نگاهي به همكاري هاي رو به گسترش جمهوري آذربايجان و روسيه

مهري خيري

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بيان رخداد:

جمهوري آذربايجان پس از كسب استقلال تلاش هاي زيادي براي  ورود به اقتصاد بازاري و شكل گيري يك نظام جديد در روابط تجاري-اقتصادي خارجي خود كرد و در جهت همگرايي با سيستم اقتصادي جهاني و روابط چندجانبه اقتصادي با كشورهاي همسايه گام برداشت. طي 10 سال اخير آذربايجان در اين زمينه موفقيت هاي چشم گيري را به دست آورده است و در حال حاضر با بيش از 140 كشور دنيا روابط تجاري برقرار كرده و از اعضاي تعدادي از سازمان هاي اقتصادي جهاني محسوب مي شود. حجم تجارت در آذربايجان از سال 1996 تا 2006، 7 برابر رشد را نشان مي دهد كه با نگاهي  به جغرافياي تجارت خارجي اين كشور، اين نكته حائز اهميت است كه  سهم روابط تجاري آذربايجان با كشورهاي مشترك النافع 31 درصد و كشورهاي اتحاديه اروپا  31،6 درصد برآورد مي شود.[i] از جمله مهمترين كشورهايي كه نقشي اساسي در روابط تجاري-اقتصادي با اين كشور دارد فدراسيون روسيه است. همكاري هاي روسيه با آذربايجان علاوه بر همكاري هاي تجاري، اقتصادي و سياسي  شامل همكاري هاي فرهنگي واجتماعي نيز مي شود كه اين نوشتار به بررسي جنبه هاي مختلف اين همكاري ها مي پردازد.

تحليل رخداد:

با وجود جريانات متعدد ژئوپليتيكي در قفقاز جنوبي، حضور بازيگران فرا منطقه اي و فعاليت رو به گسترش آنها  در به اجرا درآوردن پروژه هاي خود در زمينه امنيت و اقتصاد، نزديكي باكو و مسكو در زمينه هاي اقتصاد، امنيت، حل مشكلات بشردوستانه و مسائله خزر همچنان ادامه دارد و اين روابط همچنان رو به گسترش است. مهمترين موضوع در روابط دو طرف در زمينه امنيت منطقه اي حل مناقشه قره باغ است. جمهوری آذربایجان به خوبی می داند که با حضور روسیه در گروه مینسک، مساله قره باغ از موازنه ای برخوردار خواهد شد که در آن روسیه منافع آذربایجان را  مورد ملاحظه قرار خواهد داد. هم چنین روسیه بخوبی واقف است که ایستگاه رادار قبله در جمهوری آذربایجان در دامنه های جنوبی کوههای قفقاز (که اکنون در اجاره روسیه است) چشم روسیه رو به جنوب است و می تواند اقیانوس هند و خاورمیانه و شمال آفریقا را کنترل کند. بنابراین هر دو کشور در راستای تامین منافع یکدیگر ملاحظاتی را در نظر می گیرند.[ii]

يكي از جهت گيري هاي استراتژيكي دو طرف در زمينه خزر است كه از جمله موضوعات همکاری های دوجانبه می توان به همکاری در دریای خزر، بهره برداری از منابع طبیعی، حراست از محیط زیست، مسائل همکاری های بین منطقه ای در مناطق همجوار مرزی، همکاری در زمینه نفت و گاز و همچنین سرمایه گذاری های دوجانبه اشاره کرد.

از گسترده ترين همكاري هاي بين دو كشور در زمينه اجتماعي-فرهنگي مي توان به فعاليت مجامع روس-آذري در زمينه همكاري هاي بشر دوستانه اشاره كرد.  از جمله مهمترين عوامل استحكام اين روابط شكل گيري تشكيلات دياسپورا است.  جمعيت آذري در بسياري از مناطق روسيه از جمله، داغستان، مسكو، استان ساراتوف، كراسنويار، و استاوراپل پراكنده اند. در روسيه چندين تشكل دياسپوري از جمله “اجاق”، ” دفتر نمايندگي روس و آذري هاي جهان”، “آذرروس”، “باك”و ” آمور” وجود دارد. مهمترين نقش را در بين اين مجامع، “كنگره آذري هاي كل جهان” بر عهده دارد. روسهاي حاضر در آذربايجان نيز دومين اقليت قومي اين كشور محسوب شده و يكي از بزرگترين جوامع روسي در خارج از مرزهاي روسيه به شمار مي روند. طبق اظهارات متخصصان محلي موقعيت روسها در آذربايجان و نفوذ فرهنگ و زبان آنها بسيار گسترده است.[iii] آموزش در حدود هفت درصد از مدارس به زبان روسی انجام می گیرد (در این کشور 20 مدرسه به زبان روسی فعالیت دارند و در 350 مدرسه آموزش به زبان های روسی و آذری انجام می گیرد). در موسسات آموزش عالی این تعداد به حدود صد هزار نفر افزایش می یابد که در حدود 15 درصد کل دانشجویان آذربایجان را شامل می شود.[iv]

باکو با تاکید بر این موضوع که بر خلاف ارمنستان و گرجستان در این کشور جمعیت کثیری از روس ها ساکن هستند و زبان روسی رواج زیادی دارد، سعی در بالا بردن اعتبار خود نزد روسیه دارد.

محوري ترين ارتباط بين دو كشور آذربايجان و روسيه در زمينه همكاري تجاري-اقتصادي است كه تا به امروز به طور گسترده ادامه دارد. باكو و مسكو  فعالانه استفاده از ظرفيت هاي ارتباطي و راههاي حمل و نقلي بين منطقه اي را آغاز كرده اند كه در آينده به كمپاني هاي آذري و روسي اجازه مي دهد  با تمام قدرت وارد بازارهاي بين المللي جنوب و شرق اروپا شوند. روسيه در ليست كشورهاي صادر كننده به آذربايجان مقام اول را داراست و به نوبه خود آذربايجان به عنوان شريك تجاري براي روسيه در قفقاز جنوبي اهميت استراتژيك دارد. طي سالهاي اخير رشد اقتصادي آذربايجان در بين كشورهاي CIS بالاترين سطح را داشته است و در سال 2003 تا 2008 توليدات داخلي كشور به  2،6 برابر افزايش يافته و سطح فقر در اين كشور از 45 درصد در سال 2003 به 9،1 درصد در سال 2010 رسيده است. توليدات غيرنفتي در سال 2010 ، 7،9 درصد رشد نشان مي دهد،  در مقايسه  با سال  2009 كه ميزان آن 3،2 درصد برآورد شده بود. در سال 2010 طبق آمار اداره گمرك فدراسيون روسيه، حجم مبادله كالا بين دو كشور  1،9 ميليارد دلار برآورد شده است كه در مقايسه با سال 2009، 9،4 درصد رشد نشان مي دهد. حجم صادرات روسيه به اين كشور  1،56 ميليارد (6،3 درصد رشد) و حجم  واردات 385،6 ميليون دلار (23،8 رشد) محاسبه شده است. در زمينه حجم صادرات كالا از روسيه به آذربايجان 22،2 درصد شامل آذوقه، 28،5 درصد ماشين و ابزارالات، 15،7 درصد آهن الات، 14،2 درصد چوب و فرآورده هاي چوبي و 9،3 درصد صنايع است. مهمترين كالاهاي وارداتي  روسيه از آذربايجان به ميزان 60،9 درصد شامل  مواد غذايي و محصولاتي چون روغن هاي گياهي يا نباتي، شكر، چاي، ميوهاي طبيعي، آبميوه، و 13،8 درصد شراب ، 12،3 درصد بنزين و مواد نفتي‌،  9،2 درصد شامل پارچه و محصولات آن است.[v]

كارشناسان آذري معتقدند، در برنامه واردات روسيه از آذربايجان 799 ميليون كيلومتر مربع گاز طبيعي نيز قرار خواهد گرفت كه قرارد همكاري آن با شركت “سوكار” و “گازپروم” در سال 2010 بسته شده است. شركت هاي صنعتي روسي كه علاقه مند به فعاليت در اين كشورهستند شامل:  “آوتوواز”، “Rostselmash”، “Mtrovagonmash” و كارخانه كشتي سازي “كراسناي سارمووا” هستند كه كارخانه آخري سفارش هايي را براي ساخت تانكر براي كشتيراني خزر دريافت كرده است.

در كل در بازار آذربايجان بيش از 500 شركت روسي فعاليت دارند كه 170 تا از آنها كمپاني هاي 100 درصد روسي هستند و 237 از آنها به صورت شركت هاي مشترك آذري-روسي هستند.  شركت مشترك روسي-آذري ” Azrosprominvest” در سال 2007 در آذربايجان كارخانه توليد بنتونيت را به بهره برداري رساند. هر دو كشور در اين كارخانه مشترك كه هزينه راه اندازي آن 12 ميليون دلار است از مشاركت يكساني برخوردارند. حجم توليد اين كارخنه 245 هزار تن در سال است. در مي ماه 2008 كمپاني روسي “بالتيكا” در شهر سنت پترزبورگ، كارخانه توليد مشروب “باكو كاستل” آذربايجان را خريد و بيش از 20 ميليون دلار براي مدرنيزه كردن محصولات هزينه پرداخت. همچنين در آذربايجان كارخانه مشترك “خزر لادا” با شركت سرمايه “آوتوواز” به توليد ماشين مشغول است و بيش از 40 ايستگاه ارائه خدمات در اكثر شهرها دارد.[vi]

همکاری های نظامی نیز از جمله مسائل مورد توجه روسیه است، هر چند در سالهای اخیر جمهوری آذربایجان در ارتقای سطح فنی و نیروی انسانی ارتش خود به ساختار های غربی پیوسته و پیشرفتهای چشمگیری را تجربه کرده است، با این حال جمهوری آذربایجان علاقه مند است در استراتژی نظامی خود هم با غرب و هم با روسیه روابط نظامی داشته باشد. از آنجايي كه غرب طي یک و نیم دهه گذشته موفق به ايجاد راه حلي براي حل  مناقشه قره باغ به نفع باکو نشده است، به نظر مي رسد  با تقویت نقش روسیه موضع غرب دراین موضوع ضعیف تر خواهد شد. در نتیجه تغییر در اولویت های سیاست خارجی آذربایجان برای نزدیک شدن باکو به شرایط مد نظر روسیه در برخی از طرح های اقتصادی، سیاسی و نظامی این کشور این امکان را برای آذربایجان ایجاد خواهد کرد تا حداقل در زمینه حل مناقشه قره باغ چشم به مساعدت های روسیه داشته باشد.

دورنماي رخداد:

روسيه براي بهبود روابط تجاري-اقتصادي خود در آذربايجان اهداف و برنامه هايي دارد كه شامل بررسي ويژگيهاي روابط تجاري-اقتصادي روسيه با آذربايجان و مشخص كردن فاكتورهاي كليدي، بررسي پتانسيل هاي موجود براي گسترده كردن اين روابط، و تعيين  برنامه هاي اصلي در زمينه همكاري هاي تجاري-اقتصادي بين دو كشور در شرايط جهاني شدن وتجارت  ليبرال، است.

روابط اقتصادی میان روسیه و آذربایجان با روال ثابتی در حال توسعه است و به اعتقاد كارشناسان پتانسیل همکاری های اقتصادی دو کشور به ویژه در زمینه اجرای طرح های منطقه ای به اتمام نرسیده است. از آن جمله می توان به بهره برداری بهینه از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب با تاکید بر خط آهن، اشاره کرد. علاوه بر این روسیه همچنان دارای امکانات بسیار خوبی برای تبدیل نمودن منطقه خزر به منطقه اقتصادی – سیاسی می باشد که در آن نقش بازیگران فرا منطقه ای و در وهله اول آمریکا و یا اتحادیه اروپا در زمینه های سیاسی و اقتصادی کم رنگ می باشد.

روسيه قصد دارد با افزايش همكاري با جمهوري آذربايجان به خصوص در زمينه نفت و انرژي، به نقش برادر بزرگتر در منطقه دست يابد و اين كشور را در اين بازي بزرگ با خود همراه سازد، ضمن اينكه با اين اقدام خود سياست هاي منطقه اي و استراتژيكي غرب را تحت تاثير قرار دهد. بروز تنش در روابط باكو-واشنگتن و نااميدي از غرب براي حل بحران قره باغ، باكو را به تقويت روابط منطقه اي با همسايگان سوق داده است. از نظر جمهوري آذربايجان تقويت روابط قدرتهاي منطقه و فرامنطقه با جمهوري ارمنستان به ضرر توازن موجود در روابط باکو -ايروان بر سر مناقشه قره باغ تمام خواهد شد و اين نکته اي است که روسها بخوبي آن را درک کرده اند و با دلجويي از باکو حوزه جديدي از همکاري ها را به خصوص در زمينه انرژي به روي آنها گشوده اند.