مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
همگرایی، وضعیتی است که در آن، گروهها، سازمانها، نهادها یا کشورها، برای حفظ منافع جمعی، به همکاری گسترده با یکدیگر بپردازند و به سوی نوعی وحدت گام بردارند. نمونههای موفقی از همگرایی در دنیای معاصر، از جمله روند همگرایی در اروپا و نهایتا شکلگیری اتحادیه اروپا و همگرایی بین کشورهای آسیای جنوب شرقی (آ.س.آن) موجب شد که صاحبنظران و سیاستمداران، با نگاه به این تجربه‌های نسبتا موفق، همگرایی را تجربهی مطلوب در راه کسب منافع بیشتر و همکاری مناسبتر، همراه با تضمین امنیت نسبی در روابط بین کشورها، به‌ویژه در شکل منطقه‌گرایی به شمار آورند. بر همین اساس، قرن بیست و یکم را قرن همگرایی مجدد منطقه‌ای توسط دولت‌ها با توجه به مزیت‌ها و تجربه‌های حاصل از این همگرایی‌ها در جهان می‌دانند(1).
در طول تاریخ موقعیت جغرافیایی افغانستان فرصت‌ها و چالش‌های متعددی را نصیب مردم این کشور ساخته است. از یکسو، این کشور به مثابه مسیر باستانی راه ابریشم برای قرن‌های متمادی، اروپا و آسیا را به هم متصل ساخته و به مانند پلی برای انتقال اموال تجارتی و اندیشه ها به قاره‌های مختلف موثر واقع شده است و از سوی دیگر، موقعيت مهم استراتژيك افغانستان طي ادوار تاريخي به دلیل یک بستر مناسب برای رقابت قدرت‌هاي منطقه‌اي و غير منطقه‌اي مبدل گرديده است كه در این زمينه تا اندازه‌ي موقعيت جغرافيايي آن و تا حدودي هم غناي آن از لحاظ منابع طبيعي و همچنین عدم روابط موثر دیپلماسی فعال منطقه‌اي در افغانستان، انگيزه اين رقابت ها بوده است. با وصف آنكه سطح تحركات رقابت هاي فوق تغيير نموده است، ولي هنوز هم به عنوان يك منبع اساسي بي ثباتي در كشور تلقي ميگردد.
موقعیت جغرافیایی افغانستان، ثبات پایدار اقتصادی و توسعه سیاسی کشورهای همسایه و منطقه را با توسعه و ثبات این کشور پیوند زده است. در حقیقت، برای کشورهای محصور در خشکی همچون افغانستان و جمهوری های آسیای مرکزی همگرایی منطقه‌ای ضروری است. افزایش همگرایی منطقه‌ای نه تنها بازرگانی و ارتباط درون منطقه‌ای را افزایش داده بلکه با ایجاد ارتباط این حوزه با بازارهای خارجی به گونه گسترده همگرایی را فراتر از بازار منطقه در سطح اقتصاد جهانی گسترش میدهد(2). بدین ترتیب افغانستان با اتصال شبکه های مواصلاتی به سرحدات کشورهای همجوار، دسترسی به امکانات توزیع انرژی برق و استفاده از موقعیت جغرافیایی برای وصل حوزه‌های فعالیت سازمان‌های همکاری شانگهای، سارک و اکو میتواند بر محاط بودن خشکی خود فائق آید.
افغانستان به عنوان پل انرژی – وصل‌کننده‌ی کشورهای غنی انرژی به کشورهای نیازمند انرژی–نقش موثری برای جلب همکاری کشورهای منطقه جهت همگرایی منطقه‌ای و تأمین امنیت در افغانستان بازی میکند. البته کشورهای همسایه افغانستان هریک به دنبال منافع خود از موقعیت استراتژیک این کشور هستند که در ادامه به آن می پردازیم.
ترکمنستان همسایه شمال شرقی افغانستان منافع استراتژیک خود را یعنی تلاش برای فراهم ساختن زمینه های صدور نفت و گاز از طریق افغانستان به بازارهای منطقه و جهانی در این کشور پی می گیرد. ترکمنستان از لحاظ گاز طبیعی، غنی است و موقعیت چهارم جهانی را داراست. شرکت بریداس، که هم اکنون در مرزهای مشترک افغانستان و ایران مشغول کشف و استحصال نفت و گاز است و به موفقیت هایی نیز نایل آمده، تلاش دارد تا نفت و گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان با استفاده از پایانه های پاکستان در دریای عمان، به بازارهای منطقه و جهان عرضه نماید. از سوی دیگر ترکمنستان به دلیل داشتن منابع انرژی و عدم همجواری با آبهای آزاد نیازمند ارتباط مناسب با ایران است(3). ایران با داشتن پتانسیلهای بسیار مناسب، در راستای دستیابی به اهداف سیاست خارجی در آسیای مرکزی، به‌ویژه در ترکمنستان، به دلیل دارا بودن امتیاز همسایگی و نیاز این منطقه برای توسعه به کمکهای خارجی، موفقیت بسیار چشمگیری را به دست خواهد آورد(4). با این تفاسیر ترکمنستان انگیزه کمی برای همکاری با سازمان های بین المللی دارد که این موضوع ناشی از وابستگی این کشور به خطوط لوله روسیه و چین است(5).
تاجیکستان همسایه شمالی دیگر افغانستان 1206 کیلومتر مرز مشترک با یکدیگر دارند که کوه های پامیر عمده مرزهای دو کشور را تشکیل می دهند. آمودریا، که پر آب ترین رود منطقه است، از جنوب کوه های پامیر سرچشمه می گیرد، پس از عبور از جنوب تاجیکستان به عنوان مرز دو کشور امتداد پیدا می کند. این دو کشور از مناسبات قابل توجه و مشترکات مذهبی – ملی بسیاری برخوردارند و از این نظر سرنوشت تقریبا مشابهی دارند. مهم ترین مساله برای حکومت تاجیکستان، جلوگیری از صدور اسلام گرایی و یا به تعبیر خودشان، بنیادگرایی اسلامی است و دفاع از حقوق تاجیک های افغانستان نیز برای این کشور حائز اهمیت است. لازم به ذکر است که بیستمین لشکر مکانیزه روسیه از زمان پایان جنگ شوروی و افغانستان در تاجیکستان بوده که دفتر مرکزی آن در دوشنبه واقع شده است. در سال 2012، روسیه با تاجیکستان به توافق رسید تا سال 2042م روسیه کمکهای امنیتی (تجهیزات و آموزش) نیروهای مسلح تاجیکستان را ارائه دهد(6). تاجیکستان نیز علیرغم نداشتن منابع طبیعی قابل توجه، نقش بزرگی در حمل و نقل شمال-جنوب و جنوب-شمال در آسیای مرکزی ایفاء می نماید.
از دیگر همسایگان شمالی کشور افغانستان، جمهوری ازبکستان است که در بخش عمده رودخانه آمودریا (جیحون) با این کشور مرز مشترک دارد. در طول دوران اتحاد شوروی، ازبکستان یکی از عمده ترین دریافت کنندگان گاز صادراتی افغانستان به شمار می رفت. منابع گاز طبیعی شناخته شده در افغانستان بیش تر در مناطق همجوار با ازبکستان قرار دارد. مزار شریف، سرپل و شیرغان، مهم ترین مراکز تولید و استخراج گاز طبیعی به شمار می روند و ازبکستان به دلیل نزدیکی، کم هزینه ترین راه برای صدور گاز طبیعی است. مزار شریف همچنین از مراکز عمده تولید زغال سنگ است که سوخت اصلی نیروگاه های برق محسوب می شود. در اواخر دهه 1960 یک ذخیره عظیم گاز طبیعی در شیرغان کشف و صادرات آن با احداث خط لوله ای در 1967، از طریق جمهوری ازبکستان آغاز شد. از آن زمان تا سقوط دولت نجیب، سالانه بین 2 تا 3 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی استخراج و 95 درصد آن به شوروی صادر می شد. در سال 1988، زمینه برای استخراج دیگر معادن گاز در استان های جوزجان و فاریاب فراهم گردید و امکان استخراج گاز طبیعی به 3 میلیارد متر مکعب رسید. این دو استان نیز در نزدیکی مرز ازبکستان قرار دارد. بزرگراه سالنگ به عنوان مهم ترین راه ارتباطی افغانستان با جهان خارج از مناطق ازبک نشین در شمال افغانستان تا ازبکستان ادامه دارد. ازبکستان به عنوان هشتمین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی در جهان، خواهان پیوستن به شبکه خطوط لوله آسیای مرکزی برای مرتبط ساختن منافع خود با اقیانوس هند و هندوستان می باشد. اهداف عمده ازبکستان در افغانستان عبارت است از:
- هدف اقتصادی: دسترسی مجدد به منابع گاز و نفت شمال افغانستان؛
- هدف امنیتی: مقابله با بنیادگرایی؛
- هدف سیاسی: دفاع از حقوق اقلیت ازبک در نظام سیاسی افغانستان.
ازبکستان، که تا همین اواخر افغانستان همسایه جنوبی خود را بزرگترین دغدغه اش قلمداد می کرد، ملاقاتهای فعالانه ای با طالبان برای پیشرفت صلح و حمایت از پروژه های اقتصادی مدنظر قرار داده است. ازبکستان کوچکترین قدرت و با کمترین منافع سیاسی پایین، در بین بسیاری از مشارکت کنندگان در روند صلح افغانستان از جمله ایالات متحده امریکا، روسیه، پاکستان، هند و دیگران قرار دارد. اگرچه مشخص نیست سهم ازبکستان دقیقاً از پایان دادن به این درگیری طولانی چه خواهد بود(7). افغانستان و ازبکستان تلاش های خود را برای تقویت روابط تجاری بین دو کشور ادامه می دهند و طی دور دوم گفتگوی عمومی و خصوصی افغانستان و ازبکستان که در 16 ژوئیه2019 در تاشکند، ازبکستان برگزار شد، پیشرفت چشمگیری حاصل شد که طی آن دو طرف توافق کردند تا روابط تجاری خود را بیشتر تقویت کنند(8). این رویداد در چارچوب پروژه پیشبرد تجارت افغانستان که توسط اتحادیه اروپا تأمین مالی شده و توسط مرکز تجارت بین المللی اجرا شده است.
با توجه به مباحث مطرح شده، فضای ژئواکونومیکی در افغانستان که در ارتباط با موقعیت گذرگاهی و کانون اتصال مخازن انرژی نفت و گاز و بازارهای مصرف در نظر گرفته می شود از چنان ظرفیتی برای رقابت به لحاظ سلطه بر مسیرهای ترانزیتی و تمایلات سلطه گرایانه برای کنترل رقبا برخوردار است که هم باعث تکثر منازعات و درگیری ها به جهت حضور مداخله گران منطقه ای و فرامنطقه ای در افغانستان می شود و هم اینکه فشار جدی را بر توان نظامی و تکنولوژیکی فضاهای پیرامونی وارد می سازد.
کلید واژگان: ژئواکونومی,افغانستان,آسیای مرکزی, انرژی, نفت , گاز, اقتصاد,مریم وریج کاظمی
1- بهادر زارعی و همکاران (1393)، فرصت‌ها و چالش‌های همگرایی منطقه‌ای در خلیج فارس، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورة 46، شمارة 4، ص732.
2.http://www.unescap.org/sites/default/files/Afghanistan%20and%20Central%20Asia-Strengthening%20Trade%20and%20Economic%20Ties.pdf
3- ابوالفضل پاسبان، (1395)، ژئوپلیتیک كشور تركمنستان و تأثیر آن بر امنیت سیاسي جمهوری اسلامي ایران، مجله سیاست دفاعی، سال بيست و چهارم، شماره 96،
4- احسان یاری و همکار (1394)، تحلیل و ارزیابی گره ترکمنستان در شبکه منطقه ای ایران؛ فرصت ها و چالش های ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی همکاری ایران و ترکمنستان، فصلنامه مطالعات جهان اسلام،دوره 4، شماره3،
5-https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15387216.2015.1057756
6- https://www.state.gov › united-states-strategy-for-central-a
7-https://thediplomat.com/2019/03/what-is-uzbekistans-role-in-the-afghan-peace-process/
8-https://www.intracen.org/news/Afghanistan-and-Uzbekistan-step-up-efforts-to-strengthen-trade-relations/
