فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح- IPSC
بيان رويداد:
در حال حاضر هفت منطقه آزاد تجاری صنعتی در ايران فعالیت دارد و بندر چابهار در جنوب خاوری ایران تنها بندر اقیانوسی ایران در کرانه دریای عمان و اقیانوس هند قرار دارد. بندري كه قابلیت پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما را دارد و از مناطق آزاد بازرگانی ایران است. در اين بين اگر به اهميت استراتژيكي و ژئوپلتيكي اين بندر بپردازيم همين بس كه ايران در طول جنگ تحميلي ايران و عراق با بهره گيري از اين بندر توانست نقش مهمي در تداوم روابط بازرگاني و تجاري خود داشته باشد. در اين بين از دو دهه گذشته و با سرنگوني اردوگاه شرق و بنيان دولت هاي نو بنياد در آسياي مركزي عملا دامنه توجه به نقش ايران، جنوب شرق ايران و بندر چابهار براي حيات اقتصادي آسياي مركزي افزايش يافته است. در همين راستا ایران در يك دهه اخير تلاش كرده با بهبود و توسعه بندر چابهار و ظرفيتهاي گوناگون آن روابط تجاری و اقتصادی خود را با کشورهای آسیای مرکزی توسعه دهد و به کانون ارتباط تجاری آسیای مرکزی با منطقه خليج فارس و خاور دور و ساير مناطق جهان گردد. در مقابل ايران نيز پاكستان نيز در همين راستا گام برداشته و با همكاري چين سرمايه گذاري ها و تلاش هايي را براي تبديل بنادر خود به قلب بازرگاني آسياي مركزي انجام داده است. در اين حال اگر نگاهي مقايسه اي به نقش ايران و پاكستان و همچنين گوادر و چابهار در آينده تجارت و اقتصاد آسياي مركزي داشته باشيم بايد گفت با توجه به پتانسيل ها و اولويتها و شرايط گوناگون چابهار عملا اين بندر مي تواند به قطب اصلي اقتصادي در منطقه بدل گردد. در اين راستا در اين نوشتار تلاش مي شود تا با واكاوي نگاه دولت هاي منطقه اي به فرصت طلايي چابهار براي ايفاي نقش راهبردي در اقتصاد منطقه بپردازيم:
كليد واژگان: چابهار، افغانستان، هند، آسياي مركزي، فرصت طلايي، بازيگران منطقه اي
تحليل رويداد:
نگاه راهبردي افغانستان به چابهار:
با سرنگوني طالبان در افغانستان در سالهاي آغازين هزاره سوم در واقع نگاه به بازسازي اقتصادي و بهبود شرايط و بسترهاي صنعتي و تجاري در اولويت هاي دولت نوين افغانستان قرار گرفت و در همين راستا نيز كابل كوشيد تا با جلب كمك هاي منطقه اي و بين المللي از كشورهايي همانند ايران هند و.. در اين راستا تلاش كند. در اين حال از آنجا كه عدم توسعه راه ها و شرايط حمل و نقل در اين كشور محصور در خشكي از مهمترين چالشهاي روابط بازرگاني اين كشور با ساير كشورها بوده، لذا تلاش هايي براي خروج از اين بن بست جغرافيايي انجام شد و اين كشور با حمايت كشورهايي همانند هند در انديشه بهره گيري بيشتر از جنوب شرق ايران و بندر چابهار براي تزانزيت كالا و صادرات و واردات خود افتاد. در اين ميان هر چند پاكستان نيز مي توانست به عنوان گزينه اي مهم براي افغانستان باشد، اما در واقع چالشهاي سياسي و امنيتي روابط كابل و اسلام آباد در چند سال اخير و نوع نا امني داخلي در بخش هايي از پاكستان بيش از هر زماني دولت افغانستان را به بهره گيري از نقش چابهار به عنوان مركزي براي تجارت با داخل و كاهش وابستگي اقتصادي به بنادر پاكستاني رهنمون نموده است. در اين بين تاكيد هاي چند باره مقامات سياسي و اقتصادي افغانستاني بر بهره گيري از اين بندر براي تجارت با جهان خارج به جاي كراچي و يا گوادر و توافق نامه هاي دو جانبه با ايران و همچنين سه جانبه( هند ايران و افغانستان) در اين راستا تحليل ميشود.
نگاه كشورهاي آسياي مركزي به نقش چابهار :
بندر چابهار به دلیل موقعیت راهبردی خود نزدیک‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای مركزي ( ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) به آبهای آزاد است و از اهمیت فراوانی برخوردار است. در اين راستا بندر چابهار اگر نگاهي به مواضع اين كشورها در سالهاي گذشته نسبت به بهره گيري از بندر چابهار به عنوان پایلوت فعالیت های تجاری و بازرگانی با کشورهای همجوار داشته باشيم بايد گفت كه در واقع نگاه راهبردي به چابهار در حالي است كه كشورهاي اين منطقه در حال كاهش وابستگي اقتصادي خود به روسيه هستند و در راستاي برنامه هاي رشد اقتصادي و افزايش روابط با خاور دور، خاورميانه و آفريقا به بندر چابهار به عنوان ارزان ترين، امن ترين و نزديكترين راه مبالات بازرگاني نگاه ميكنند. در اين بين نگاه جدي تركمنستان و قزاقستان به راه اندازي خط آهن ايران تركمنستان و قزاقستان در اين راستا مورد تحليل قرار ميگيرد. علاوه بر اين نيز كشورهايي همانند تاجيكستان و قرقيزستان با توجه به دامنه مشكلات سياسي و امنيتي خود با ازبكستان تلاش ميكنند تا زمينه هاي بهره گيري بهتر و بيشتري را از بندر چابهار در روابط بازرگاني خود به عمل آورند. چنانچه تاجيكستان در سالهاي گذشته نيز تلاش كرده است تا با توجه به موقعيت راه هاي ايران و افغانستان ناگزیر نباشد کالاها و مسافران را از خاک ازبکستان عبور دهد. در اين بين ازبكستان هر چند چندان روابط سياسي مناسبي با ايران در سالهاي اخير نداشته است، اما با نگاهي اقتصادي به چابهار مي نگرد. آنچه مشخص است بايد گفت در واقع هر چند بنادر كراچي و گوادر پاكستان مي تواند رقيبي براي بندر چابهار ايران براي برخي از كشورهاي اين منطقه همچون قرقيزستان باشد، اما نوع ناامني و نبود راه هاي مناسب ارتباط در افغانستان و پاكستان همچنان چابهار را در اولويت نخست آينده تزانزيت و روابط بازرگاني اين منطقه قرار مي دهد.
نگاه قدرت ها به آينده نقش اقتصادي چابهار
در شهريور ماه 1379 زماني كه موافقت نامه كريدور شمال – جنوب در سن پترزبورگ ميان وزراي حمل و نقل سه كشور ايران، هند و روسيه به امضا رسيد چابهار به عنوان بندري استراتژيك در اين كريدور معرفي شد. در اين همين راستا هم بندر چابهار و راه هاي زميني اتصال آن به مرز تركمنستان كوتاه‌ترين مسير حمل و نقل زميني كالا در كريدور شرق و شاهراه تغذيه كشورهاي آسياي ميانه معرفي شد. در اين حال اكنون نيز با توجه به برخورداري چابهار از موقعيت ممتاز در شرق تنگه هرمز و درياي عمان در مسير خطوط اصلي كشتيراني به آفريقا، آسيا و اروپا به عنوان كوتاه ترين راه ارتباطي و ترانزيتي كشورهاي آسياي ميانه و افغانستان به بازارهاي خليج فارس، آفريقا و ديگر نقاط جهان مطرح بوده و مورد توجه قدرت هاي منطقه اي و بين المللي قرار گرفته است. در اين حال هر چند روس ها در راهبردهاي سياسي، امنيت و اقتصادي خود چندان مايل به كاهش نقش روسيه در مبادلات بازرگاني كشورهاي آسياي مركزي با ساير كشورها نيستند، اما گزينه ايران و چابهار را بر هر گزينه هايي همچون پاكستان ترجيح ميدهند. در مقابل اين امر نيز امريكا در سالهاي گذشته عملا كوشيده است تا با كاستن از نقش محوري ايران در آينده اقتصاد و ترانزيت منطقه سياست همه چيز بدون ايران را پيگيري كند. سياستي كه نمود هاي آن در طرح ابريشم جديد اين كشور و اتصال آسياي مركزي به آسياي جنوبي آشكار شده است. در اين بين چين نيز با توجه به نوع همكاري ها و پيوند سياسي امنيتي با اسلام آباد هر چند نگاهي منفي به هر گونه افزايش نقش ايران و بندر چابهار در آينده اقتصاد آسياي مركزي ندارد، اما با توجه به نوع سرمايه گذاري هاي خود در بنادر پاكستان و رقابت با هند مايل است تا بنادر پاكستان نقش مهمي را به جاي چابهار ايفا كنند. گذشته از اين اگر بخواهيم به مهمترين پشتيبان منطقه اي و بين المللي كنوني نقش چابهار در آينده اقتصادي منطقه آسيا مركزي اشاره كنيم بايد از هند نام برد. در اين راستا اين كشور در يك دهه گذشته كوشيده است تا با برقراري روابط مناسب با ايران و افغانستان و همچنين با سرمايه گذاري در چابهار و راه ها اي ارتباطي غرب و جنوب غربي افغانستان از چابهار به عنوان پلی برای دسترسی به افغانستان و آسیای میانه بهره گيرد. در اين حال بايد توجه داشت كه هند برای رسیدن به آسیای میانه با دو مانع زمینی (پاکستان یا چین) روبرو است. دو كشوري كه همواره با دهلي رقابت و دشمني داشته اند. در اين حال با توجه به نوع روابط راهبردي هند با افغانسان، تاثير امنيت افغانستان بر امنیت ملی هند و آينده رقابت با پاكستان عملا دهلي مايل است تا با توجه به چابهار از هر گونه وابستگي تجاري افغانتستان به پاكستان بكاهد. بنابراين سرمايه گذاري هاي كلان هند در افغانستان هم بدون بهره گيري از كريدور و راه چابهار افغانستان بي معنا است.
دورنماي رخداد:
با توجه به نوع شرايط جغرافيايي منطقه آسياي مركزي و افغانستان و همچنين و پتانسيل هاي گوناگون ملي منطقه اي و بين المللي بندر چابهار بايد گفت كه اين بندر در شرايط كنوني فرصتي طلايي براي ايفاي نقش منطقه اي را يافته است. فرصتي كه با توجه به شرايطي همچون سازندگی و سرمایه‌گذاری فراوان در آن، ساخت اسکله و افزایش گنجایش بندر و افزايش بارگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما (در خلیج چابهار)، ساخت راه‌آهن به سوی آسیای میانه و احداث فرودگاه بین‌المللی مي تواند یکی از مهمترین چهارراه‌های کریدور شمال-جنوب بازرگانی منطقه اي شود. اهميت اين امر زماني بيشتر خواهد شد كه بدانيم اكنون سالانه 30 میلیون تن کالا از سوی کشورهای مختلف به سمت آسیای مرکزی ترانزیت می شود اما بسياري از كشورها کالاهای خود را از طریق دریای مدیترانه و سياه حمل می کنند. يعني با افزايش و بهبود راه هاي جاده اي و ريلي ايران عملا چابهار خواهد توانست نقش مهمي در اقتصاد منطقه بازي كند. در اين راستا بايد توجه داشت كه در ماه هاي آينده با گشايش خط آهن تركمنستان، ايران و قزاقستان و همچنين طرح خط آهن شرق ايران (از چابهار تا ایستگاه کالشور در خراسان رضوی) کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه می توانند با بهره گیری از ویژگی های بندر چابهار در ایران توان ترانزیت و صادرات خود را به دیگر کشورهای جهان بیش از پیش افزایش دهند و چابهار نيز بيش از هر زماني قابليت تبديل به بندر متروپل براي کشور های حوزه آسیای میانه و افغانستان را خواهد يافت.
