فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

دستگیری عمران خان با استفاده از ارتش در زمان آشفتگی سیاسی و چالش‌های مهم اقتصادی، یک بازگشت تماشایی در پاکستان را به نمایش گذاشت. ورود پاکستان به این بحران سیاسی جدید ، خطر بی ثباتی در یک کشور مجهز به سلاح هسته ای را – در جنوب آسیا افزایش خواهد داد.تبعات ناشی از این دستگیری می تواند رویدادها و افراد در مناصب کلیدی را در برابر عمران خان تغییر دهد.لذا با تحلیل های سیاسی اخیر بحران پاکستان، پاسخ به این سوالات که چه ارتباطی بین بازداشت عمران خان و ناتوانی رهبران سیاسی پاکستان در ارائه یک استراتژی منسجم برای مبارزه با مشکلات اقتصادی و سیاسی این کشور وجود دارد؟ و این بحران چگونه ناتوانی رهبران نظامی را در مقابل مقاومت در برابر مهندسی سیاسی را نشان می دهد؟ تا حدودی موقعیت سیاسی و اقتصادی را در این کشور روشن خواهد کرد.

 بحران سیاسی بی پایان

درست زمانی که تصور می رفت که پاکستان نمی تواند بیشتر در باتلاق اقتصادی و سیاسی فرو برود، رهبران نظامی و غیرنظامی آن با یک بحران غیرضروری دیگر مواجه شده اند.(1)

دستگیری عمران خان، نخست وزیر پیشین توسط مقامات، باعث رویارویی میان حامیان پرشمار وی و ارتش قدرتمند سیاسی ، و باعث آشفتگی سیاسی فوری در پاکستان شد. حزب و حامیان خان فوراً تصور کردند که ارتش، که مدتهاست نفوذ تعیین کننده ای در سیاست پاکستان داشته است، دستور دستگیری خان را صادر کرده است. تظاهرات در سراسر کشور از جمله خارج از تأسیسات نظامی آغاز شد. (2)درگیری های سیاسی در پاکستان رایج است، جایی که هیچ نخست وزیری هنوز یک دوره کامل را انجام نداده است و ارتش تقریباً نیمی از تاریخ این کشور را در دست داشته است.نیروهای مسلح هم چنان قدرتمندترین نهاد پاکستان هستند و تقریباً نیمی از تاریخ ۷۵ ساله خود را از طریق سه کودتا مستقیماً بر این کشور آسیای جنوبی حکومت کردند. علیرغم نفوذ عمده ارتش، اخیراً این ستاد اعلام کرده بود که دیگر در سیاست دخالت نمی کند.(3)

دستگیری خان متأسفانه برای دموکراسی پاکستان کار معمولی است. هر یک از پنج نخست وزیر گذشته پس از ترک سمت خود متهم یا زندانی شده اند. صحنه سیاسی پاکستان به طور کلی با یک قاعده مشخص و آن هم، اگربا اراده ارتش پاکستان باشد بدون توجه به عواقب آن ، معمولاً ادامه می یابد. عمران خان در سال 2018 با ظاهر ارتش به رهبری رسید و در سال 2022 پس از دست دادن این حمایت از سمت خود برکنار شد.این لحظه تعیین کننده دیگری در تجربه ناامید کننده و غیر لیبرال دموکراتیک پاکستان است. اعتراضات توده ای نشان دهنده عدم اعتماد به دولت و ارتش است. (4) 

رابطه ارتش پاکستان با نظام سیاسی (روابط نظامی-نظامی) این کشور را می توان در پنج مرحله توصیف کرد، همان طور که استفان پی کوهن در کتاب مشهور خود ایده پاکستان توضیح داده است. در گام اول، ارتش به غیرنظامیان بی کفایت یا احمق هشدار می دهد. دوم، یک بحران منجر به مداخله ارتش می‌شود، که به دنبال آن تلاش‌های گام سوم برای «صاف کردن» پاکستان، اغلب با ایجاد تغییرات عمده در قانون اساسی، دنبال می‌شود. چهارم، ارتش که با نارضایتی فزاینده غیرنظامی مواجه شده است، به غیرنظامیان «اجازه می‌دهد» به قدرت برگردند، و پنجم، ارتش دوباره خود را در پشت نمای دولت غیرنظامی نشان می‌دهد و این چرخه دوباره تکرار می‌شود.علاوه بر این، دستگیری عمران خان یک حادثه منفرد نیست. ارتش و رهبران سیاسی از سال‌ها قبل در پاکستان همواره با یکدیگر اختلاف داشته‌اند. (5)

دستگیری خان اکنون برگه های بحران سیاسی جاری پاکستان را تغییر داده است. گرچه کاریزمایی که خان پوپولیست را به قدرت رساند تا زمانی که او با رأی عدم اعتماد در آوریل 2022 سرنگون شد تا حد زیادی از بین رفته بود. اما خان موفق شد در مدت زمان کوتاهی، حتی با معیارهای زندگی سیاسی پرنوسان پاکستان، یک بازگشت تماشایی داشته باشد. از یک طرف، او با موفقیت خود را قربانی توطئه مخالفان سیاسی و یک قهرمان برای دولت غیرنظامی معرفی کرد. و از طرفی دیگر مسئولیت خود را برای افول اقتصاد پاکستان پنهان، و وضعیت اقتصادی را – که بار دیگر با فاجعه ویرانگر سیل در سال 2022 به طور قابل توجهی بدتر شد – را به گردن دولت جانشین انداخت.(6)

تحلیل گران می گویند که درام پیرامون عمران خان به نظر می رسد که تنها محبوبیت او را افزایش داده است و توانایی او را در پیشی گرفتن از کتاب بازی معمولی پاکستان برای به حاشیه راندن رهبرانی که مورد علاقه ارتش قرار گرفته اند، برجسته می کند.(7)اما بعید است عمران خان در آینده کمک نظامی دریافت کند. حزب تحریک انصاف با توسل به خشونت عملاً تمام چشم اندازهای گفت وگو و نزدیکی با رهبری نظامی را از بین برده است.(8)تعداد پرونده های قضایی علیه او در حال افزایش است – حزب تحریک انصاف پاکستان (PTI) می گوید بیش از 100 پرونده وجود دارد – و اتهامات شامل تروریسم، فساد و اهانت به دادگاه است. اما نخست‌وزیر سابق این موضوع را بخشی از کارزار انتخاباتی خود قرار داده و دولت را به زندگی بر اساس «قانون جنگل» متهم کرده است.(9)

اگر هدف نهایی سیاست پاکستان این باشد که از شر عمران خان خلاص شود، طوفانی ممکن است رخ دهد، که عواقب ناخواسته و غیرقابل کنترلی داشته باشد. به نظر می رسد محاسبات ارتش وابسته به انتظارات از روند رو به کاهش محبوبیت خان و دیدگاهی متورم از توانایی خود برای برون رفت از ناآرامی های خیابانی است. چیزی که ممکن است محاسبه نکرده باشد، اثر تجمعی ناآرامی ها بر اقتصاد ملی است، که به سمت تورم فوق العاده و نکول پیش می رود. آیا این برخوردها سبب انشعابات در ارتش خواهد شد؟  و یا این که ناآرامی ها و آشوب ها بهانه ای برای به تعویق انداختن، شاید برای مدت نامعلومی، انتخابات استانی و کشوری مقرر در قانون اساسی خواهد بود؟ (10)

این سوالات با تقویت موضع گیری عمران خان در برابر ارتش، و اگر تحریک مردم برای مقابله با ارتش شدت گیرد،کشور در یک هرج و مرج و بحران سیاسی بی پایانی قرار خواهد گرفت.

– چالش های اقتصادی

وضعیت کنونی کشور دلایل متعددی دارد که از آن جمله می‌توان به مدیریت ضعیف اقتصادی، فساد و هزینه‌های بیش از حد برای دفاع و نیروهای مسلح اشاره کرد.

کاهش بی وقفه ارزش پول پاکستان در طول ماه ها به دلیل ناتوانی این کشور در بازپرداخت بدهی خارجی خود ایجاد شده است. پاکستان اساساً از وام های خارجی استفاده می کند، یک مدل اقتصادی که تنها منجر به استقراض بیشتر می شود که در نهایت منجر به ورشکستگی می شود. بین فوریه 2023 تا ژوئن 2026، پاکستان باید حدود 80 میلیارد دلار بدهی خارجی خود را بازپرداخت کند.

تا دسامبر 2022، پاکستان 126.3 میلیارد دلار بدهی خارجی و بدهی داشت که 30 درصد آن به چین بدهکار است. اگرچه دولت چین و بانک‌های تجاری در گذشته با به تعویق انداختن بازپرداخت بدهی‌ها یا کاهش بدهی‌ها به پاکستان کمک کرده‌اند، پیش‌بینی این که آیا چین به این کار ادامه می‌دهد یا نه، دشوار است.ناامیدی چین به دلیل تاخیرهای بی پایان در تکمیل پروژه، توقف پروژه ها و تهدیدات امنیتی برای اتباع خود که در پاکستان کار می کنند، منجر به تردید برای سرمایه گذاری در پروژه های جدید شده است. (11)

اقتصاد در سال گذشته در وضعیت وخیمی قرار داشت، قبل از این که سیل تاریخی باعث از بین رفتن مقدار زیادی از زمین های کشاورزی شود. تورم به بالاترین حد خود در پنجاه سال اخیر رسیده بود. کمبود مواد غذایی و انرژی به طور فزاینده‌ای در حال افزایش است. جریان سرمایه گذاری ، و صادرات کاهش یافته است. پاکستان با تورم موجود ممکن است نتواند بدهی خود را بپردازد.(12)

تورم سالانه به 36.4 درصد افزایش یافته است در حالی که تورم مواد غذایی برای مناطق روستایی و شهری به رکورد 48.1 درصد رسیده است. پیش‌بینی می‌شود که رشد تولید ناخالص داخلی پاکستان برای سال جاری0.6 درصد و برای سال 2024 به 2 درصد برسد. (13)

پاکستان همچنان منتظر کمک مالی 1.1 میلیارد دلاری از سوی صندوق بین المللی پول است که قطره ای در اقیانوس کل 100 میلیارد دلار است. حامیان همیشگی آن، مانند عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج فارس، با نوع کمکی که در گذشته ارائه کرده اند، ارائه نشده اند.(14)

-نقش آمریکا در بحران سیاسی پاکستان

عمران خان بارها مدعی شده است که آمریکا باعث سقوط دولت او شده است. در اینجا به نقش آمریکا در این بحران سیاسی می پردازیم. در میان تمرکز آمریکا بر منطقه هند و اقیانوس آرام، پاکستان در فهرست اولویت های سیاست خارجی ایالات متحده قرار ندارد. با این وجود، با توجه به در اختیار داشتن تسلیحات هسته‌ای این کشور و منافع ضد تروریسم آمریکا در منطقه – که همه این ها به انسجام ارتش بستگی دارد، ثبات آن همچنان یک منافع اصلی است. تشدید بحران سیاسی این منافع را تحت فشار قرار داده است. چشم انداز سرکوب نگرانی هایی را در مورد اقدامات غیرقانونی احتمالی که می تواند حقوق پاکستانی ها را تضعیف کند و کشور را به مداخله نظامی مستقیم مانند کودتای مسلحانه نزدیک تر کند، افزایش می دهد. در عین حال، آمریکا ابزار و اهرم های محدودی برای کاهش تحولات دارد. در حال حاضر، ممکن است برای دولت آمریکا مفید باشد که اهمیت توجه به انسجام ارتش را با دقت به رهبری پاکستان اطلاع دهد. اجتناب از اقدامات غیرقانونی، از جمله زور بیش از حد علیه معترضان؛ و کشور را به سمت مداخله نظامی مستقیم هدایت نمی کند.(15)

 چشم انداز

تحولات اخیر به طور قابل توجهی سیاست در پاکستان را شکل ، و چشم انداز ثبات را در کوتاه مدت تعیین خواهد کرد.پاکستان ممکن است در برابر رو در رویی ارتش و دادگاه عالی قضایی قرار گیرد.بنظر میرسد مداخله قضایی دستور دادگاه عالی برای آزادی خان باعث افزایش تنش بین ارتش و دربار خواهد شد. مداخله دادگاه اگر از خان در روندهای قانونی آینده محافظت کند، رهبران نظامی ممکن است مداخله مستقیم  و علنی در سیاست دولت را در پیش گیرند. و اگر دستگیری مجدد صورت گیرد ، اعتراضات دوباره احیا خواهد شد.اگر موج اعتراضات افزایش یابد بحران اقتصادی  تشدید خواهد شد.لذا متقاعد کردن صندوق بین‌المللی پول – و جلب رهبری چین در راستای ثبات سیاسی در این کشور ،کار سیاستمداران این کشور را دشوار خواهد کرد.

Reference

1-https://www.theguardian.com/world/2023/may/11/thursday-briefing-how-khans-controversial-arrest-threatens-stability-in-pakistan-and-whats-next

2-https://thedailyguardian.com/imrans-arrest-will-increase-political-tensions-in-pakistan/

3-https://www.reuters.com/world/asia-pacific/former-pakistan-pm-imran-khan-arrested-geo-tv-2023-05-09/

4-https://carnegieendowment.org/2023/05/10/military-disrupts-pakistan-s-democracy-once-again-pub-89724

5-https://thedailyguardian.com/imrans-arrest-will-increase-political-tensions-in-pakistan/4-6.https://www.ips-journal.eu/topics/foreign-and-security-policy/reshuffling-the-cards-in-pakistans-political-crisis-6694/

7-https://www.nytimes.com/2023/05/09/world/asia/imran-khan-arrest-pakistan.html6-8.https://thedailyguardian.com/imrans-arrest-will-increase-political-tensions-in-pakistan/

9-https://www.bbc.com/news/world-asia-65541215

10-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/southasiasource/experts-react-former-prime-minister-imran-khans-arrest-and-implications-for-pakistan/

11-https://thediplomat.com/2023/05/pakistans-economic-crisis-what-went-wrong/

12-https://carnegieendowment.org/2023/05/10/military-disrupts-pakistan-s-democracy-once-again-pub-89724

13-https://thewire.in/south-asia/imran-khans-arrest-will-exacerbate-pakistans-multi-system-meltdown

14-https://www.theguardian.com/world/2023/may/11/thursday-briefing-how-khans-controversial-arrest-threatens-stability-in-pakistan-and-whats-next

15-https://www.usip.org/publications/2023/05/pakistans-crisis-judicial-military-roles-will-be-vital