روابط چین و ترکیه در سایه تنش ها و فرصت ها 

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

ترکیه به عنوان یکی از اعضای ناتو با بازاری بزرگ که در چهارراه قاره ای قرار گرفته در استراتژی نوین چین از جایگاه بالایی برخوردار است، ضمن اینکه برای ترکیه که به شدت نیاز به تامین مالی پروژه های کلان خود دارد روابط با چین بسیار مهم تلقی می شود. با این حال روابط چین و ترکیه از سال 1971 دارای فراز و نشیب های فراوانی بوده است که به طور مشخص موضوع اویغورها (یک گروه مسلمان عمدتا ترک زبان در استان سین کیانگ چین) بارها باعث تنش سیاسی بین دو کشور شد. 

بدون در نظر گرفتن تنش سیاسی ذکر شده، سال های 2018-2011 را می توان سال های طلایی روابط بین چین و ترکیه به حساب آورد. بخصوص با کودتای سال2016 و حمایت ایالات متحده امریکا از شبه نظامیان کُرد در سوریه(یگان های مدافع خلق)، سیاست ترکیه به سوی روسیه و چین متمایل شد. ترکیه و چین موافقت نامه های متعدد اقتصادی، فرهنگی و آموزشی امضا کردند و تعداد شرکتهای چینی فعال در ترکیه تا سال2018، حدود1000 تخمین زده شد. علاوه بر این، چین و ترکیه منافع زیادی در همکاری های مشترک اقتصادی-تجاری دارند. ابتکار کمربند – جاده، نیازهای گسترده سرمایه گذاری و تامین مالی ترکیه، همچنین بی اعتمادی رئیس جمهور اردوغان به غرب، به عنوان منافع مشترک بین چین و ترکیه در نظر گرفته می شوند. ترکیه شریک استراتژیک چین در اجرای طرح کمربند- جاده چین است. در سال 2017 ترکیه در مجمع کمربند-جاده که در پکن برگزار شد، حمایت همه جانبه خود را از این پروژه اعلام کرد. آنچه مشخص است، ابتکار کمربند و جاده به ترکیه منبعی کلان از پول نقد اعطا می کند و به چین یک پایگاه استراتژیک در دریای مدیترانه -به عنوان بخشی از زیرساخت های کمربند و جاده-  ارائه می دهد. روابط چین به عنوان یک قدرت بزرگ اقتصادی که ظهور مجدد آن در صحنه جهانی به یکی از موضوعات اصلی سیاست بین‌الملل تبدیل شده با ترکیه به عنوان قدرت منطقه‌ای که وزن آن در موازنه‌های قدرت مدیترانه شرقی مهم است، شرایط جدیدی را در روابط بین الملل به وجود می آورد(1).

چین در دهه گذشته به همراه آلمان و روسیه به یکی از سه شریک تجاری بزرگ ترکیه تبدیل شد. حتی اگر ترکیه در اولویت دیپلماسی چین به حساب نیاید، باز هم با داشتن بازار 84 میلیون نفری، به ویژه با موقعیت جغرافیایی خود، همچنان یک بازیگر مهم  باقی می ماند. هم اینک ترکیه با مشکلات متعددی مواجه است از جمله اقتصاد این کشور به شدت تحت تاثیر پاندومی کووید19 قرار گرفته است که بخش اصلی اقتصاد آن یعنی گردشگری را از پا انداخته است، و با تشدید کنترل دولت بر بانک مرکزی ذخایر ارزی در حال کاهش است، ضمن اینکه کسری تجاری در حال افزایش و لیر ترکیه سقوط های قابل توجه ای را تجربه کرده است. این در حالیست ترکیه که زمانی به عنوان الگوی دموکراسی و توسعه اقتصادی در منطقه تلقی می شد، اکنون با مشکلات مختلف مواجه است. اقتصاد ترکیه در بحران به سر می برد، از این روآنکارا، روی پکن حساب ویژه ای باز کرده است.

در این راستا، در ژانویه 2020، اعلام شد که قرار است یک کنسرسیوم چینی 51 درصد از سهام پُل یاووز سلطان سلیم، را خریداری کند. همچنین چین 1.7 میلیارد دلار برای ساخت نیروگاه زغال سنگ هونوتلو در دریای مدیترانه اختصاص داده که پیش بینی می شود پس از تکمیل، 3 درصد از برق کشور را تولید کند. همچنین آنکارا قصد دارد با شرکت فناوری انرژی هسته ای چین برای ساخت سومین نیروگاه هسته ای خود قرارداد امضا نماید.

فراتر از زیرساخت های اقتصادی، همکاری چین و ترکیه به روابط نظامی و امنیتی دوجانبه از جمله در زمینه اطلاعات-اینترنت و سایبر نیز کشیده شده است. از جمله موشک بالستیک بورا ترکیه  -مدل‌سازی شده از موشک B-611 چینی- که در سال 2017رونمایی شد، محصول همکاری‌های مشترک دفاعی چین و ترکیه است. ضمن اینکه سهم شرکت هواوی در بازار ترکیه از 3 درصد در سال 2017 به 30 درصد در سال 2019 رسید و دیگر شرکت فناوری چینی یعنی ZTE از سال 2016، 48 درصد از سهم شرکت نتاس، تولیدکننده تجهیزات مهم مخابراتی ترکیه را در اختیار دارد. نتاس پروژه های استراتژیک از جمله مخابرات فرودگاه جدید استانبول و دیجیتالی کردن اطلاعات سلامت ملی این کشور را مدیریت می کند(2).

با این حال احساسات ملی گرایانه ترک که در رابطه مستقیم با اویغور قرار دارد چالش مهمی در تدوام رابطه استراتژیک میان چین با ترکیه خواهد بود. لازم به ذکر است جمعیت زیادی از اویغورهای مهاجر در ترکیه ساکن هستند و چین همواره نسبت به احساسات جدایی‌طلبانه اویغورها، از جمله توسل به هویت قومی فراملی، واکنش های را نشان داده است. روابط چین و ترکیه بین سال های 2000 تا 1990 به دنبال فعالیت های ضد چینی اویغورها متوقف شد اما بلافاصله با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه روابط دو جانبه آغاز گردید. در سال 2009 با شورش در شهر ارومچی سین کیانگ، روابط مجددا به حالت تعلیق درآمد. ترکیه به این سرکوب واکنش بسیار تندی نشان داد و رجب طیب اردوغان، این وقایع را نسل کشی توصیف کرد. البته موضوع شاعر مشهور اویغور در سال2019 نیز باعث واکنش های از سوی دولت ترکیه شده بود.

با این حال، آنچه در ماه های پایانی سال 2021 اتفاق افتاد باعث شد چین سیاست متفاوتی در پیش بگیرد. در 22 اکتبر، 43 کشور از جمله ترکیه از چین خواستند تا احترام کامل به حاکمیت قانون را در مورد جامعه مسلمان اویغور در سین کیانگ رعایت نماید. این اولین بار بود که ترکیه از چنین فراخوانی حمایت می کرد. همچنین شورای ترک در استانبول نام خود را به سازمان کشورهای ترک(دولتهای ترک) تغییر داد و این اقدام تنش‌های سیاسی را در چین، جایی که تقریباً 10 میلیون اویغور در آن زندگی می‌کنند، برانگیخت.

پس از اظهارات ترکیه در مورد وضعیت اویغورها، چین با تمرکز بر مناطق کُردنشین و متهم کردن ترکیه به نقض حقوق بشر در این مناطق، اقدام تلافی جویانه انجام داد.گنگ شوانگ، معاون نماینده دائم چین در سازمان ملل، ترکیه را به نقض حقوق بشر در سوریه متهم کرد. گنگ اقدامات ترکیه در شمال شرق سوریه را غیرقانونی توصیف کرد و اظهار داشت «از زمانی که ترکیه به طور غیرقانونی به شمال شرق سوریه حمله کرد، به طور مرتب در آبرسانی به ایستگاه آب الوک اختلال ایجاد کرده است». این اظهارات چین پیام روشنی به ترکیه بود که اگر آنکارا به مداخله در موضوع اویغور ادامه دهد، چین تلافی خواهد کرد و اقدامات ترکیه در عراق و سوریه را در دستور کار بین‌المللی قرار خواهد داد. این رویدادهای سیاسی نشان می دهد که احتمالا روابط چین و ترکیه در آینده وارد دوره پرتنش خواهد شد و به احتمال زیاد، با افزایش حضور چین در خاورمیانه، پکن ممکن است به یک بازیگر مهم در مسئله کُردها تبدیل شود(3).

با این تفاسیر به نظر می رسد با تمام تنش های شکل گرفته بر سر موضوعات قومی اویغورها و کُردها که به عنوان پاشنه آشیل برای دو کشور خودنمایی می کند، ترکیه و چین نمی توانند به همکاری بلند مدت متقابل با چشم انداز موفقیت، امیدوار باشند. چین آگاه است جاه طلبی اردوغان برای رسیدن به اهداف ایدئولوژیک اش علاوه بر اینکه با ایجاد رقابت میان قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای نظم ژئوپلیتیک منطقه ای را بر هم می زند، می تواند رسیدن چین به دریای سیاه -مدیترانه و شمال افریقا را نیز با مشکلاتی مواجه سازد و از این رو قطعا تاکتیک های را از جهت کنترل در نظر خواهد گرفت. به هر حال، عزم چین برای تحقق پروژه کمربند-جاده همچنان اهمیت فزاینده ای در تداوم روابط با ترکیه دارد، ترکیه ای که دوست چندانی در منطقه ندارد و ناآرامی های اجتماعی و اقتصادی به شدت سیاست خارجی آن را تحت تاثیر تبعات منفی خود قرار داده و به طور بالقوه می تواند به یک مسئله امنیتی در ابعاد ملی و منطقه ای تبدیل شود.  

کلید واژگان: چین, ترکیه, اویغور, تجارت,کمربند و جاده, تنش و درگیری,کُرد, مریم وریج کاظمی

1-https://www.ifri.org/en/publications/notes-de-lifri/asie-visions/turkey-china-relations-ambitions-and-limits-economic

2-https://foreignpolicy.com/2020/09/16/erdogan-is-turning-turkey-into-a-chinese-client-state/

3-https://thediplomat.com/2021/12/amid-tensions-with-turkey-china-is-putting-the-kurdish-issue-in-play/