دکتر سعید پورعلی
استادیار علوم سیاسی جهاد دانشگاهی و کارشناس مناطق آزاد تجاری صنعتی
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
در بخش اول معرفی مناطق آزاد جهان تمرکز نگارنده بر منطقه مهم و استراتژیک خلیج فارس بود. در ادامه این نوشتار تلاش خواهم کرد که مناطق آزاد مستقر در شبه قاره هند را معرفی کنم. منطق حاکم بر معرفی مناطق آزاد بر اساس اهمیت ژئوپلتیک است. در کنار آن تلاش دارم تا به معرفی مناطق آزاد کشورهایی که در سند چشم انداز جمهوری اسلامی از آنها نام برده شده است،بپردازم. با این برش مناطق آسیای میانه ، قفقاز و بخش های از خاورمیانه هم وارد دایره بررسی و معرفی مناطق آزاد می شوند. همچنین به دلیل اهمیت ابتکار یک کمربند –یک راه چین در قرن پیش رو براساس مسیرهای جاده ابریشم دریایی و جاده ابریشم، مناطق آزاد واقع در کشورهای عضو این مسیرها بالطبع بررسی خواهد شد. علاوه براین نباید از مناطق آزاد کشورهای حوزه مدیترانه هم غافل شد.
در این بخش تلاش دارم به معرفی مناطق آزاد کشورهای شبه قاره هند بپردازم. شبه قاره هند بعلت همجواری با چین و آبراه های مهم منطقه اقیانوس هند و دریای عرب و عمان از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین همسایگی و رقابت منطقه ای با پاکستان و نقش نیابتی که برای پیشبرد سیاست های امریکا در منطقه شبه قاره و خاورمیانه دارد،حائز اهمیت است. هند به عنوان پرجمعیت ترین کشور شبه قاره در کانون رقابت های امریکا و چین در منطقه قرار گرفته است. این ماموریت با تغییر سیاست های خاورمیانه ای امریکا و در کانون توجه قراردادن تحولات چین از سوی امریکا اهمیت بیشتری پیدا کرده است. برهمین اساس این منطقه نیازبه شناخت دقیق تری برای ورود به موضوع اصلی نوشتار یعنی معرفی مناطق آزاد کشورهای شبه قاره دارد.
شبه قاره هند از نقاط مهم و استراتژیک دنیاست.با این توضیح که شبه قاره بخشی از یک قاره است که از نظر سیاسی و/یا جغرافیایی از بقیه قاره جدا است. شبه‌قارة هند بخش شبه جزیره‌ای جنوب آسیا است. این شبه قاره در برگیرنده کشورهای هند،پاکستان،بنگلادش،نپال،بوتان، مالدیو،سریلانکا و میانمار است. براساس منطق جغرافیایی برخی برای اشاره به شبه قاره هند از واژه جنوب آسیا استفاده می کنند. با این برش، افغانستان نیز بخشی از شبه قاره هند معرفی می شود.می توان گفت شبه قاره هند به دلایل سیاسی و جغرافیایی یک شبه قاره است.شبه قاره هند، زیرمنطقه آسیاست. کشورهای شبه قاره هند پیوندهای سیاسی و فرهنگی قوی دارند.همچنین از منظر جغرافیایی نیزیک شبه قاره است، زیرا سرزمینی است که از نظر جغرافیایی از بقیه آسیا جدا است. شبه قاره هند یکی از پرجمعیت ترین مناطق روی زمین است.
از نظر سیاسی و فرهنگی، کشورهای شبه قاره هند شبیه یک جامعه هستند. به عنوان مثال، روابط بین هند و پاکستان اغلب بر بحث های روابط بین المللی در منطقه غالب است. در واقع، دو کشور در موارد متعددی با یکدیگر شاخ و برگ بسته اند. یکی دیگر از وجوه اهمیت شبه قاره هند ، قرار گرفتن کشورهای ساحلی این منطقه بر آب راه مهم اقیانوس هند است.رقابت دو اقتصاد با رشد های سریع یعنی هند و چین در اقیانوس هند نیز در حال گسترش است. رشد اقتصادی چین، هند و سایر کشورهای آسیایی و رشد سریع تجارت دریایی و انرژی که از اقیانوس هند عبور می کند، منطقه را به طور فزاینده ای قابل توجه می کند. تقریبا 50 درصد از ترافیک کانتینری جهان و 70 درصد از محموله های نفتی آن از اقیانوس هند عبور می کند. منطقه ساحلی اقیانوس هند در سال 2010 2.49 میلیارد نفر را شامل می شد که بیش از یک سوم جمعیت جهان را تشکیل می داد. تخمین زده می شود که تا سال 2030 جمعیت در منطقه اقیانوس هند و شبه قاره تا 27٪ افزایش یابد. تخمین زده می شود که 15 درصد از صید ماهی جهان از اقیانوس هند می آید و ممکن است ذخایر هیدروکربنی اضافی داشته باشد که ممکن است اهمیت استراتژیک آن را افزایش دهد.همچنین منطقه اقیانوس هند یک مسیر ترانزیت حیاتی برای انرژی و سایر محموله های حمل شده بین اقتصادهای در حال رشد خاورمیانه و شرق آسیا است.
به جرات می توان ادعا کرد که طرح ابتکاری چین تحت عنوان یک کمربند –یک راه (one belt-one road) اهمیت شبه قاره و به ویژه منطقه اقیانوس هند (IOR) را دوچندان کرده است. ابتکار یک کمربند یک جاده محور سیاست خارجی و استراتژی اقتصادی داخلی چین است. هدف آن احیای مسیرهای تجاری باستانی – مسیرهای ابریشم – است که بازارهای داخل و خارج از منطقه را به هم مرتبط می کند. این ایده بزرگ با کمربند اقتصادی جدید جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن بیست و یکم ریشه در تاریخ دارد که قبلا تمدن های اصلی آسیا، اروپا و آفریقا را برای سال ها به هم مرتبط می کرد.
بر اساس سند رسمی با عنوان “چشم انداز و اقدامات در مورد ساخت مشترک کمربند اقتصادی جاده ابریشم و جاده ابریشم دریایی قرن 21″، هدف این پروژه ایجاد یک همکاری اقتصادی منطقه ای باز، فراگیر و متعادل با ایدئولوژی مشترک است که به نفع همه کشورهای درگیر در ابتکار عمل باشد. هدف از آن جوان‌سازی دو مسیر تجاری باستانی و باز کردن بیشتر بازارها در داخل و خارج از منطقه است. به منظور موفقیت طرح ابتکار یک کمربند- یک جاده، چین مایل است از طریق برنامه ایجاد زیرساخت ها ،اتصال، مبادلات فنی، کمک‌های اقتصادی و مالی بیشتری به کشورهای در مسیر و فراتر از آن ارائه کند. چین در حال حاضر چندین ابتکار را با سرمایه گذاری در پروژه های زیرساختی و به دنبال تعامل همه جانبه با کشورهای عضو آغاز کرده است . شبه قاره و اقیانوس هند برای پیگیری منافع اقتصادی و استراتژیک چین و موفقیت ایده یک کمربند –یک راه حیاتی است. با این حال، بر خلاف اکثر کشورهای جنوب و جنوب شرقی آسیا که ازاین ایده استقبال کرده اند، هند از این ایده استقبال نکرده است. برای هند، پیشنهاد ساخت یک کمربند جاده ای مبهم است. این پروژه چندین پیامد برای هند به عنوان مهم ترین کشور شبه قاره دارد.
از منظر هند، آشکار است که ابتکار یک کمربند – یک جاده چین به‌طور جدی تلاش‌های هند را برای افزایش سهم خود در تجارت و بازرگانی جهانی، در صورتی که هند بخواهد خارج بماند، مختل خواهد کرد. هند نه تنها بازارهای موجود و آینده را از دست خواهد داد، بلکه شاهد کاهش سهم خود در جریان سرمایه جهانی نیز خواهد بود. در چنین شرایطی، برای سیاست گذاران در هند، برنامه ریزی استراتژی هایی ضروری است که نه تنها اثرات نامطلوب پروژه یک کمربند-یک راه را کاهش می دهد، بلکه کشور را قادر می سازد تا از آن سود ببرد. به گفته کارشناسان مختلف از کشورهای مختلف از سواحل شرقی آفریقا تا شمال شرق آسیا، نقش هند در طرح ابتکار یک کمربند- یک جاده به رسمیت شناخته شده و ضروری دیده شده است. چین بارها با هند و سایر کشورهای منطقه تماس گرفته است تا با او در اجرای کریدور یک کمربند-یک جاده شریک شود. پروژه یک کمربند-یک راه فرصتی عالی برای هند برای جذب سرمایه خارجی برای توسعه بخش قابل توجهی از نیازهای هند فراهم می کند. همزمان هند این فرصت را دارد که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و کریدورهای صنعتی در امتداد کمربند و جاده، از بازارهای جدید بهره برده و بازده اقتصادی خوبی داشته باشد.
پاکستان نیز به عنوان یکی از قدرت های مهم شبه قاره هند برای تقویت نقش خود در شبه قاره و اقیانوس هند همراهی های خوبی را با ابتکار یک کمربند-یک راه برای مشارکت در مسیرهای دریایی و خشکی جاده ابریشم نوین از خود نشان داده است. رقابت های منطقه ی بین هند و پاکستان یکی از محورهای پیش برنده ابتکار یک کمربند –یک راه شده است.پاکستان تلاش دارد که از این ابتکار برای توسعه اقتصادی خود حداکثر بهره برداری را داشته باشد.برهمین اساس برای مشارکت در این طرح آمادگی و استقبال زیادی داشت . پرمخاطب ترین پروژه ابتکار راه اندازی کریدور اقتصادی چین و پاکستان به ارزش 46 میلیارد دلار است که برای اتصال غرب چین از طریق پاکستان به بندر گوادر پاکستان در دریای عمان طراحی شده است. چین در حال توسعه بنادر در بنگلادش، سریلانکا و پاکستان است و تلاش می کند تا با استفاده از توان اقتصادی خود در خلیج بنگال و دریای عرب ، حوزه نفوذ خود را گسترش دهد، بنابراین جاده ابریشم دریایی چیزی جز یک پوشش اقتصادی برای توسعه نفوذ در مناطق استراتژیک نیست. چین با هدف تکمیل جاده ابریشم دریایی ، مبالغ هنگفتی را در همسایگان نزدیک هند سرمایه‌گذاری می‌کند و این کشورهای آسیای جنوب شرقی هم تمایل دارند از «کارت چین» علیه هند استفاده کنند. با قرار گرفتن بیشتر کشورهای جنوب شرق آسیا تحت حوزه نفوذ چین، به عقب‌گردی جدی در مفهوم سنتی هند از شبه قاره به عنوان حوزه ممتاز آن منجر می شود. موضوعی که برای پاکستان خوشایند است. توسعه بندر در میانمار، بنگلادش، سریلانکا، مالدیو و پاکستان که در پروژه جاده ابریشم دریایی گنجانده شده است این پتانسیل را دارد که پاکستان را بیش از هر زمان دیگر خشنود سازد زیرا به نفع تقویت جریان تجاری چین از طریق اقیانوس هند ، تقویت جایگاه پاکستان و تضعیف موقعیت هند است.
شبه قاره هند ، در کنار اهمیت استراتژیکی که به آن اشاره شد، بازار مصرف جذابی هم قلمداد می شود. بازار بزرگ و پر استعدادی که با گسترش تجارت آزاد و کم رنگ شدن ضوابط تجاری و صنعتی می تواند هم نیروی کار ارزان و ماهر و هم بازار بزرگی را در اختیار تجارت جهانی قرار دهد. استفاده از ظرفیت مناطق آزاد تجاری،صنعتی،موضوعی و مناطق ویژه اقتصادی برای شتاب بخشی به توسعه تجارت جهانی و تقسیم کار بین المللی نقش موثر ایفاء کند.
در نوشتارهای آتی به معرفی مناطق آزاد کشورهای شبه قاره هند شامل هند، پاکستان ، بنگلادش ، افغانستان و سریلانکا خواهم پرداخت.
واژگان کلیدی: اهمیت, مناطق, آزاد تجاری,صنعتی , کشورهای, شبه قاره هند,
