed December 14, 2016,
http://www.adherents.com/largecom/com_sikh.html.
“Punjab development statistics” Bureau of Statistics Government of the Punjab Lahore
bos.gop.pk, accessed December 15, 2016, http://bos.gop.pk/system/files/Dev-
2015.pdf
“Office of the Registrar General & Census Commissioner, India” Censusindia.gov.in,
accessed December 15, 2016, http://www.censusindia.gov.in/.
“Population of the Sikhs” Learnpunjabi.org, accessed December 18, 2016,
http://www.learnpunjabi.org/eos/POPULATION.html.
“Problem indyjskiego urodzaju” Polska-azja.pl, accessed December 15, 2016,
http://www.polska-azja.pl/ind/.
“Sikh population” Oxfordsikhs.com, accessed December 15, 2016,
http://www.oxfordsikhs.com/SikhAwareness/Sikh-Population-Around-The-
World_159.aspx.
“Pakistan. International Religious Freedom Report 2008 State.gov, accessed December
15, 2016, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2008/108505.htm.
“Census 2011: percentage of Sikhs drops in Punjab; migration to blame?”
Timesofindia.indiatimes.com, accessed December 18, 2016,
http://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/Census-2011-age-of-Sikhs-
drops-in-Punjab-migration-to-blame/articleshow/48689317.cms.
“The Sikh Encyclopedia. Population” Thesikhencyclopedia.com, accessed December 15,
- https://www.thesikhencyclopedia.com/the-modern-history-of-sikhs-1947-
present/populationThe largest Sikh Communities” Adherents.com, accessed December 14, 2016, http://www.adherents.com/largecom/com_sikh.html. “Punjab development statistics” Bureau of Statistics Government of the Punjab Lahore bos.gop.pk, accessed December 15, 2016, http://bos.gop.pk/system/files/Dev-2015.pdf “Office of the Registrar General & Census Commissioner, India” Censusindia.gov.in, accessed December 15, 2016, http://www.censusindia.gov.in/. “Population of the Sikhs” Learnpunjabi.org, accessed December 18, 2016, http://www.learnpunjabi.org/eos/POPULATION.html. “Problem indyjskiego urodzaju” Polska-azja.pl, accessed December 15, 2016, http://www.polska-azja.pl/ind/. “Sikh population” Oxfordsikhs.com, accessed December 15, 2016, http://www.oxfordsikhs.com/SikhAwareness/Sikh-Population-Around-The- World_159.aspx. “Pakistan. International Religious Freedom Report 2008 State.gov, accessed December 15, 2016, http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2008/108505.htm. “Census 2011: percentage of Sikhs drops in Punjab; migration to blame?” Timesofindia.indiatimes.com, accessed December 18, 2016, http://timesofindia.indiatimes.com/city/chandigarh/Census-2011-age-of-Sikhs-drops-in-Punjab-migration-to-blame/articleshow/48689317.cms. “The Sikh Encyclopedia. Population” Thesikhencyclopedia.com, accessed December 15, 2016. https://www.thesikhencyclopedia.com/the-modern-history-of-sikhs-1947- present/population
