مناطق اقتصادی ویژه راهی برای توسعه اقتصادی هند

دکتر سعید پورعلی

استادیار علوم سیاسی جهاد دانشگاهی و کارشناس مناطق آزاد تجاری صنعتی

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

هند بازیگر مسلط جنوب آسیا با نزدیک به 1.4 میلیارد شهروند و ششمین اقتصاد بزرگ جهان از نظر اسمی است. هند با تقریباً یک ششم کل جمعیت جهان، دومین کشور پرجمعیت پس از چین است. از نظر مساحت، هند به عنوان هفتمین کشور بزرگ جهان رتبه بندی می شود . بسیاری از کشورها هند را به عنوان یک کشور بزرگ در حال ظهور  همچنین یک وزنه بالقوه کلیدی در برابر نفوذ رو به رشد بین المللی چین توصیف می کنند.

اقتصاد هند در سال 2022 پنجمین اقتصاد بزرگ جهان بود.پیش بینی می شود در سال 2023 رشد 6.1 درصدی داشته باشد. هند از ریاست 2023 خود بر گروه 20 به عنوان بازتابی از رشد اقتصادی خود یاد می کند. خدمات، به ویژه فناوری اطلاعات (IT)، بخش مهمی از اقتصاد است. کشاورزی بزرگترین تامین کننده شغل است، اما سهم آن از تولید ناخالص داخلی هند رو به کاهش است. اقتصاد هند دارای طبقه متوسط قابل توجهی است، اما با چالش هایی در زمینه بیکاری، فقر و زیرساخت ها مواجه است. علیرغم آن که هند یکی از بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین اقتصادهای جهان را دارد، اما به دلیل جمعیت بسیار زیادش، از نظر درآمد و تولید ناخالص ملی (GNP) سرانه، یکی از فقیرترین کشورهای روی زمین است.با هدف تغییر وضعیت ، دولت نخست وزیر نارندرا مودی اصلاحاتی را برای باز کردن بازار اعمال کرده و به دنبال جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) از جمله هدف قرار دادن هند به عنوان جایگزینی برای شرکت های خارجی است . 

یکی از مهم ترین ابزارهای دولت برای تحقق اهداف خود به ویژه در جذب سرمایه گذار خارجی،تقویت پیوندهای خود با اقتصاد رقابتی و جهانی ، تنوع بخشی به اقتصاد ، ایجاد اشتغال و انتقال فناوری ، بهره مندی از ظرفیت مناطق آزاد است. هند یکی از اولین کشورهای آسیایی بود که اثربخشی مدل منطقه پردازش صادرات (EPZ) را در ارتقای صادرات به رسمیت شناخت و اولین EPZ آسیایی را در کاندلا در سال 1965تاسیس کرد. بعد از آن و با هدف غلبه بر کاستی های ناشی از کثرت کنترل ها و مجوزها؛ فقدان زیرساخت های کلاس جهانی و رژیم مالی ناپایدار و جذب سرمایه گذاری های خارجی بزرگتر در هند، سیاست مناطق ویژه اقتصادی در آوریل 2000 اعلام شد.منطقه ویژه اقتصادی،یک منطقه جغرافیایی است که دارای قوانین اقتصادی آزادتر از قوانین اقتصادی داخلی یک کشور است. هند قوانین خاصی برای مناطق آزاد خود دارد. منطقه ویژه اقتصادی طیف گسترده‌ای از انواع مناطق خاص را شامل می‌شود، از جمله مناطق آزاد تجاری (FTZ)، مناطق پردازش صادراتی ((EPZمناطق آزاد (FZ)، شهرک‌های صنعتی (IE)، بنادر آزاد، مناطق تجاری شهری و دیگران. هدف این ساختار افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی توسط سرمایه‌گذاران خارجی،و یک تجارت بین‌المللی یا یک شرکت چند ملیتی است.تجارت و بازرگانی ستون فقرات اقتصاد مدرن امروزی هند را تشکیل می دهند.

برای تسهیل این امر و در تلاش برای تبدیل هند به یک مکان مطلوب برای تجارت بین المللی، دولت هند تسهیلات انبار FTZ را تصویب کرده است. این مناطق آزاد تجاری هستند که مجموعه ای از تسهیلات و معافیت های مالیاتی جذاب را برای شرکت هایی که مایل به تجارت با شرکت های هندی هستند ارائه می دهند.

این مناطق منحصر به فرد تجارت آزاد در هند ، مناطق ویژه اقتصادی یا به شکل مخفف (SEZ)نامیده می شوند. اساسا هند به جای استفاده از عبارت مناطق آزاد از عنوان ” مناطق ویژه اقتصادی ” استفاده می کند که در برگیرنده مناطق آزاد هم می شود.مناطق ویژه اقتصادی تابع قانون منطقه ویژه اقتصادی سال 2005 هستند که توسط دولت هند تصویب شد.مناطق ویژه می توانند توسط دولت مرکزی و ایالتی ایجاد شوند. علاوه بر این، بخش های خصوصی می توانند طبق قوانین SEZ سال 2006، محدوده وسیعی از مناطق مانند مناطق پردازش صادراتی، پارک های صنعتی، بنادر آزاد، مناطق تجاری و غیره را ایجاد کنند. یکی از نکات برجسته نگاه هندی در مورد توسعه مناطق آزاد نقش این مناطق در حفظ حاکمیت و تمامیت هند،تامین امنیت کشور و ایجاد روابط دوستانه با کشورهای خارجی است. نقش SEZها در هند در راستای هدف توسعه پایدار، سرمایه‌گذاری بیشتر، ایجاد اشتغال قابل توجه، توسعه زیرساخت‌های پیشرفته و رشد تولیدات صنعتی و در نتیجه رشد صادرات و در نتیجه رشد اقتصادی کشور است.

مناطق ویژه اقتصادی در هند هم اکنون در حال اجرای پروژه های متعددی در حوزه های مختلف اقتصادی اند.پروژه‌ها در SEZ فقط باید اطمینان حاصل کنند که جریان ارز ورودی از طریق صادرات از خروجی ارز خارجی از طریق واردات بیشتر باشد. تجارت، تولید، مونتاژ، بسته بندی مجدد، یا ترکیبی از این موارد، همه در SEZ مجاز هستند.همچنین دفاتر شعب شرکت های خارجی مجاز به راه اندازی واحدهای تولیدی در SEZ بدون ایجاد شرکت در هند هستند. کسب‌وکارهای هندی هم می‌توانند بدون نیاز به ثبت یک نهاد حقوقی جدید در منطقه SEZ فعالیت کنند. واحدهای SEZ می توانند تولید یا بخشی از فرآیند تولید را حتی در خارج از منطقه قرارداد، انجام دهند. تسهیلات گمرکی ویژه برای این مناطق پیش بینی شده است. از آنجایی که SEZ یک قلمرو خارجی است، رویه‌های گمرکی برای واردات به منظور تولید و صادرات آزاد است و هیچ بررسی گمرکی برای محموله‌های وارداتی وجود ندارد.امکانات خوبی برای محموله های صادراتی وجود دارد. کالاهای سرمایه ای و مواد اولیه ساخت هند نیز بدون عوارض گمرکی در دسترس هستند. معافیت از کلیه مالیات ها مانند مالیات خدمات، مالیات فروش و مالیات ورودی به بنگاه های اقتصادی مستقر در مناطق ویژه اعطا می شود.همچنین صادرات توسط واحدهای SEZ عموماً از مجوزهای صادراتی معاف است. کلیه الزامات رویه ای مربوط به واردات و صادرات توسط مدیریت هرمنطقه تکمیل می شود.

واحدهای SEZ نیازی به هیچ مجوز واردات ندارند. حتی کارخانه و ماشین آلات دست دوم نیز قابل واردات است. کالاهای سرمایه ای و مواد اولیه وارداتی ظرف مدت 5 سال به بهره برداری می رسد.واحدهای SEZ مجاز به نگهداری حساب های ارزی و نگهداری 100 درصد درآمد حاصل از صادرات به ارز خارجی هستند. هیچ محدودیت زمانی وجود ندارد که طی آن درآمد حاصل از صادرات به هند منتقل شود.علاوه براین  واحدهای SEZ می توانند برای تامین مالی و اجرای پروژه ها بدون تایید قبلی به استقراض تجاری خارجی متوسل شوند.

ابتکار دیگری که هند برای جذب شرکت ها به مناطق ویژه ارائه کرده است ، بهره مندی از ظرفیت مناطق آزاد تجاری انبارداری ، که در شهرها و ایالت های مختلف هند واقع شده اند و هدف آنها ارائه تسهیلات و مزایای خاص رشد محور برای شرکت ها از سراسر جهان است. شرکت های مستقر در این مناطق می‌توانند از تعویق در رابطه با حقوق گمرکی و مالیات محاسبه‌شده در نقاط مختلف استفاده کنند.در این مناطق یک تسهیلات تبدیل ارز با استفاده آسان وجود دارد که تجارت و معاملات تجاری را راحت می کند.شرکت هایی که به این انبار ها می آیند کمتر از قوانین و وظایفی که معمولاً با توافق نامه های تجاری بین المللی همراه است عبور می کنند.علاوه بر مزایای مالیات و عوارض منطقه آزاد تجاری در هند، این تسهیلات هزینه های سرمایه ای برای شرکت های جهانی را به میزان قابل توجهی کاهش داده است.خدمات ارزش افزوده مانند بسته بندی مجدد، برچسب گذاری، کیتینگ و غیره را می توان به راحتی در انبار ها انجام داد.

یکی دیگر از ابتکارات هند برای استفاده بهینه از ظرفیت مناطق آزاد تاسیس واحدهای صادرات گرا است. این نوع واحدها از امتیازات و مشوق های مناطق آزاد برخوردارند. واحدهای صادرات گرا حق دارند به واردات کالاهای سرمایه ای، لوازم یدکی، مواد اولیه و مواد مصرفی مورد نیاز برای فعالیت مصوب، بدون عوارض گمرکی اقدام کنند.همچنین دسترسی بدون عوارض گمرکی به کالاها و نهاده های سرمایه ای هند برای آنها امکان پذیر است. . واحدهای صادرات محور بخش بسیار مهمی در سناریوی تولید صادرات کشور را تشکیل می دهند. آنها به بازیگران مسلط در استراتژی صادرات هند تبدیل شده اند و سهم آنها در عملکرد صادرات کشور روزبه روز در حال افزایش است. افزایش نرخ رشد صادرات در این مناطق نسبت به نرخ رشد صادرات ملی بسیار مطلوب است.

دولت هند برای جذب سرمایه خارجی ،به سرمایه گذاران  اجازه می دهد تا مالکیت کامل شرکت خود را در بیشتر بخش ها در هند و همچنین مناطق آزاد تجاری هند داشته باشند. با این حال، مشاغل باید حداقل یک مدیر مقیم محلی داشته باشند.کسب و کارهای جدید به طور کامل از پرداخت مالیات بر درآمد برای پنج سال اول معاف هستند.آنها از مالیات کالا و خدمات، حداقل مالیات جایگزین، عوارض واردات گمرکی و غیره معاف هستند. علاوه بر این، سایر هزینه های عملیاتی از نظر زیرساخت، آب و برق و موارد دیگر نسبتاً کم است.با جمعیت زیادی که این کشور دارد ، بازار مصرف در هند بزرگ است. کسب و کارها می توانند از تقاضای زیاد برای کالاها و خدمات در منطقه استفاده کنند. دولت برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی به هند، تدوین سیاست‌ها و ابتکارات تجاری بیشتری را در دستور کاری خود دارد. هم اکنون بیش از 379 منطقه ویژه اقتصادی در هند اعلام شده است که از این تعداد 265 مناطق عملیاتی هستند.علاوه بر این، بیش از 50 منطقه نیز در مرحله دریافت مجوز از دولت هستند..چون امکان معرفی همه مناطق وجود ندارد ، در این یادداشت ، بر اساس اهمیت و اولویت به معرفی 7 منطقه ویژه می پردازیم.

1- منطقه ویژه اقتصادی کاندلا

کاندلا یک بندر و شهرک در ناحیه کوچ در ایالت گجرات در غرب هند است. بندر کاندلا در دهه 1950 به عنوان بندر اصلی در غرب هند ساخته شد. این بزرگترین بندر هند از نظر حجم بار جابجا شده است . منطقه ویژه اقتصادی بندر کاندلا  اولین منطقه ویژه اقتصادی بود که در هند و آسیا ایجاد شد. امروزه بندر کاندلا مرکز صادرات غلات و واردات نفت هند و یکی از پردرآمدترین بنادر این کشور است. عمده وارداتی که به بندر کاندلا وارد می شود، نفت، مواد شیمیایی، آهن و فولاد و ماشین آلات آهن است.منطقه ویژه اقتصادی کاندلا یکی از هفت منطقه تحت مالکیت دولت مرکزی است. کاندلا، در فاصله 9 کیلومتری از بندر کاندلا و 60 کیلومتری از بندر آدانی مونترا قراردارد.منطقه با موقعیت استراتژیک میزبان انگیزه ها و تسهیلات همراه با خدمات دو بندر بزرگ دریایی، مقصدی جذاب برای تجارت بین المللی است. در سال 2023 در این منطقه 316 واحد در حال فعالیت است. 

2 – منطقه پردازش صادرات الکترونیکی سانتاکروز 

منطقه پردازش صادرات الکترونیکی سانتاکروزدر سال 1973 به عنوان یک منطقه پردازش صادرات منحصراً برای تولید و صادرات اقلام الکترونیکی در مساحت 100 هکتار راه اندازی شد. هدف منطقه در وهله اول تسریع پیشرفت تولید الکترونیک در هند (شامل هدف انتقال فناوری) و سپس استفاده از مزیت بازار جهانی الکترونیک در حال رشد (اهداف صادرات و ارز خارجی) بود. کل واحدهای عملیاتی در سانتاکروز در مجموع 1,152واحد است.منطقه در قلب کلان شهر بمبئی، به زیرساخت های تجاری، صنعتی و اجتماعی گسترده این شهر، شبکه ارتباطی کارآمد، پایگاه فرعی شایسته، ساختار مالی و اعتباری توسعه یافته، نیروی کار شهری ماهر و با تجربه دسترسی دارد.

3- منطقه ویژه اقتصادی نویدا

منطقه ویژه اقتصادی نویدا که در سال 1985 در زمینی به مساحت 310 هکتار در اوتر پرادش تأسیس شد. این منطقه ، خدمات پشتیبانی و تسهیلات خاص را برای حوزه های صادراتی مانند جواهرات و الکترونیک/نرم افزار فراهم می کند. منطقه ویژه اقتصادی دسترسی به شبکه جهانی مخابرات، منبع تغذیه بدون وقفه و سیستم حمل و نقل محلی کارآمد را ارائه می دهد. یک واحد بانکداری فراساحلی نیز در منطقه پردازش راه اندازی شده است تا نیازهای صادرکنندگان را تامین کند.. زیرساخت ویژه بخش برای واحدهای نرم افزار و جواهرات و تسهیلات پیوند داده های ماهواره ای مورد نیاز برای صادرات نرم افزار هم در منطقه وجود دارد.یکی از ویژگی های قابل اعتناء منطقه وجود نیروی انسانی واجد شرایط برای توسعه صنعت  نرم افزار در دهلی و اطراف آن است. همچنین دو مجتمع انحصاری برای واحدهای طلا و جواهر در نویدا  ایجاد شده است. علاوه بر آن شرکت انبارداری مرکزی تسهیلاتی را برای جابجایی و نگهداری محموله جواهرات و خدمات برای انجام تشریفات صادراتی مانند ارزیابی، پردازش قبوض راه هوایی و حمل و نقل به فرودگاه فراهم می کند.

4 – منطقه ویژه اقتصادی پردازش صادرات مدرس 

منطقه ویژه اقتصادی مدرس در سال 1984 با هدف تشویق درآمدهای ارزی، ایجاد فرصت های شغلی بیشتر و افزایش سرمایه گذاری مستقیم خارجی و به عنوان یک منطقه چند محصولی راه اندازی شد. محل منطقه ویژه اقتصادی مدرس چنای است که در ایالت تامیل ناد هند قرار دارد. چنای، پایتخت ایالت تامیل نادو، هند، بزرگترین مرکز صنعتی و تجاری جنوب هند است. پس از گسترش منطقه شهری چنای توسط دولت تامیل نادو در سال 2022، اقتصاد کلان شهر چنای حدود 200 میلیارد دلار تخمین زده می شود که سومین منطقه بزرگ اقتصادی در کشور هند است.

 منطقه ویژه اقتصادی مدرس در ژانویه 2003 به منطقه ویژه اقتصادی تبدیل شد و در مساحتی به وسعت 262 هکتار در تامبارام در 9 کیلومتری فرودگاه بین المللی چنای و حدود 30 کیلومتری از بندردریایی چنای واقع شده مستقر است. چنای یکی از مراکز اصلی صنعت نرم افزار کشور هند است .یکی از دلایل اصلی رشد صنعت نرم‌افزار، کالج‌های مهندسی برتر در تامیل نادو است که چنای یکی از مشارکت‌کنندگان اصلی آن‌ها است، و مرکز اصلی جذب نیرو برای شرکت‌های فناوری اطلاعات بوده است. این شهر اکنون دومین صادرکننده بزرگ خدمات فناوری اطلاعات و فناوری اطلاعات در کشور پس از بنگلوراست.امکانات مختلف ارائه شده در منطقه ویژه اقتصادی مدرس برای واحدها، محیطی عاری از آلودگی، برق رسانی بدون وقفه، نزدیکی به ایستگاه راه آهن و فرودگاه، تسهیلات ترخیص کالا از گمرک و عرضه فراوان نیروی انسانی مدیریتی و ماهر است. 

5- منطقه ویژه اقتصادی کوچین

یک منطقه اقتصادی ویژه در کوچین، در ایالت کرالا در جنوب غربی هند است که برای سرمایه گذاری های صادرات محور راه اندازی شده است. این منطقه مستقیماً توسط دولت هند اداره می شود. منطقه اقتصادی ویژه کوچین در سال 1984 به عنوان یک منطقه صادراتی چند محصولی تأسیس شد و بعداً در سال 2000 به یک منطقه اقتصادی ویژه تبدیل شد. کوچین موقعیت استراتژیکی دارد. این منطقه در جنوب غربی هند، تنها 11 مایل دریایی از مسیر دریایی بین‌المللی فاصله دارد. کوچین توسط بندر بین‌المللی دبی به عنوان یک پایانه حمل و نقل کانتینری با کشتیرانی مستقیم به بازارهای مهم جهان توسعه می‌یابد که می‌تواند آن را به عنوان مرکز آسیای جنوبی قرار دهد.بیش از 80 واحد کاری در حوزه های مختلف تجاری مانند اطلاعات و فناوری، مهندسی، پوشاک آماده، محصولات لاستیکی، تولید و غیره تمرکز دارند. 

6 – منطقه ویژه اقتصادی فلتا

دولت مرکزی هند منطقه ویژه اقتصادی فالتارا در سال 1984 تأسیس کرد.این منطقه ویژه به عنوان یک منطقه چند محصولی ، در بنگال غربی با مساحت 280 هکتاری نزدیکی کلکته قرار گرفته است. بنگال غربی یکی از ایالات شمال‌شرقی کشور هند است مرکزیت این ایالت شهرکلکته  است. این شهر با شبکه‌ای از جاده‌های توسعه‌یافته از جمله یک بزرگراه دولتی، دو بندر در کلکته و هلدیا و فرودگاه بین‌المللی به عنوان مزیت های برای فعالیت منطقه ویژه اقتصادی معرفی می شود. هدف اصلی منطقه ویژه اقتصادی فالتا افزودن به فعالیت‌های تجاری، تبلیغات خدمات و کالاها، تبلیغات برای سرمایه‌گذاری‌های داخلی و جهانی، توسعه و نگهداری امکانات اولیه برای صنایع در منطقه خاص، ایجاد اشتغال است. این منطقه همچنین دارای امکانات آموزش حرفه ای برای توسعه مهارت های فنی است.

7- منطقه ویژه اقتصادی ویساخاپاتنام

ویساخاپاتنام که به درستی “شهر سرنوشت” نامیده می شود، یک مرکز صنعتی بزرگ در ایالت آندرا پرادش است. این منطقه در سال 1989 در زمینی به مساحت 360 هکتار از زمین های عالی یک شهر صنعتی پررونق در سواحل شرقی هند تاسیس شد. موقعیت استراتژیک ویساخاپاتنام در خلیج بنگال به عنوان دروازه شرقی برای هند، مزایای اقتصادی و تجاری متعددی را برای سرمایه گذاران فراهم می کند.منطقه مزیت موقعیت مکانی مشخصی در ساحل شرقی با دسترسی آسان به آسیای جنوب شرقی، جنوب آسیا، ژاپن و کره دارد. همچنین این شهر دسترسی عالی از طریق راه آهن، جاده و خطوط هوایی دارد.

چندین واحد صنعتی در بخش دولتی و خصوصی از جمله بندر و کشتیرانی، پالایشگاه نفت، فولاد، کود و مهندسی سنگین وجود دارد. این شهر دارای پایگاه صنعتی قوی، نیروی کار مولد و روابط صنعتی صلح آمیز است.دانشگاه آندرا، یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های هند و چندین کالج مهندسی، پلی‌تکنیک و مؤسسه‌های آموزشی صنعتی وابسته، نیروی انسانی ماهر و حرفه‌ای را ارائه می‌کنند. متخصصان هندی که در ایالات متحده آمریکا و سایر کشورها کار می کنند، بیشتر اهل آندرا پرادش هستند.

واژگان کلیدی: مناطق, اقتصادی ,ویژه , توسعه اقتصادی ,هند