پژوهشگر مسائل هند و آسیای میانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
در مورد اولویت های سیاست خارجی دولت آینده در قبال شبه قاره با آقای دکتر قدرت الله بهبودی نژاد دانش آموخته مطالعات بین الملل از دانشگاه جواهر لعل نهرو و کارشناس مسائل هند و آسیای میانه به گفتگو نشسته ایم :
واژگان كليدي:سیاست خارجی, ایران , شبه قاره هند ,دوران رئیسی ,گفتگو ,دکتر قدرت الله بهبودی نژاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نظر شما اولویت اصلی سیاست خارجی دولت جدید چه میتواند باشد؟
قبل از هر چیز باید گفت که اولویت اصلی دولت آینده در سیاست خارجی باید متکی بر سیاست خارجی اقتصاد محور باشد یعنی بدون حل چالش های سیاست خارجی در عرصه منطقه ای و فرامنطقه مشکل اقتصاد کماکان لاینحل باقی خواهد ماند. توجه به این مسئله به خوبی نشان میدهد که دولت آقای رئیسی راهی طولانی و دشوار در پیش دارد .اولین چالش دولت جدید این است که ایران را مشکلات اقتصادی خارج کند . در حال حاضر اقتصاد ایران به شدت تحت تاثیر تحریم های اعمال شده توسط ایالات متحده قرار گرفته است. ایران شاهد بدترین رشد اقتصادی از زمان انقلاب اسلامی است. خط فقر افزایش چشمگیری دارد و تورم حدود 48 درصد تخمین زده می شود ، طوری که حتی خرید میوه ها و سبزیجات برای قشر گسترده ی از مردم به یک رویا تبدیل شده است . اعتراضات زیادی علیه گرانی تا کنون صورت گرفته است و مردم به وضوح از دولت جاری ناراضی هستند. نرخ بیکاری گسترده است و فساد گسترده رو به فزونی است و بیماری همه گیر کرونا هم به شدت ایران را تحت تاثیر قرار داده و وضعیت اقتصادی را بدتر کرده است. بنابراین احیای این اقتصاد با اطمینان از لغو تحریم های ایران گره خورده است. این کار آسان نیست ، زیرا تندروهای ایران همیشه با توافق هسته ای و معامله با ایالات متحده مخالف بوده اند. با این حال ، آقای رئیسی خود را آماده کرده تا در شرایط توافق و معامله قرار گیرد. وی در یک بحث اخیر گفت که ما قطعاً توافق را در قالبی که با 9 بند توسط رهبر معظم انقلاب تصویب شده رعایت خواهیم کرد ، زیرا این یک قرارداد و تعهدی است که دولت ها باید از آن پیروی کنند. از سوی دیگر جو بایدن ، رئیس جمهور آمریکا ، تحت فشار لابی حقوق بشر در آمریکا مبنی بر برخورد با آقای رئیسی تحت فشار قرار خواهد گرفت ، زیرا از دیدگاه غربی ها آقای رییسی به دلیل نقض حقوق بشر تحت تحریم های آمریکا قرار دارد. با این حال ، تاکنون بایدن در سیاست خارجی خود را واقع بین نشان داده است. بنابراین با توجه به اخباری که از تیم مذاکره کننده در وین به گوش رسید ، امکان اینکه با برخی دادن و گرفتن امتیازات ، توافق هسته ای ممکن است، نجات یابد،وجود دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در مورد روابط ایران و هند و مشکلات بوجود آمده در میان روابط دو کشور به طور اجمالی یک توضیح بفرمایید.
باید گفت که روابط ایران و هند در طی یک دهه گذشته با فراز و فرودهایی زیادی همراه بوده است و در بیشتر زمان ها تحت تاثیر فاکتور سومی بنام ایالات متحده قرار داشت است زیرا از یک سو ایران در جبهه مخالف آمریکا و هند در جبهه همسو با ایالات متحده قرار داشته است . بنابراین این مساله همواره بر روابط میان ایران و هند تاثیر خود را داشته است. به عنوان مثال ، با وجود جذابیت ها ، سرمایه گذاری هند در چابهار همیشه گروگان تغییر سیاست های بین المللی به ویژه ایالات متحده در مورد ایران بوده است. سیاست ایالات متحده به طور خاص در دو دهه گذشته در مورد ایران به شدت تغییر کرده است. این کشور تحریم های سنگینی علیه ایران اعمال کرد تا اینکه مذاکرات هسته ای که در سال 2006 آغاز شد ، با موفقیت در امضای برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) در سال 2015 به پایان رسید. در نتیجه ، بعد از لغو تحریم ها بود که هند مذاکرات برای پروژه چابهار را ادامه داد. در سال 2016 ، توافقنامه چابهار ، که شامل توافق نامه سه جانبه ایجاد کریدور حمل و نقل بین المللی و ترانزیت بین افغانستان ، ایران و هند بود ، توسط نخست وزیر نارندرا مودی ، رئیس جمهور ایران حسن روحانی و رئیس جمهور افغانستان اشرف غنی امضا شد. این پروژه همچنین شامل پروژه بندر و خط راه آهن بود که قرار بود توسط IRCON (راه آهن هند ) با سرمایه 1.6 میلیارد دلار ساخته و تأمین شود. در سال 2018 ، دونالد ترامپ ، رئیس جمهورسابق ایالات متحده ، برجام را لغو کرد و تحریم های سختگیرانه ای را علیه ایران اعمال کرد. این بدان معنا بود که واردات انرژی هند از ایران که سومین تامین کننده بزرگ آن بود ، باید به صفر برسد. تجارت دوجانبه که به مکانیزم مبادله روپیه-ریال بستگی داشت نیز متوقف شد. اگرچه ایالات متحده از بندر و خط ریلی چابهار چشم پوشی کرد ، اما این تحریم ها مشارکت شرکت هایی که به نوعی با سیستم ایالات متحده در ارتباط بودند را برای شرکت در پروژه بسیار دشوار کرد. به غیر از چابهار پروژه های دیگر هم از این مساله لطمه خورده اند : میتوان گفت کنار گذاشتن هند از توسعه پروژه میدان گازی فرزاد بی، بی ارتباط با مجموعه ای از دلایل منجمله تحریم های ایالات متحده ، تغییر شرایط ایران و نوسان قیمت ها و همچنین پاسخ های تاخیری هند نیست، که سبب شد این پروژه به شکست بینجامد . در مورد پروژه راه آهن چابهار – زاهدان ، طرف هندی میگوید که راه آهن ملی هند مطالعات امکان سنجی خود را تا دسامبر 2019 ، سه سال پس از امضای تفاهم نامه ، به پایان رسانده است ، اما از ایران خبری دریافت نکرده است. ایران میگوید تعلل هندی ها سبب شده ، که ایران خود ریل گذاری را آغاز کند. اما بطور کلی میتوان گفت تهران هنوز درها را باز گذاشته تا هند بعداً به پروژه بازگردند .سهام هند در چابهار همچنان پابرجاست و مهم نیست که چه طرفی خط راه آهن را احداث کند ، تجارت هند همچنان می تواند به افغانستان و آسیای میانه راه پیدا کند. ضررهای پولی هند حداقل است ، زیرا هنوز پول یا ماده ای روی خط ریلی سرمایه گذاری نکرده است. با این حال ، این ایده که هند تسلیم تحریم های ایالات متحده شد ، آسیب جدی به به شهرت هند وارد نمود. بزرگترین نگرانی این است که چابهار ، نماد پایدار دوستی هند و ایران ، می تواند در یک جنگ نیابتی بزرگتر بین ایالات متحده و چین به خسارت جانبی تبدیل شود.
رئیسی قول داده است كه “یك ایران قدرتمند” تأسیس كند و بر تقویت اقتصاد كشور تمركز كند. وی همچنین متعهد شده است كه روابط اقتصادی خود را با همسایگان ایران تقویت كند . انتظار می رود كه عناصر اقتصاد مقاومتی را بیشتر تقویت كند تا به ایران در دستیابی به خودكفایی اقتصادی كمك كند. دو مورد از پروژه های بزرگی که هند سرمایه گذاری چشمگیری در آن انجام داده است اکنون در رکود قرار دارند. اینها بندر شهید بهشتی در چابهار و میدان های گازی فرزاد بی در خلیج فارس هستند. تندروها در ایران مخالف این پروژه ها بوده اند ولی اکنون با انتخاب ابراهیم رئیسی ، شانس بسیار خوبی برای بهبود وضعیت و زنده کردن این پروژه ها وجود دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آمدن دولت رئیسی چه تاثیری در سیاست خارجی ایران در شبه قاره ویژه هند خواهد داشت ؟
باید اشاره داشت که بلافاصله بعد از اعلام پیروزی آقای رئیسی ، نخست وزیر نارندرا مودی روز یکشنبه احترامات خود را نسبت به آقای رئیسی رئیس جمهور جدید ایران پس از پیروزی در انتخابات ابراز کرد. مودی گفت که او مشتاقانه منتظر همکاری ایران و هند برای تقویت روابط بیشتر و بهتر خواهد بود. سیاست هند این بوده است که با هر دولتی که در ایران به قدرت برسد کار کند. بنابراین ، تغییرات چندانی در روابط دو جانبه بوجود نخواهد آمد. اما نکته مهم این است که دولت رئیسی تنها در صورتی که بتواند تحریم ها را لغو کند ، تأثیر مثبتی در روابط هند و ایران خواهد داشت. فقط در این صورت است که هند می تواند با ایران تجارت کند و به برنامه خرید نفت از ایران بازگردد و برنامه های اتصال خود را از طریق بندر چابهار و کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب پیش ببرد.دولت آینده برای بهبود اقتصادی نیاز مبرم به صادرات گاز خواهد داشت . ایران میتواند با توجه به شرایط موجود به سه منطقه ارسال کند اول اروپا دوم پاکستان و سوم هند ، با توجه به انحصار صدور گاز به اروپا توسط روسیه ایران شانس و قدرت کمی دارد که بتواند با روسیه برای صدور گاز خود رقابت کند. پاکستان هم به تازگی اعلام کرده است که برای واردات گاز از روسیه با این کشور به توافق رسیده است تنها گزینه ممکن برای ایران هند است . در سال 2016 قرار بود گاز ایران از طریق بستر زیر دریا و از مسیر عمان به گجرات در هند انتقال یابد ولی این طرح بعد از خروج ترامپ از برجام و بازگرداندن تحریم ها میسر نشد اکنون دولت جدید رییسی میتواند این پروژه (در صورت توافقات احتمالی لغو تحریم ها توسط دولت بایدن )را با طرف هندی از سر بگیرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا رابطه هند با ایران در قبال دولت رئیسی متاثر از رابطه غربی ها با ایران خواهد بود؟
تحریم ها ، بدعهدی اروپایی ها ، حملات اخیر به تأسیسات ایران و کشته شدن ژنرال قاسم سلیمانی جملگی بر روابط ایران و غرب تاثیر گذاشته است از سوی دیگر آقای رئیسی در فهرست تحریم غربی ها قرار دارد و از طرف دیگر و با تهدید مداوم برنامه برجام از سوی تندروها ، ممکن است روابط با غرب رو به وخامت بیشتر رود. اما دولت آینده نباید فراموش کند که اقتصاد ایران در یک وضعیت بحرانی شدید قرار دارد و ارزش ریال ایران طی چند سال گذشته به شدت کاهش یافته است ، بنابراین انتخاب آقای رئیسی میتواند فصل جدیدی از امکانات را برای کشورهای دیگر باز کند. هند نیز یکی از طرف های هست که بسته به انتخاب سیاست از این موقعیت سود خواهد برد یا متضرر خواهد شد .
فراموش نکنیم که با آمدن حزب بی جی پی و شخص نخست وزیر مودی ، هند با فاصله گرفتن از الگوهای نهروییسم که سالها در سیاست خارجی هند جاری بود بسیار به سمت غرب بویژه ایالات متحده حرکت کرده است . بنابراین هر گونه روابط دولت آقای رئیسی با غرب تاثیر مستقیمی بر روابط ایران و هند هم خواهد گذاشت .هند اخیرا با امریکا و ژاپن و استرالیا در سال 2017 به سمت پیمان کواد یا اتحاد دموکراسی ها در حوزه ایندو-پاسیفیک رفته است . این پیمان این را در ذهن تداعی میکند که اتحاد دموکراسی ها در قبال اتحاد دیکتاتوری ها که متشکل از ( چین ، روسیه ،ایران ) از دیدگاه آنها مطرح میشود،قراردارد . همچنین این پیمان نشان میدهد که ترس از چین هند را کاملا به سمت و سوی امریکاییها سوق داده است و طبیعتا این مساله بر روابط ایران وهند و از آنجایی که ایران گرایش و روابط گسترده ای با چین دارد حتما بر روابط ایران و هند و منطقه خلیج فارس تاثیر خواهد داشت . این به دولت آینده بستگی دارد که با اتخاذ چگونه سیاستی خواهد توانست بر این تناقضات غلبه کند و منافع کشور را تامین کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اطلاعیه های مربوط به مشارکت 25 ساله چین و ایران برای 400 میلیارد دلار برای ایجاد زیرساخت ها و منابع انرژی در ایران ، این تصور را می دهد که ایران ممکن است بیشتر و بیشتر به پکن اعتماد کند.ممکن است در آینده برای منافع هند مشکل ایجاد کند؟
مساله قرارداد جامع استراتژیک ایران و چین ، یکی از مهمترین نگرانیهای حال حاضر نه تنها برای هند بلکه برای ایالات متحده نیز است. در زمانی آمریکا با چین و ایران و روسیه اختلاف دارد ، آمریکا به برخی از شرکای خود منجمله هند احتیاج دارد. از دیدگاه هندی ها همجواری روزافزون ایران با چین و روسیه نشانه روشنی برای تشکیل احتمالی ائتلافی خطرناک از روسیه ، چین ، پاکستان و ایران است. معامله 400 میلیارد دلاری ایران با چین ،بزرگترین معامله ای است که چین با هر کشوری دیگری امضا کرده است که نمونه ای از همسایگی در حال رشد است. چین می خواهد به دنبال بازارهای جایگزین برای محصولات خود باشد و وابستگی خود را به دریای چین جنوبی کاهش دهد. این کشور در حال حاضر با کریدور اقتصادی چین پاکستان در پاکستان حضور دارد وبا گسترش آن به ایران مشکلی نخواهد داشت. با این توافق جامع استراتژیک ، در حالی که چین به طور بی وقفه نفت خود را میتواند از ایران تأمین کند ، تهران نیز بودجه لازم برای پروژه های زیربنایی کشور را دریافت خواهد کرد. در سایه این قرارداد چین همچنین بدون تهدید و نگرانی از محاصره دریایی در دریای چین جنوبی بدون وقفه به بازارهای اروپا دسترسی خواهد داشت. به همین ترتیب با روسیه ، ایران نه تنها روابط نظامی قوی دارد بلکه از یک تراز تجاری قابل توجه برخوردار است. ایران پنجمین شریک تجاری روسیه است و شرکت های روسی مانند گازپروم و لوک اویل میتوانند در توسعه چندین پروژه نفت و گاز در ایران نقش داشته باشند. بنابراین تشکیل این ائتلاف (چین – پاکستان – روسیه – ایران ) از دیدگاه امریکا و هند زنگ خطیری برای منافع آنها محسوب میشود که باید از تشکیل آن جلوگیری شود .این مساله سبب شده ، هند و قدرت های جهانی در دو جبهه کار کنند ، از یک طرف ، آنها باید جلوی ائتلاف خطرناک روسیه-چین-پاکستان و ایران را بگیرند و از طرف دیگر ، از دید آنها باید رادیکالیسم را در ایران محدود کنند تا ایران یک بار دیگر به جریان اصلی جهان بپیوندد.از الزامات اصلی سیاست خارجی دولت آینده میتواند استفاده لازم از خطوط بین این تناقضات برای تامین منافع ملی باشد یعنی هم از جریان هند و متحدانش استفاده کند وهم از جبهه چین بدون آنکه به هیچ کدام از آنها گرایش یک طرفه پیدا کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تحث تاثیر تحریم های مداوم آمریکا علیه ایران هند مجبور شده است که برای تامین انرژی خود به کشورهای حوزه خلیج فارس نزدیک شود که میتواند یک زنگ خطری برای منافع ملی ایران در آینده باشد .دولت آینده برای جلوگیری از این حرکت هند چه اقداماتی لازم هست که انجام دهد؟
روابط هند و کشور خاورمیانه اکنون بسیار مهم است. ایران قبلا یکی از بزرگترین تأمین کنندگان نفت به هند بوده تا اینکه ایالات متحده تحریم های سختگیرانه ای را علیه آن وضع کرده و تجارت بین دو کشور آسیب فراوان دید در کنار آن ،موضع گیری مقام معظم رهبری در حمایت از مسئله کشمیر و موضوع انفجار مقابل سفارت اسراییل در دهلی ( که آن را به ایران نسبت میدهند)، موجب ناراحتی جدی دولت فعلی هند شده است. این نگرش رادیکال رهبر معظم ایران (از دیدگاه هند) نکته مهمی در روابط دوجانبه است. و از آنجا که رئیس جمهور برگزیده از دیدگاه آنها پیرو سرسخت این نوع رادیکالیسم است، برخی نگرانی ها در دهلی نو وجود دارد که میگوید اگر چه احتمالات زیادی در مورد روابط دو کشور وجود دارد ،اما یک چیز مطمئن وجود دارد که روابط هند و ایران مانند گذشته گرم نخواهد بود.
یکی دیگر از دلایل وخیم شدن روابط بین دو کشور ، نزدیکی روزافزون هند با جهان عرب تحت سلطه سنی ها است. ایران چندین بار نگرانی خود را از این موضوع مطرح کرده است اما وقتی صحبت از منافع یک کشور می شود و هر کشوری در انتخاب دوستان خود آزاد است ، هند نیز با سیاست همکاری جهانی پیش می رود. بنابراین در حالی که هند مجبور است ایران را در سمت خوب خود نگه دارد ، اما نمی تواند درها را برای سایر کشورهای عربی نیز ببندد. خطوط گسل فعلی در خاورمیانه با همسو شدن سایر کشورهای سنی با اسرائیل نیز یکی از عوامل تعیین کننده سرنوشت روابط هند و ایران در آینده است.
از دیدگاه آنها با در دست گرفتن دوباره قدرت توسط محافظه کاران ، ایران ممکن است وسوسه شود که در منطقه تهاجمی تر رفتار کند و تعادل ظریف و شکننده منطقه را زیر سوال ببرد. با این حال ، رئیسی قبلاً گفته است كه “هیچ مانعی” برای اصلاح روابط با عربستان وجود ندارد و او می خواهد روابط خود را با همسایگان ایران بهبود بخشد. این احتمالاً به این دلیل است که او می خواهد روی اقتصاد تمرکز کند. دیگر همسایگان عرب خلیج فارس ایران در ماه های اخیر در تلاش برای احیای توافق هسته ای تلاش کرده اند روابط خود را بهبود بخشند. بنابراین دولت آینده باید با استفاده از پتانسیل های کشور و نیاز هند به حضور ایران در کنار خود و ارتقا پروژه چابهار، فرزاد بی، مساله پاکستان ، طالبان ، استفاده از کارت شیعیان در آن کشور، و نیز همکاری در بخش انرژی میان دو کشور هنوز این فرصت وجود دارد که از رفتن کامل هند به سوی کشورهای عربی شورای همکاری خلیج فارس بطور کامل جلوگیری کند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در مورد همکاری های دو کشور در زمینه افغانستان بخصوص پس از ترک نیروهای خارجی از افغانستان الزامات سیاست خارجی دولت آینده در این حوزه چگونه باید باشد؟
آنتونی بلینکن ، وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریكا ، در نامه خود كه در ماه مارس سال جاری به اشرف غنی نوشت ، به رئیس جمهور افغانستان “كنفرانس صلح به رهبری سازمان ملل” را با گروهی از كشورها كه دارای منافع مشترک افغانستان با ثبات هستند پیشنهاد كرد. کشورهایی شامل هند ، چین ، پاکستان ، ایران ، روسیه و ایالات متحده. این پیشنهاد با هدف تدوین برنامه های آینده برای افغانستان ارائه شد. ایران که تقریباً 900 کیلومتر با مرز مشترک دارد و نقش مهمی در تعیین آینده افغانستان دارد. ایران از دیرباز درگیر مسائل داخلی افغانستان بوده و نقش مهمی در پویایی قدرت موجود در افغانستان داشته است. نقش ایران در آینده افغانستان نه تنها از نظر ایجاد ثبات در افغانستان بلکه در کل منطقه نیز بسیار مهم است. ایران ، در همه مذاکرات آینده نقش بسزایی خواهد داشت و مهم است که ببینیم ایران به خوبی قادر به میانجیگری بین دولت افغانستان و طالبان است. عدم دسترسی مستقیم هند به افغانستان ، این کشور را نیازمند به ایران میکند. هند همچنین برای مقابله با هر گروهی که قدرت را در افغانستان به دست گیرد ، باید با ایران همکاری کند. هند همچنین امیدوار است که ایران و همسایگان آن به قول خود در مورد بهبود روابط وفادار بمانند ، زیرا همکاری در میانه تشدید رقابت در میان تمام قدرتها در غرب آسیا دشوارتر خواهد بود ، هرچند هند تاکنون این کار را با مهارت انجام داده است. بنابراین یکی از الزامات اصلی دولت آینده توجه به تغییر و تحولات در افغانستان است .برگشتن طالبان به صحنه سیاست در ایران در کوتاه مدت چون سبب خروج آمریکایی ها شده ظاهرا به سود ایران است ولی یقینا در دراز مدت حضور طالبان در افغانستان به ضرر ایران خواهد بود . در حال حاضر حضور طالبان در کنار ایران یک رفتار تاکتیکی از سوی طالبان هست ولی بعد از بدست گرفتن کامل قدرت این گروه به سمت پاکستان و عربستان شیفت پیدا خواهد کرد و بیش از بیش گرایش ضد شیعه گری خود را بروز خواهد داد . ترس از تسلط طالبان بر کابل باعث افزایش نفوذ و قدرت بیشتر بازیگری منطقه ای پاکستان رقیب و دشمن هند خواهد شد و از سوی دیگر بر مسلمانان افراطی در هند تاثیر خواهد گذاشت .بنابراین مساله افغانستان و پدید آمدن دوباره طالبان وجه مشترک نگرانی دولت آینده ایران و دولت هند خواهد بود و این مساله یکی دیگر از الزامات همکاری در حوزه سیاست خارجی را بین ایران و هند در قبال بحران افغانستان را میطلبد که جا دارد دولت آینده از این مساله افغانستان بتواند به عنوان یک کارت مثبت در رابطه بین ایران و هند استفاده کند و باعث شود از نزدیکی بیش از حد هند به کشورهای عربی خلیج فارس جلوگیری کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: بعنوان نتیجه گیری و سخن پایانی بحث لطفا جمع بندی گفته های خود را بیان کنید؟
روابط هند و ایران با توجه به اکثر موضوعات ، به ویژه امنیت ، انرژی و کریدور حمل و نقل شمال و جنوب ، باید در دولت آینده آقای رییسی ادامه یابد . هند و ایران در بخش انرژی مکمل یکدیگر هستند و در ایجاد ثبات در افغانستان و اتصال آسیای مرکزی با منابع غنی به اقیانوس هند سهیم هستند. دو کشور باید تلاش کنند تا روابط اقتصادی و امنیتی دوجانبه را تجدید و تقویت کنند .
در دولت آینده روابط هند و ایران به دو عامل بستگی خواهد داشت: اول اینکه هند چگونه می تواند تعادل درستی بین روابط فزاینده خود با اسرائیل ، کشورهای ایالات متحده و شورای همکاری خلیج فارس از یک سو و ایران از سوی دیگر حفظ کند. ماهیت و سطح تعامل ایران با هند در صورت بهبود روابط آن با ایالات متحده و اتحادیه اروپا خواهد بود و همچنین نوع روابط ایران و چین نیز تاثیر بسزایی در روابط بین دو کشور خواهد گذاشت..
در پایان : با تشکر از شما و وقتی که به این مصاحبه اختصاص دادید.
