نقش ژئواستراتژیک ترکیه در صحنه عملیاتی سوریه

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مطالعات ژئواستراتژیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

زبیگنیو برژینسکی، ژئواستراتژیست آمریکایی لهستانی الاصل، دولت هایی را که ظرفیت و اراده ملی اعمال قدرت یا نفوذ در خارج از مرزهای خود را دارند و می توانند به نوعی سیاست های کشورهای دیگر را تغییر دهند، بازیگران ژئواستراتژیک نامید و پنج بازیگر فعال ژئواستراتژیک اوراسیا را در اواخر دهه 1990 کشورهای روسیه، چین، هند، آلمان و فرانسه معرفی کرد. سپس مجموعه دومی از بازیگران شامل ترکیه، ایران، اوکراین، جمهوری آذربایجان و کره جنوبی را شناسایی کرد که اهمیت آنها بر اساس جغرافیا یعنی دسترسی به مناطق مهم تعریف می شد که به عنوان محورهای ژئوپلیتیکی مورد توجه قرار گرفتند.

 اما هم اکنون پس از حدود دو دهه از تعریف برژینسکی، ترکیه با منابع و اراده برای شکل دادن به رویدادهای فراتر از مرزها، خود را به یک بازیگر ژئواستراتژیک تبدیل کرده است. ترکیه با جغرافیای منحصر به فرد خود، دسترسی به دریا، نزدیکی به بالکان تا قفقاز و خاورمیانه، موقعیت مناسبی برای نمایش نفوذ خود در خارج از کشور دارد(1).

در بُعد دیپلماتیک، یکی از شناخته شده ترین عملکرد جهانی ترکیه را می توان در توافق کریدور غلات بین روسیه و اوکراین مشاهده نمود (2). در بُعد نظامی، ترکیه در اواخر سال 2017، یک پایگاه نظامی در موگادیشو پایتخت سومالی افتتاح کرد که حضور این کشور را در شاخ افریقا تضمین می کند. همچنین ترکیه حضور نظامی قابل توجهی در قطر دارد و یک پایگاه نظامی را در سال 2019 افتتاح کرد که اولین پایگاه نظامی این کشور در خاورمیانه محسوب می شود. ضمن اینکه محصولات نظامی- دفاعی ترکیه هم اکنون مورد توجه اغلب دولت ها قرار دارند و اهرم های بیشتری را برای این کشور فراهم می نمایند. در حال حاضر کشورهای بسیاری مشتاق خرید هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه هستند و پهپادهای این کشور از سوریه تا لیبی نقش مهمی در شکل‌دهی به نتایج در میدان‌های نبرد داشته‌اند. از سوی دیگر داشتن دو رسانه با گزارش های به زبان انگلیسی، ترکیه را قادر می سازد تا از قدرت نرم به شیوه ای استفاده کند که دیگر بازیگران ژئواستراتژیک قبلاً انجام داده اند.

با این حال هیچ بحرانی به اندازه درگیری سوریه جایگاه ترکیه را در سیاست های منطقه ای و بین المللی بازتعریف نکرده است. با خارج شدن اسد از صحنه، کاهش نفوذ روسیه و ایران، و تغییر پویایی کلی در سوریه، آنکارا فرصتی تاریخی را برای پیشبرد منافع ژئواستراتژیک خود و به دست آوردن برتری بر ایران برای تسلط بر منطقه می بیند و در تلاش است تا برای این هدف خود را در موقعیتی قرار دهد تا یک بازیگر فعال ژئواستراتژیک باشد.

ترکیه همواره سه هدف را در صحنه سوریه دنبال می کرد:

• ریشه کن کردن تهدید فرامرزی ناشی از نیروهای دموکراتیک سوریه  که عمدتاً از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) و شاخه‌های آن در سوریه تشکیل شده‌اند، و تحت حمایت ایالات متحده امریکا هستند.
• ایجاد شرایط برای بازگشت بیش از 3 میلیون پناهجوی سوری ثبت نام شده که در حال حاضر ساکن ترکیه هستند.
• حفظ دست بالا در رقابت نانوشته اما همیشگی خود با ایران و روسیه(3).

در طول سال‌ها، ترکیه با نگرانی نظاره گر افزایش نفوذ منطقه‌ای ایران در عراق و سپس در سوریه با ایجاد کمربند شیعی در مرزهای شرقی ترکیه بود. از آن سو نیز ترکیه مشاهده کرد که روسیه جای پای خود را در سوریه مستحکم تر می کند و به طور کلی به همراه حضور فزاینده مسکو در لیبی و قاره آفریقا، خود را در محاصره گسترده روسیه که فراتر از دریای سیاه به سمت شمال گسترش می‌داد، دید. 

از این رو، این واقعیت که ایران و روسیه موقعیت خود را از دست داده اند ، خبر خوشایندی برای ترکیه است که به این کشور فضای بیشتر را برای مانور و توانایی ایجاد نفوذ در داخل و خارج از سوریه می دهد. اما در این میان بازیگر مهم دیگر در سوریه یعنی اسرائیل نیز محاسبات خود را پیگیری می نماید. اسرائیل بلافاصله پس فروپاشی رژیم اسد، کنترل منطقه حائل بین سوریه و بلندی‌های جولان را به دست گرفت و بر پیچیدگی رویدادهای در حال وقوع افزود. این امر واکنش‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل را در پی داشته و عنصر جدیدی را در جنگ لفظی ترکیه و اسرائیل به وجود آورده است. 

با این حال ترکیه در حال رقابت برای نقشی محوری در گذار سیاسی و بازسازی کلی سوریه است، چیزی که دولت اردوغان با نوستالژی هایی از دوران عثمانی، همیشه آرزوی انجام آن را داشت. در این راستا اردوغان در اظهارات اخیر خود تاکید کرد که افق ترکیه را نمی توان با مرزهای موجود محدود کرد، که این سخنان می تواند نشان دهنده پیگیری اهداف ژئواستراتژیک این کشور باشد(4).

البته در این بین مشکلاتی وجود دارد، تجارب مشابه در جاهایی مانند عراق یا لیبی نشان داده که سرخوشی پس از سرنگونی یک رژیم غیرمردمی می تواند به سرعت از بین برود. وقتی گرد و غبارها فرو می‌نشیند، چالش‌های حکومتی، رقابت‌های فرقه‌ای و قومی، جنگ‌های قدرت داخلی و منافع متضاد بازیگران خارجی آغاز می‌شود و نیروهای رقیب از خلاء قدرت سوء استفاده می‌کنند. در مورد سوریه، تجدید حیات بالقوه داعش یک نگرانی مستمر خواهد بود که رقبا می توانند از آن به شکل ابزار در جهت فشار بر ترکیه استفاده نمایند.

چشم انداز

همانطوری که دونالد ترامپ با ستایش از توانایی‌های نظامی ترکیه و روابط شخصی خود با رجب طیب اردوغان، گفت ترکیه کلید آینده سوریه را در دست دارد، همچنین تاکید رهبری تحریر الشام از نقش منحصر به فرد ترکیه در کمک به شکست رژیم اسد و جایگاه ویژه ای این کشور در آینده سوریه، به نظر می رسد در سال های پیش رو، ترکیه تقویت نفوذ منطقه ای خود را در گرو برقراری صلح و ثبات نسبی پایدار در سوریه ببیند. 

به هر حال سوریه برای ترکیه از یک موضوع سیاست خارجی به یک موضوع داخلی تبدیل شده است؛ از این رو ترکیه می خواهد از سوریه به عنوان یک سکو جهت پیشبرد منافع ژئواستراتژیک-ژئواکونومیک در سطح منطقه و حتی بین المللی و رقابت استراتژیک با رقبای منطقه ای استفاده نماید. اگرچه چالش های را با سرسخت ترین مخالفان خود یعنی کُردها و نیروی های داعش و سایر گروههای افراطی، همچنین رقبای منطقه ای خود، روسیه، ایران و اسرائیل تجربه خواهد کرد اما با توجه به عضویت ترکیه در ناتو، این کشور به دنبال نظم سیاسی فراگیرتری است تا تنش های پیش رو را بهتر کنترل نماید.

کلید واژگان: ترکیه، سوریه، ژئواستراتژیک، تحریر الشام، ایران، مریم وریج کاظمی

1-https://www.aa.com.tr/en/analysis/analysis-turkiyes-role-as-a-geostrategic-actor-/2682942

2-https://www.euronews.com/2024/12/23/qa-syrias-territorial-integrity-is-turkiyes-priority-fahrettin-altun-says

3-https://www.chathamhouse.org/2024/12/turkey-has-emerged-winner-syria-must-now-use-its-influence-help-build-peace

4-https://carnegieendowment.org/emissary/2024/12/turkey-syria-goals-pkk-refugees-rivals-tread-lightly?lang=en