احمدعلي ستاروند

مركز بين­المللي مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد

سوریه در این روزها، تبدیل به میدانگاه جنگ قدرت در سطوح مختلف، میان بازیگران متعدد شده است. حکومت بشار اسد، علی­رغم توانایی در حفظ قدرت خود، قادر به بازگرداندن نظم و ثبات نبوده است. در اوایل ماه جاری میلادی، بروز یک شایعه­ی قوی بر پیچیده شدن اوضاع در سوریه، افزوده است. مخالفان حکومت سوریه بر این عقیده­ند که بشار، در پی استفاده از سلاح­های شیمایی (سارين) علیه مخالفان، می­باشد. سارین، یک سلاح ساخته دست بشر است که قدرت کشندگی بالایی دارد، و به سرعت عمل می­کند. مطابق با نظر مرکز کنترل و ممنوعیت بیماری در ایالات متحده، این سلاح دارای قدرت حیرت­انگیزی می­باشد. سارین می­تواند در مایعات ترکیب شود و به این ترتیب می­تواند آب نوشیدنی و غذا را سمی کند و یا به شکل گاز رها شود، که به این ترتیب، شمار بیشتری از مردم را در معرض خطر قرار می­دهد.

 بروز اين شايعه، موجي جديدي از مخالفت عليه بشار را به وجود آورده است. علی­رغم هشدارهای شدید بین­المللی نسبت به استفاده سوريه از سلاح­های شیمیایی، ارتش آزاد سوریه بر این عقیده است که چنانچه حکومت بشار اسد از دستیابی به راه­حل­های سیاسی بازماند، این احتمال وجود دارد که از سلاح شیمایی به عنوان آخرین حربه خود، استفاده کند. با توجه به اهميت رسانه­ها در بازتاب مسايل مهم بين المللي امروز و سلطه غرب بر بخش عمده­اي از رسانه­ها، در ادامه تلاش مي­شود تا به فعاليت­هاي رسانه­اي كشورهاي غربي (بويژه ايالات متحده، و انگلستان، و البته اسرائيل) در ارتباط با موضوع احتمال استفاده بشار از سلاح­هاي شيميايي و تلاش آن رسانه­ها براي جهت­دهي خاص آن موضوع پرداخته شود.

واژگان کلیدی: سلاح­های شیمیایی، بشار اسد، بحران سوریه، قدرت­های بزرگ، رسانه­هاي غربي.

تحلیل رویداد

هر چند مخالفین ادعا می­کنند استفاده از سلاح شيميايي به عنوان آخرين حربه­ي دولت بشار، عليه مخالفان، دور از ذهن نيست، ولي از عملياتي شدن آن با در نظر گرفتن جبهه­گيري­هاي متفاوت در خصوص آن، مشکل می­توان با قطعیت سخن به میان آورد. بحث استفاده از سلاح­هاي شيميايي، بیشتر از سوی كشورهاي غربي و مخالفان حکومت، ساخته و پرورده شده است، و بوسيله­ي غربي­ها و برخي دولت­هاي منطقه­اي مخالف بشار، رسانه­اي شده است. عبدالسلام عبدالرزاق، یکی از فراریان ارتش سوریه که عضو وزارتخانه تسلیحات شیمیایی اسد بوده است، به الشرق الوسط گفت که “رژیم سوريه سابقا در برخي مناطق، تهدید به استفاده از این سلاح­ها کرده است و حتی به توزیع ماسک در میان سربازان خود نیز پرداخته است”. او اضافه کرد که “این ماسک­ها فقط زمانی پوشیده می­شوند که از سلاح شیمایی استفاده می­شود”.[1]

عدنان سیلو، سرلشکر بازنشسته­ی برنامه­ی تسلیحات شیمیایی سوریه، نیز با قطعیت از استفاده بشار اسد از سلاح شیمایی، سخن گفت؛ چرا که بشار تصور می­کند که با استفاده از سلاح شیمایی، می­تواند مخالفت مخالفان را در هم بشکند و بدین ترتیب، در قدرت باقی بماند. وی نيز، بشار اسد را متهم کرد که قبلا نیز از سلاح­های شیمایی استفاده کرده است، که این ادعا از سوی مخالفان، نیز مطرح شده است. سیلو بر این عقیده است که این امکان وجود دارد در صورتی که شهر حلب، به عنوان پرجمعیت­ترین شهر سوریه، سقوط کند، بشار اسد، استفاده از تسلیحات شیمیایی را تشدید کند.

آژانس­های اطلاعاتی کشورهای غربی و رژیم اسرائیل نیز، که وظیفه­ی مکان­یابی سلاح­های شیمیایی سوریه را به عهده داشته­اند، اعلام کردند که نشانه­هایی دال بر جابجایی انبار تسلیحات شیمیایی سوریه، مشاهده می­شود.[2] در میان نیروهای نظامی سوریه نیز دو نظر متفاوت وجود دارد: عقیده­ی اول این است که استفاده از سلاح­های شیمیایی، این شورش را یک بار و برای همیشه­ می­خواباند؛ اما اغلب رهبران نظامی سوریه و وزارت دفاع این کشور، هشدار داده­اند که چنانچه ارتش بخواهد دست به دامان این سلاح­ها شود، نتیجه­ی نهایی “فروپاشی کامل” خواهد بود.

در هر حال در شرايط كنوني، استفاده­ از سلاح­های شیمیایی علیه مخالفان از سوی بشار، مسئله­ای است که در هاله­ای از ابهام قرار دارد. بدین معنا که ادعای استفاده از سلاح­های شیمیایی توسط دولت سوریه علیه مخالفان خود یا از سوی مخالفان داخلی بشار اسد، مطرح شده است؛ یا از سوی دولت­های غربی و منطقه­ای که علیه حکومت بشار هستند.

واکنش­ها نسبت به رويداد

از قرائن و شواهد چنین برمی­آید که کشورهای غربی (در كنار مخالفان داخلي)، هم مهم­ترین منبع انتشار خبر استفاده­ی احتمالی بشار از سلاح­های شیمیایی هستند و هم مهم­ترین مخالفان و هشداردهندگان استفاده از آن. دولت اوباما می­گوید که استفاده از سلاح شیمیایی از سوی بشار اسد را تحمل نخواهد کرد و در صورتی که بشار از سلاح­های شیمیایی علیه مردم خود استفاده کند، با واکنش شدید مواجه خواهد شد. جهان در حال مشاهده اعمال سوریه است، و هر گونه استفاده از سلاح­های شیمیایی غیر قابل پذیرش، تلقی می­شود. هیلاری کلینتون نیز در این راستا ابراز کرد که استفاده از سلاح­ شیمایی، خط قرمز واشنگتن محسوب می­شود. وی گفت که نگرانی ما این است که رژیم بشار، برای نجات خود به استفاده از سلاح­های شیمیایی توسل جوید یا در نتیجه­ی این ضعف، برخی گروه­های مخالف به این سلاح­ها دسترسی پیدا کنند.[3]

نيويورك تايمز، يكي از اولين رسانه­هايي بود كه موضوع استفاده احتمالي بشار از سلاح­هاي كشتار جمعي و ترس حاصل از آن را پيش كشيد و به نگراني مقامات آمريكايي از فعاليت­هاي كنوني سوريه پرداخت. پس از آن، مجله اتاق خطر[1] نيز وارد بحث در اين موضوع شد و گزارش داد كه مهندسان سوري كه در خدمت رژيم اسد هستند، در حال تركيب كردن موادي براي تجهيز گاز سارين هستند. به عقيده اين مجله، “ناظران بين­المللي، نگران هستند كه ممكن است بشار اسد از اين سلاح­ها عليه مردم خود استفاده كند. ديگر رسانه­هاي ايالات متحده نيز به موضع­گيري مشابهي در خصوص اين بحران پرداخته­اند. در ميان رسانه­هاي آمريكايي فقط روزنامه مك­كلچي به مخالفت با اين تبليغات پرداخت، و اعلام كرد كه هيچ مدرك قاطعي وجود ندارد كه با استناد به آن، استفاده­ي بشار از سلاح­هاي شيميايي را تبديل به يك نگراني عمده كنيم.[4]

بریتانیا نیز همسو با ایالات متحده بر این عقیده است که حکومت بشار به زودی از سلاح­های شیمیایی علیه مردم خود استفاده خواهد کرد. اين كشور نيز ابراز نگراني كرد كه ممكن است اين تسليحات به دست گروههاي غيردولتي بيفتد.

خبرگزاری رويترز نیز تلاش کرد با پخش مصاحبه آندرس راسموسن، دبيركل ناتو بطور مستقيم خطر تهديدهاي شيميايي سوريه را گوشزد كند. وي شبح استفاده­ي احتمالي اسد از سلاح­هاي شيميايي را عاملی می­داند که استقرار موشك­هاي ضدموشك را در تركيه، ضروري كرده است.

بي.بي.سي نيز طي مصاحبه­اي با ويليام هيگ، وزير امور خارجه بريتانيا، گزارش داد كه انگلستان و ايالات متحده، مداركي در دست دارند كه نشانگر استفاده­ي قريب­الوقوع دولت سوريه از سلاح­هاي شيمايي مي­باشد. بي.بي.سي چنین وانمود می­کرد كه بر اساس منابع اطلاعاتي اين كشور، بشار به زودي از سلاح­هاي شيميايي استفاده خواهد كرد. بي.بي.سي علي­رغم اينكه از جزئيات اين مدارك چيزي بیان نمی­کند ولی سعی در القای هشدار به رژيم سوريه در صورت استفاده از سلاح­هاي شيميايي دارد.

رژیم اسرائیل نیز همانند بریتانیا و ایالات متحده، ضمن تأکید بر استفاده احتمالی بشار اسد از تسلیحات شیمیایی، ابراز نگرانی کرد که ممکن است این تسلیحات به دست گروه­های غیردولتی بیفتد. رسانه­هاي آمريكايي تحت نفوذ صهيونيسم تمركز بسياري بر روي اين مسئله كردند. فاكس نيوز گزارشی منتشر کرده که در آن ميكائيل اورن[2]، سفير اسرائيل در ايالات متحده، اعلام كرد در صورتي كه رژيم بشار، سلاح­هاي شيميايي خود را در اختيار حزب­الله قرار دهد، شرايط بازي متفاوت خواهد شد و اين براي دولت يهود، خط قرمز محسوب مي­شود. وي به طور ضمني اشاره كرد كه نگران استفاده­ي بشار از سلاح­هاي شيميايي نيست، بلكه نگراني عمده رژيم اسرائيل، دستيابي گروه­هاي غيردولتي به اين تسليحات مي­باشد.[5]

در حالي كه كشورهاي غربي، بويژه ايالات متحده تلاش رسانه­ای وسیعی را برای پوشش این خبر بکار برده­اند و سعی دارند چنین وانمود کنند که استفاده­ي بشار اسد از سلاح­هاي شيميايي، خط قرمز آن­هاست، ولی به نظر مي­رسد كه رسانه­های صهیونیستی همراه با سیاست­های رژيم اسرائيل، بيشتر در پی القای نگرانی­شان از دستيابي گروه­هاي غير دولتي، خصوصا حزب­الله به اين تسليحات مي­باشد، و آن را به عنوان خط قرمز خود محسوب مي­كند.

دورنمای رویداد

براي تحليل بهتر بحران سوريه با توجه به استفاده احتمالي از سلاح­هاي شيميايي، بايد كمي به عقب برگرديم. از آنجایی که ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی، نتوانسته­اند حمایت همه­ی اعضای شورای امنیت برای دخالت نظامی در سوریه را به دست آورند، به نظر می­رسد که این کشورها برای پایان دادن به بحران [به شکلی که نفع غایی آنان را تأمین کند]، به روش دیگری متوسل شده­اند که موضوع سلاح­های شیمیایی، مهم­ترین آن است. به نظر می­رسد که کشورهای غربی و اسرائیل، در پی ایجاد یک تصویر در مورد بشار مبنی بر استفاده­ی قريب­الوقوع وی از سلاح­های شیمیایی، می­باشند تا از این طریق افکار عمومی دنیا را با خود همراه سازند. اینکه آیا بشار از سلاح­های شیمیایی استفاده خواهد کرد یا نه، موضوع این نوشتار نیست. ولی کشورهای غربی، خصوصا ایالات متحده، در صدد هستند تا از اين موضوع سياسي يك بستر حقوقي براي حمله به سوريه، فراهم كنند. در رسانه­های ایالات متحده، گزارش­های زیادی پیرامون استفاده احتمالی بشار از سلاح­های شیمیایی ارائه شده است.

با توجه به این شواهد، این احتمال وجود دارد که ایالات متحده و غرب، ضمن همراه کردن افکار عمومی دنیا از طریق برجسته کردن موضوع مورد بحث، در پی اِعمال فشار بر متحدان سوریه و همراه کردن آنها با خود، باشند تا شرايط مداخله نظامي در سوريه، مساعدتر گردد. ابراز نگرانی از دسترسی نیروهای غیردولتی به سلاح­های شیمیایی، (هم از سوی ایالات متحده، و هم از سوی بریتانیا و اسرائیل)، این احتمال را تقویت می­کند و باعث می­شود که حتی عدم استفاده بشار از سلاح­های شیمیایی، زمینه­ای را فراهم سازد که در آن احتمال دخالت نظامی ایالات متحده یا دیگر کشورهای غربی در سوریه، در چارچوب سازمان ملل متحد و حتی خارج از آن (همانند عراق در سال 2003)، و بر اساس جنگ پیشدستانه، وجود داشته باشد. چرا كه ترس از دسترسي گروه­هاي غيردولتي به سلاح­هاي شيميايي، مسئله­اي نيست كه ايالات متحده بخواهد منتظر وقوع عملي آن باشد. كما اين كه اين كشور در حمله به عراق (2003)، نيز با چنين استدلالي، و خارج از منشور، به مداخله پرداخت.

اما اين بسترسازي براي مداخله نظامي به تبليغات گسترده­اي نياز دارد كه به خدمت گرفتن رسانه براي دسترسي به اهداف را توجيه مي­كند. رسانه­هاي غربي، همصدا و بدون هيچ سند مشخصي، ادعا مي­كنند كه رژيم ناكارآمد و درمانده بشار اسد در پي استفاده از سلاح­هاي شيميايي عليه مردم خود است. در اين مسير، ايالات متحده بيش از ديگر كشورها به اين مسئله پرداخته است و كانال­هاي تلويزيوني مختلف (خصوصا NBC)، به ارائه مستندات اين كشور مبني بر استفاده­ي قريب­الوقوع بشار از سلاح­هاي شيميايي مي­پردازد.

اجماع رسانه­هاي غربي بر موضوع استفاده بشار از سلاح­هاي شيميايي و احتمال دسترسي گروه­هاي غيردولتي به آن سلاح­ها، تلاشي در راستاي فراهم كردن “مسئوليت جامعه­ بين­المللي براي نجات مردم سوريه” و جلوگيري از “فاجعه­ي انساني” است كه نتيجه محتوم آن، مداخله نظامي در سوريه حتي در صورت عدم استفاده از سلاح­هاي شيميايي (همانند عراق در سال 2003)، خواهد بود.

اگر چه برخي تحليل­ها حاكي از استفاده­ي قريب­الوقوع بشار از سلاح­هاي شيميايي است، ولي مقامات رسمي اين كشور اعلام كرده­اند كه هرگز و در هيچ شرايطي، از اين سلاح­ها عليه مردم خود استفاده نخواهند كرد. بحث در مورد اين كه كدام ديدگاه به واقعيت نزديك­تر است، موضوع نوشتار حاضر نيست؛ ولي آن­چه كه مشخص است در شرايط كنوني، اين صداي رسانه است كه واقعيت را مي­سازد و زمينه را براي نتايج نهايي اين بحران، فراهم مي­كند.