معصومه محمدی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
تصمیم روسیه برای همکاری نظامی با ایران در سوریه در ماه سپتامبر سال 2015 مرحله جدیدی از سیاست خاورمیانه مسکو و آغاز گر ائتلافی موقت برای تحقق اهداف و منافع مشترک بوده است. بحران اوکراین در حال حاضر به نقطه عطف جدیدی در روابط ایران و روسیه تبدیل شده است. علیرغم اتخاذ موضع رسمی بی طرف و تاکید بر لزوم توقف خشونت در اوکراین، تهران به طور فزاینده ای از روسیه در جنگ اوکراین حمایت و غرب را مقصر می داند. این در حالیست که حضور روسیه در اوکراین نشان از سیگنال هایی برای شروع مذاکرات با غرب و اروپا بر سر منافع خود است1.
روابط دوجانبه ایران و روسیه در مناطق مختلف به ویژه خاورمیانه فرصتی استثنایی برای ایران در جهت ایجاد ائتلافی مشترک با کشورهای همسو در منطقه می باشد. البته شایان ذکر است که نفوذ و تاثیر گذاری مسکو بر کشورهای منطقه نقش بسزایی در تحقق منافع ایران در منطقه و ایجاد همکاری های راهبردی است2.
روابط ایران و روسیه در منطقه خاورمیانه را می توان در سه سطح مورد ارزیابی قرار داد:
نخست؛ واکنش روسیه در خصوص حضور آمریکا در خاورمیانه
دوم؛ پویایی های درون منطقه ای، از جمله رقابت های منطقه ای، ایده های رقابتی برای چندجانبه گرایی امنیتی، و مسائل مربوط به تروریسم و جدایی طلبی
سوم؛ مسائل خاص کشور و نگرش ایران و روسیه نسبت به سوریه، اسرائیل و یمن
این سه سطح تأثیر تعیین کننده ای بر روابط دوجانبه تهران- مسکو دارد. ایران دارای سه مجموعه منافع مشترک، موازی و متضاد در خاورمیانه است. با توجه به دوره تغییر در نظام بین الملل و ایجاد جهانی جدید انتظار می رود ایران با در نظر گرفتن منافع ملی و با ادراکی درست از مسائل در حال وقوع به جای اتحادی مبهم، در منطقه در ایجاد و تحکیم مشارکتی استراتژیک یا منطقه ای با مسکو باشد3.
ایران و روسیه در خاورمیانه دارای سه سطح تعامل می باشند.
نخست؛ تحول حضور ایالات متحده در منطقه، که در گذشته منجر به ایجاد فرصت ها و چالش های کم و بیش مشابهی برای تهران و مسکو شده است.
دوم؛ ایجاد ادراک درست و منطقی از ایجاد اتحاد میان ایران و روسیه؛ در این سطح به منافع مشترک در خصوص حضور یا عدم حضور ایالات متحده در منطقه خاورمیانه اشاره دارد که ایالات متحده نقش خود را بازتعریف کرده و تعامل مستقیم خود در منطقه را کاهش داده است. آنها همچنین معتقدند که تحول نقش ایالات متحده در خاورمیانه در نهایت تغییر خواهد کرد و نظم منطقه ای به رهبری سنتی آمریکا در نتیجه ایجاد ائتلاف میان تهران- مسکو جایگاه خود را از دست داده است و نظمی جدید در راستای منافع مشترک ایجاد شده است4.
سوم؛ روسیه در سال 2019 مفهوم «امنیت جمعی در خلیج فارس» را مطرح کرد که شامل ایده هایی برای حل و فصل تنش های میان تهران و ریاض و ایجاد همکاری مجدد میان آنها بوده است. به طوری که برطرف کردن تنش میان تهران و ریاض از بندهای سند سیاست خارجی روسیه بوده است. این سند همچنین نقش روسیه و دیگر قدرت‌های جهانی را به عنوان اعضای ناظر در چارچوب منطقه‌ای بالقوه پیش‌بینی و به کاهش و برطرف کردن اختلافات و ارتقای همکاری بین کشورها تاکید کرده است و ایران به طور کلی از آن استقبال کرده است. ابتکاری که از سمت مسکو طراحی و رهبران ایران پیشگام در حل این اختلافات و تنش ها بوده اند.
اما نکته ای که قابل تامل است واکنش و حمایت مسکو از موضع شورای همکاری خلیج فارس درباره جزایر سه گانه است. واکنش روسیه را می توان به سیاست خاورمیانه ای روسیه، یعنی تمایل دیرینه مسکو برای حفظ توازن قدرت منطقه ای خود در میان کشورهای منطقه و همچنین کشورهای عربی دانست. استراتژی روسیه در مدیریت روابط با کشورهای عربی تا کنون کم و بیش موفق بوده است، زیرا کشورهای عرب خلیج فارس هیچ نشانه ای از تمایل به کاهش سطح روابط با روسیه از خود نشان نداده اند. چراکه روسیه در زمان بحران اوکراین کشورهای عربی را در حوزه همکاری های انرژی و اقتصادی در کنار خود داشته و از قدرت چانه زنی خویش در جهت افزایش منافع حداکثری بهره برده است . در حالیکه مقامات ایران مطالب مندرج در بیانیه مشترک کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و روسیه درباره جزایر سه گانه ایرانی را مردود و ابراز داشته اند صدور اینگونه بیانیه ها با روابط دوستانه ایران و همسایگان دارای مغایرت است5.
در چهار دهه گذشته هیچ همکاری یا تضاد منافع قابل توجهی بین تهران و مسکو وجود نداشته و منافع موازی و مشترک بوده است. انتظار می‌رود مسکو همکاری نزدیک‌تری را با تهران در خلیج فارس و شورای همکاری خلیج فارس به منظور برقراری توازن دنبال کند. اما حتی در این مورد، مسکو مراقب است از عربستان سعودی به عنوان یکی دیگر از کشورهای هدف برای گسترش روابط دریایی خود بهره مند گردد. اما مسکو نباید این موضوع را فراموش کند که ایران به عنوان یکی از کشورهایی که روسیه باید برای تامین منافع دریایی خود روابط خود را با آن گسترش دهد. در این میان باید به این نکته توجه داشت که روابط تهران- مسکو باید در چارچوب ائتلافی موقت تعریف شود تا با ایجاد واکنش های مسکو دچار تزلزل نگردد.
واژگان کلیدی: ایالات متحده آمریکا, روسیه, ایران, شورای همکاری خلیج فارس
منابع:
- 1“Russia, Iran wrapping up work on new strategic partnership deal, says Putin”, Tass, September 15, 2022, https://tass.com/politics/ 1508011
- 2“The second step in Iran’s neighborhood policy is to promote regional cooperation” (in Persian), Mehr News Agency, August 28, 2022, https://www.mehrnews.com/news/5574680
- 3th Summit of the Astana Peace Process in Tehran: Implications for the Syrian Crisis”, Eurasian Daily Monitor, July 27, 2022, https://jamestown.org/program/7th-summit-of-the-astana-peaceprocess-in-tehran-implications-for-the-syrian-crisis/
- 4On visit to Saudi Arabia, Lavrov hails OPEC+ cooperation”, The Arab Weekly, June 1, 2022, https://thearabweekly.com/visit-saudi-arabia-lavrov-hails-opec-cooperation
- 5“Iran to Receive Russian Sukhoi Su-35 Jets in Spring: MP”, Tasnim News Agency, January 15, 2023, https://www.tasnimnews.com/en/ news/2023/01/15/2837209/iran-to-receive-russian-sukhoi-su-35- jets-in-spring-mp
