دکتر مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
افغانستان در 1402 همانند سال های قبل با یک مجموعه پیچیده ای از بحران ها و تنش ها رو به رو بود. پس از چهار زمین لرزه به بزرگی 6.3 ریشتر در هرات که تلفات جانی و مالی بسیاری بر جا گذاشت، همچنین پس از اعلامیه 3 اکتبر دولت پاکستان مبنی بر اخراج 1.3 میلیون افغان غیرقانونی ساکن در این کشور، نیاز به کمک های بشر دوستانه شدت یافت. میلیون ها افغان عواقب چهار دهه درگیری، فقر، فجایع مکرر و رکود اقتصادی را در سال گذشته نیز تحمل کردند(1). ضمن اینکه وضعیت حقوق بشر در افغانستان به ویژه برای زنان و دختران بدتر شد و سیستم مراقبت های بهداشتی با کمبود بودجه قابل توجهی مواجه گردید که هشت میلیون نفر را مستقیما تحت تاثیر قرار داد.
در طی سال گذشته تهدیدات تروریستی در افغانستان همانند سال های قبل منجر به کشته شدن صدها نفر شد که البته مسئولیت بسیاری از این حملات را داعش خراسان بر عهده گرفت. تهدید تروریسم همچنان یک نگرانی مداوم برای افغانستان و کشورهای پیرامونی آن به شمار می آید. بنا بر گزارش ها«ISIL-K»، وابسته به داعش در افغانستان، مسئولیت بمب گذاری انتحاری در یک گردهمایی سیاسی در شمال غرب پاکستان را بر عهده گرفت که منجر به کشته شدن حداقل 44 نفر و زخمی شدن بیش از 100 نفر دیگر شد. طبق این گزارش اعضای القاعده در آژانس‌های مجری قانون و ادارات دولتی افغانستان نفوذ کرده‌اند، ضمن اینکه گروه داعش در داخل افغانستان از افزایش قابلیت‌های عملیاتی بهره می‌برد. روابط طالبان با القاعده و سایر گروه های تروریستی تهدیدات تروریسم برای افغانستان و منطقه را افزایش داده و آزادی مانور ارائه شده توسط این گروه ها در زمان طالبان نگران کننده است. گفته می شود طالبان به حمایت از گروه های شبه نظامی خارجی به عنوان اهرمی برای نشان دادن قدرت خود در منطقه ادامه می دهد.
از سوی دیگر در سال گذشته کشورهای تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان، تحت تأثیر تحولات افغانستان قرار گرفتند. پناه دادن طالبان به اعضای «جماعت انصارالله» در بخش شمالی افغانستان، به ویژه در بدخشان و تخار، نگرانی‌های امنیتی بزرگی را برای تاجیکستان به وجود آورد. همچنین ازبکستان از پناه دادن و کمک طالبان به «جنبش اسلامی ازبکستان» که ماموریت اصلی آن سرنگونی دولت ازبکستان است، ابراز نگرانی کرد. ضمن اینکه یکی از خشن ترین گروه های خارجی پناه گرفته در افغانستان، یعنی «تحریک طالبان پاکستان»، با تقلید از استراتژی جنگ فرسایشی طالبان افغانستان، حملات خود را علیه نیروهای امنیتی در خاک پاکستان افزایش داد و تلاش کرد تا با حمله به اماکن عمومی، توانایی دولت پاکستان برای محافظت از شهروندان خود را تضعیف نماید، که این موضوع در سال گذشته بارها موجب رویارویی دو کشور شد و به اخراج اتباع غیرقانونی افغان منتهی گردید(2). در مجموع، طی سال گذشته بحران‌های مرزی بین طالبان و همسایگان افغانستان یعنی درگیری‌های مسلحانه با پاکستان، شلیک موشک از افغانستان به ازبکستان و تاجیکستان، و درگیری‌های مرزی مداوم با ایران، شدت داشت.
در سال گذشته به دلیل کاهش فعالیت های اقتصادی و تورم مداوم، افغانستان شاهد رکود اقتصادی بود و تورم سالانه در افغانستان در بهمن 1402 به -10.2 درصد رسید به طوری که تورم ناشی از کاهش ناگهانی قیمت مواد غذایی (-15.1 درصد) و اقلام غیر خوراکی (-4.8 درصد) بود. گزارش بانک جهانی اشاره می‌کند که کاهش طولانی مدت تورم می‌تواند منجر به چرخه‌ای مخرب شود که در آن قدرت خرید مصرف‌کننده به تأخیر می‌افتد، کسب‌وکارها سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهند، رشد اقتصادی متوقف می‌شود و در نهایت فقر افزایش می‌یابد در حالی که فرصت‌های شغلی کاهش می یابد.
البته واردات افغانستان در بهمن ماه سال 1401، 600 میلیون دلار بوده است، اما در بهمن ماه1402 به 830 میلیون دلار رسید و کسری تجاری را افزایش داد. ضمن اینکه بانک جهانی واردات سالانه افغانستان را 5.5 میلیارد دلار تخمین زد که نشان دهنده کسری تجاری 3.5 میلیارد دلاری است. کارشناسان می گویند کسری تجاری زمانی رخ می دهد که واردات یک کشور از صادرات آن بیشتر شود.گزارش بانک جهانی همچنین نشان می دهد که عواید افغانستان کمتر از آن چیزی است که طالبان اعلام کرده بود.
در سال گذشته بخش قابل توجهی از درآمد افغانستان از تجارت ترانزیتی بین آسیای جنوبی و آسیای مرکزی به دلیل مشکلات موجود و بی علاقگی پاکستان به واردات از آسیای مرکزی از طریق افغانستان کاهش داشت (3). از سوی دیگر صادرات زغال سنگ با 87 درصد کاهش به 3.9 میلیون دلار رسید که تنش قابل توجهی بر اقتصاد افغانستان وارد کرد. دلیل کاهش صادرات زغال سنگ به پاکستان این است که پاکستان از زغال سنگ داخلی و ارزان تر خود استفاده می کند.
وزارت اقتصاد امارت اسلامی گفته است که در سال جاری 179 پروژه به ارزش بیش از 27 میلیارد افغانی تکمیل شده است. کانال «قوش تپا»، بازسازی شاهراه «سالنگ» و قراردادهای میلیارد دلاری از عمده‌ترین پروژه‌های اقتصادی قابل توجه در سال 1402 محسوب می‌شوند. این در حالیست که در سال گذشته، مقامات ارشد امارت اسلامی از جمله معاون نخست وزیر در امور اقتصادی، «ملا عبدالغنی برادر» و سرپرستان وزارت صنعت و تجارت، حمل و نقل و هوانوردی، انرژی و آب و امور خارجه در تلاش برای بهبود روابط اقتصادی افغانستان به کشورهای مختلف منطقه از جمله ترکیه، چین، ایران، روسیه، قزاقستان، ازبکستان و پاکستان سفر کردند. از آن سو نیز نمایندگان روسیه، ایران، ایالات متحده امریکا و ازبکستان وارد افغانستان شدند تا با مقامات کابل در مورد مسائل اقتصادی گفتگو نمایند(4). لازم به ذکر است چین و روسیه خواستار بازگرداندن دارایی های مسدود شده افغانستان شدند، اما غرب معتقد است این بودجه ممکن است برای اهداف تروریستی استفاده شود(5).
در مجموع افغانستان سال 1402 را با بی ثباتی سیاسی و امنیتی، تورم و بحران اقتصادی، ضعف حکمرانی، وضعیت وخیم حقوق بشر، معضلات بیکاری و فقر، کاهش صادرات، حملات تروریستی، نارضایتی های عمومی، پیامدهای مخرب تغییرات آب و هوایی، کمبود بعضی از کالاهای اساسی، عدم حمایت نهادهای مالی بین المللی، کسری بودجه و بدهی، درگیری و تنش با همسایگان، عدم فرصت های تجاری و نبود اصلاحات ساختاری همه جانبه به پایان رساند.
کلید واژگان: افغانستان, اقتصاد, امنیت, بحران,تروریسم, مریم وریج کاظمی
1-https://disasterphilanthropy.org/disasters/afghanistan-humanitarian-crisis/?gad_source=1&gclid=Cj0KCQjw2PSvBhDjARIsAKc2cgMIH3coFyVfbzU0AdOPBQi33caf6iWipG7HDj0Zu-jYJS1ueaMXFiIaAg-SEALw_wcB
2-https://jstribune.com/sakhi-afghanistans-relations-with-neighbors-under-the-taliban
3-https://8am.media/eng/world-bank-report-on-afghanistan-decline-in-exports-and-economic-recession
4-https://tolonews.com/afghanistan-186754
5-https://www.securitycouncilreport.org/monthly-forecast/2023-12/afghanistan-23.php
