حضور روسیه در دریای سیاه،ثبات یا بی ثباتی

معصومه محمدي

کارشناس مسائل بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

 پس از فروپاشی شوروی روندهای منطقه ای در حوزه دریای سیاه گسترش یافت به گونه ای که گرجستان و اوکراین به عنوان دولت های ساحلی جدید در حوزه دریای سیاه به استقلال رسیدند و تنزل مسکو از ابرقدرتی به قدرتی منطقه‌ای زمینه گسترش حضور و نفوذ دیگر بازیگران ساحلی و ناتو و اتحادیه اروپا را در حوزه دریای سیاه فراهم ساخت. این موضوع عاملی بر تغییر سیاست خارجی روسیه در آب‌های دریای سیاه و حضوری فعال در این منطقه می باشد.

 دریای سیاه به سبب اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی حوزه حیاتی در میان حوزه های سیاست خارجی روسیه به شمار می رود. دریای سیاه، شش کشور هم کرانه با آن، یعنی کشورهای روسیه، رومانی، بلغارستان، اوکراین، گرجستان و ترکیه را از طریق دریای مدیترانه به اقیانوس اطلس پیوند می‌دهد. از میان این شش کشور، سه کشور (رومانی، بلغارستان و ترکیه) عضو ناتو و دو کشور دیگر (گرجستان و اوکراین) امیدوارند که به پیمان آتلانتیک شمالی ملحق شوند.

اهداف و منافع روسیه از حضور در دریای سیاه:

حضور روسیه در دریای سیاه به تاریخچه ای چند صد ساله از رویارویی با قدرت‌های بزرگ اروپایی و قدرت‌های ژئوپلتیک روسیه باز می‌گردد. از جمله اهداف حضور روسیه در آب‌های دریای سیاه دفع تهدیدات ناتو چه برای محافظت از امنیت روسیه و چه از لحاظ حیاط خلوت های آن می باشد .همچنین روسیه در تلاش است با ایجاد شکاف میان اعضای ناتو در دریای سیاه آنها را تضعیف کرده و از پیوستن گرجستان و اوکراین به ائتلاف ناتو جلوگیری به عمل آورد.

 به طور کلی دریای سیاه که از لحاظ ژئواکونومیکی برای روسیه جنبه حیاتی دارد ، از طریق دریای سیاه به دنبال حفظ روابط اقتصادی و تجاری خود با بازارهای کلیدی اروپا و وابسته نمودن آنها به نفت و گاز روسیه است. روسیه که در پی ایجاد ثبات در منطقه خاورمیانه و آگاه از پتانسیل های بی ثباتی در این منطقه به ویژه قفقاز شمالی و جنوبی می باشد، دریای سیاه را حائلی امنیتی در برابر نوساناتی می داند که می تواند از جنوب سرچشمه بگیرد از اینرو امنیت، ثبات و نفوذ روسیه در آبهای دریای سیاه از اولویت‌های سیاست دفاعی روسیه محسوب می‌شود.

 مسکو دسترسی و تسلط بر آب‌های دریای سیاه را برای انجام عملیات نظامی در خارج نزدیک خود و صادرات کالاهای اصلی جان هیدروکربن به دیگر کشورها می داند و در پی آن است که به مانند سوریه فرصت هایی را برای تهاجم سیاسی، اقتصادی، نظامی با کشورهای کلیدی پیدا کند تا فرصتی جهت گسترش نفوذ خود در کشورهایی چون مدیترانه، قبرس ،مصر، اسرائیل، لیبی و ترکیه است(1) ¹.

منافع و رویکرد منطقه ای روسیه در دریای سیاه را باید تابعی از اهداف و منافع این کشور در سایر محیط های ژئوپلیتیک منطقه و فرامنطقه ای در قبال گسترش ناتو ارزیابی کرد؛ به عنوان مثال اقدام روسیه در برگزاری رزمایش های مشترک دوره ای با کشورهای حوزه دریای سیاه، حضور فعال در پیمان های منطقه ای و نیز استقرار سامانه های دفاع موشکی در تاجیکستان، به همراه یارگیریهای فرامنطقه ای در بحران سوریه و لیبی در رقابت با ترکیه ی عضو ناتو، را می توان در شمار کنشهای فعال روسیه در زورآزمایی با ناتو و امریکا ارزیابی کرد. با الحاق کریمه به فدراسیون روسیه، این کشور پایگاهی دائمی برای گسترش ناوگان خود در دریای سیاه، بدست آورد که از طریق  آن می تواند با فعالیت های ضد روسی  و تهاجمی ناتو مقابله کند. روسیه همچنین تلاش خود را بر تقویت نیروهای نظامی خود در اطراف دریای سیاه، نوسازی ناوگان دریای سیاه و تقویت نیروهای نظامی خود در کریمه متمرکز کرده است.  روسیه توانسته کنترل کامل کشتی های دریای سیاه را در دست بگیرد و با رزمایش ها  شامل تمرینات بزرگ مشترک با شرکای خارجی و رزمایش های جداگانه نیروهای روسی جهت ارتقاء آمادگی رزمی خود تلاش نماید.

موانع و چالش ها

 امروزه با توجه به مداخلات همسایگان روسیه در دریای سیاه و حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای در این منطقه چالش‌های پیش روی روسیه در دریای سیاه بیش از پیش گشته است.

 نزدیکی دریای سیاه به قلب روسیه یکی از چالش‌های اصلی روسیه در قبال موشک‌های میانبرد دریایی و زمینی ایالات متحده می باشد. به طوریکه از دیدگاه مقامات روسی استقرار دفاع موشکی ناتو در رومانی نشان دهنده تجاوز به زیرساخت‌های استراتژیکی ایالات متحده در همسایگی روسیه می باشد و قصدی جز تضعیف امنیت روسیه نیست.

 همچنین پس از الحاق کریمه به روسیه و درگیری‌ها و مخالفت‌های اروپا و آمریکا در خصوص پیوستن شبه جزیره کریمه به روسیه مأموریت و تلاش روسیه برای بازدارندگی و دفاع در برابر ایالات متحده و ناتو ناکام مانده است. روسیه واکنش‌های تهاجمی کرملین به گشت زنی های هوایی و دریایی آمریکا بر فراز دریای سیاه  را عاملی در آسیب پذیری روسیه می داند.

 از سویی به دلیل کنترل آنکارا بر تنگه بسفر و داردانل که دو گذرگاه مهم استراتژیک دریای سیاه است روسیه مدت‌هاست نگران توانایی ترکیه برای استفاده از این تنگه به عنوان عامل فشار بر خود می داند، اما روسیه با انجام مانورهای مشترک با ترکیه و فروش سیستم دفاعی هوایی و ساخت و ساز نیروگاه هسته‌ای و حمایت های دیپلماتیک از ترکیه این فرصت را به مسکو داده تا انسجام ائتلاف آمریکا و ترکیه را در جناح جنوبی تضعیف و شکافی میان ترکیه و اروپا ایجاد نماید تا خود را در قبال تهدید حاکم محفوظ دارد. (2)²

از دیگر موانع و چالش های روسیه در دریای سیاه می توان به انجام مانورهای نظامی در دریای سیاه،جنگ پنج روزه روسیه و گرجستان 2008،.درگیری نظامی روسیه و اوكراین در تنگه كِرچ 2018 برشمرد.

 از نظر سیاستمداران روسی اعزام کشتی های نظامی آمریکا به آبهای دریای سیاه منجر به ایجاد ثبات در منطقه نشده و تنها کشورهای ساحلی دریای سیاه را به سمت اتخاذ سیاست‌های تقابل جویانه سوق خواهد داد و حضور و تحرکات دریایی و هوایی ناتو در دریای سیاه و رزمایش های مشترک آنان در آب‌های دریای بر سطح تنش‌ها می‌افزاید. مقام‌های روسیه بارها از رزمایش ناتو در آب‌های دریای سیاه انتقاد کرده و این اقدام آمریکا و هم پیمانان هایش را خطرناک خوانده اند . مقامات روسی با بیان این مطلب که شرکای آمریکایی و متحدان غربی آن ها هدفی جز تلاش برای برهم زدن موازنه قوا با استقرار عناصر دفاع ضدموشکی جهانی خود و استقرار موشک ها در مجاورت مرزهای روسیه نداشته و تهدیدی جدی برای روسیه محسوب می شوند و در صورت احساس خطر از جانب آنها مجبور به اقدامی متقابل و جدی خواهند بود تا امنیت را در منطقه ایجاد و در حفظ و ثبات آن تلاش نمایند. 

این در حالی است که در سند همکاری روسیه- ناتو ناتو، متعهد شده است که زیرساخت‌های خود را به شرق گسترش ندهد، اما به رغم این سند آمریکا علاقه مند به تاسیس پایگاه های نظامی در رومانی و بلغارستان می باشد. نقص این سند عواقبی جز ایجاد تنش و مانعی بر عدم هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و مشارکت روسیه و ناتو خواهد بود.این نکته قابل ذکر است که آمریکا و متحدانش با انجام رزمایش های خود در دریای سیاه هدفی جز محک زدن قدرت دفاعی روسیه، تسخیر اوکراین و ابزاری به عنوان فشار بر روسیه را نداشته و تنها دلیل اهمیت کی یف برای آنها دسترسی بر منطقه حساس دونباس است. رزمایش نیروهای ناتو در اوکراین که از سال ۱۹۹۷ برگزار می‌شود از سال ۲۰۰۴ با قیام روس تبارها در شرق اوکراین و ملحق شدن کریمه به روسیه ابعاد بسیار گسترده تری یافته است. اما از نظر مقامات روسی رزمایش‌های ناتو در اوکراین در واقع برای سرپوش گذاشتن به تحویل تسلیحات مدرن به اوکراین می‌باشد و به بهانه برگزاری رزمایش سلاح های پیشرفته به این کشور تحویل داده می‌شود. روسیه حضور نظامی خود در دریای سیاه را به دلیل افزایش تنش با اوکراین بالا برده است و در پی این موضوع اوکراین نیز در اظهاراتی از اتحادیه اروپا خواسته تا از اوکراین برای مقابله با روسیه حمایت کند(3) .³

فرصت های روسیه از حضور در دریای سیاه:

روسیه با اشراف بر این موضوع که درگیری‌های منطقه‌ای نتیجه ای جز بی ثباتی ندارد اقدامات خود را در منطقه دریای سیاه تدافعی و اتهامات غرب را با ادعای تقویت نظامی خارجی منعکس می کند. این در حالی است که منطقه دریای سیاه سیاستی فراتر از مرزهای داخلی را برای روسیه در بر گرفته است. بنابراین برای حفظ نفوذ خود از طریق فشار دیپلماتیک، سلطه اقتصادی پنهان و یکپارچه نمودن منطقه ،این تصور را برای بازیگران منطقه‌ای به تصویر کشیده است که روسیه می تواند سلطه منطقه را از طریق ابزارهای غیرنظامی حفظ نماید .روسیه پس از انقلاب های رنگی در گرجستان و اختلافات داخلی در اوکراین توانست تمرکز فزاینده‌ای به سمت قدرت سخت برای حفظ نفوذ خود اتخاذ نماید و این اقدامات حرکت روسیه با هدف بازگرداندن عمق استراتژیکی بود که روسیه پس از جنگ سرد از دست داده بود.(4) ⁴

 در پاسخ به درخواست اوکراین از اروپا و آمریکا برای مقابله با روسیه ،روسیه نیز تردد در بندرهای اوکراین در چند ماه آینده را برای ناوگان‌های خارجی دشوارتر کرده است. روسیه می‌خواهد برخی مناطق دریای سیاه را مسدود کند. طبق گفته مقام‌های روسیه این تصمیم فقط آب‌های سرزمینی روسیه را شامل می‌شود. گفته می‌شود مناطق مسدود شده از شهر کریمه، سواستاپول گرفته تا گورزوف را شامل خواهد شد. حمل و نقل از طریق تنگه کرچ، که دریای سیاه را به دریای آزوف متصل می‌کند، ادامه خواهد داشت.آمریکا، اتحادیه اروپا، اوکراین و ناتو اقدام روسیه برای بستن برخی نقاط دریای سیاه را تحریک‌آمیز دانسته‌ و از آن انتقاد کرده‌اند. کشورهای غربی اقدام روسیه را نقض قوانین بین‌المللی می‌دانند.این تصمیمات از سوی مقامات روسیه در حالی است که این تصمیمات از سوی آنها جز حق خود بر دریای سیاه دانسته و اقدامات مذکور را در جهت ثبات سازی و کوتاه کردن دست آمریکا و ناتو از دریای سیاه و تاثیرات آنها بر کشورهای ساحلی این منطقه می داند.

چشم انداز حضور روسیه در دریای سیاه:

روسیه در اوایل 2018 روسیه، سامانه موشکی زمین به هوای S-400 (SAM) را در کریمه در دریای سیاه مستقر کرد. این سامانه هم اکنون در روسیه در حال کار است و از بندر کریمه و  با برد حداکثر 400 کیلومتر، بیشتر دریای سیاه را پوشش می دهد. علاوه بر سیستم های موشکی، روسیه همچنین هواپیماهای جنگی Su-24 و Su-30SM  و بالگردهای Ka-27/29 را در کریمه مستقر کرده است. روسیه همچنین پایگاه نظامی خود در کشورهای نزدیک به دریای سیاه از جمله دو پایگاه 102 و گیومری در ارمنستان را تقویت کرده است. بر این  اساس، روسیه قصد دارد  تا در اوایل سال2022 ، 29 جنگنده  18 MiG در ایروان را با هواپیماهای جنگی پیشرفته تر سوخو Su-30SM جایگزین کند. همچنین روسیه در نظر دارد با توجه ویژه ای به ترکیه، یونان، اسرائیل، فرانسه، ایتالیا و اسپانیا (با موضوع جبل الطارق) روندها و مواضع نظامی روسیه را در منطقه دریای سیاه تعریف کند و در پیوستگی سیاسی رهبران نظامی و سیاسی بر اساس روش ژئوپلیتیکی تلاش نماید.

واژگان كليدي: روسیه ,دریای سیاه ,ثبات , بی ثباتی

• ¹https://carnegieendowment.org/2021/05/20/what-is-russia-doing-in-black-sea-pub-84549
• ² Putin, Address by President of the Russian Federation 18 March 2014, The Kremlin, Moscow: http://eng.kremlin.ru/news/68892..
• ³ Kadri Liik, ‘The Baltic States and Russia – On Diplomatic Dimensions of Security’, in Andrid Spruds and Māris Andžāns (eds.): Security in the Baltic Sea Region: Realities and Prospects, LIIA, 2017, p. 150. Available at: http://liia.lv/en/publications/security-in-thebaltic-sea-region-realities-and-prospects-the-riga-conference-papers-2017-643
• ⁴ Boris Tokas, 2017, Russian design in the Black Sea, expansion of the buffer    zone, Center for the Development of Strategic and International Studies.https://www.csis.org/analysis/russias-design-black-sea-extending-buffer-zone