محمد بهرامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
خروج نیروهای نظامی امریکا از عراق نه تنها بر شرایط سیاسی داخلی عراق، بلکه بر پویایی‌های سیاسی جدید در سطح منطقه تأثیر گذاشت. به دنبال خروج نظامیان آمریکایی از عراق و بواسطة آن شکل‌گیری خلاء قدرت در این کشور، بلافاصله سایر بازیگران منطقه‌ای در صدد پر کردن این خلاء برآمده و برای نفوذ بیشتر در عراق به رقابت پرداختند. در این میان ترکیه از یکسو به دلیل دارا بودن منافع امنیتی، سیاسی و اقتصادی در عراق و از سوی دیگر بواسطة دستیابی به اهداف و منافع منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای خود از جمله تبدیل شدن به قدرت برتر منطقه‌ای در رقابت با ایران و تبدیل شدن به مجرای اصلی انتقال انرژی خاورمیانه به اروپا در صدد تعمیق و گسترش روابط با این کشور برآمد. در این مقاله با بررسی روابط رو به گسترش ترکیه با عراق در صدد یافتن پاسخی به این سئوال هستیم که عراق چه جایگاهی در سیاست خارجی ترکیه دارد و ترکیه در روابط خود با عراق به دنبال دستیابی به چه اهداف و منافعی است و در این راستا با چه چالش‌هایی در توسعه روابط با عراق مواجه است. در این میان نگاهی نیز خواهیم داشت به مواضع قدرت‌های فرامنطقه ای نسبت به سیاست جدید ترکیه درعراق.
تبیین رخداد
در این قسمت ابتدا به بررسی منافع ترکیه در عراق می پردازیم. منافع ترکیه در عراق ازسه جنبه اقتصادی: شامل روابط تجاری، اقتصادی و انرژی، امنیتی: شامل حمایت از سنی های عراق و موضوع کردهای ترکیه، و سیاسی مورد بحث قرار می گیرد. سپس در قسمت بعد به بررسی چالش‌های ترکیه در روابط با عراق می پردازیم.
الف) منافع ترکیه در عراق
بطور کلی می‌توان گفت که ترکیه در عراق دارای منافع امنیتی، سیاسی و اقتصادی است. در این راستا ترکیه برای دستیابی به هر یک از منافع مذکور از ابزارهای متعددی در سیاست خارجی بهره می‌گیرد.
1- منافع سیاسی ترکیه در عراق
نگاه ترکیه نه تنها به عراق بلکه نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه که زمانی جزو قلمرو امپراتوری عثمانی بوده‌اند را می‌توان به رفتار برادر بزرگ‌تر نسبت به برادران کوچکتر تشبیه کرد. در این چارچوب ترکیه به خصوص پس از روی کار آمدن حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان و تحت هدایت سیاست‌های احمد داود اوغلو وزیر خارجه این کشور متأثر از مباحث سازه‌انگارانه و تأکید بر فرهنگ و هویت مشترک اقدام به گسترش روابط با کشورهای همسایه و جهان اسلام نمود، سیاستی که از آن به عنوان نگاه به شرق یاد می‌شود. در سیاست نگاه به شرق که با سیاست «تنش صفر با همسایگان» همراهی می شد، ترکیه سعی داشت با تأکید بر هویت، فرهنگ و تاریخ مشترک با کشورهای منطقه، بلوک قدرت جدیدی در منطقه با محوریت ترکیه ایجاد کند. افزایش نقش ترکیه در منطقه و تبدیل شدن به قدرت برتر منطقه‌ای هدف اصلی ترکیه از پی‌گیری چنین سیاستی بود. در راستای پی‌گیری استراتژی جدید ترکیه در منطقه که مبتنی بر گسترش روابط و همکاری با کشورهای منطقه بود، عراق به عنوان یکی از همسایگان ترکیه که دارای مرز مشترک با این کشور است به عنوان یکی از اولویتهای سیاست خارجی ترکیه در نظر گرفته شد.
به طور کلی از نظر سیاسی ترکیه در صدد به دست آوردن عمق استراتژیک در خاورمیانه است، جایی که سیاستمدارن ترکیه به این نتیجه رسیده اند که می توانند قدرت نرم خود را افزایش و از آن طریق نقش مهمی در سیاست منطقه ای و بین المللی ایفا کنند. ترکیه توانسته است از این سیاست خود در عراق نیز بهره گرفته و به عنوان یک بازیگر منطقه ای بیطرف اعتماد طرف های درگیر در این کشور را به دست آورد. در واقع دستیابی به جایگاه قدرت برتر منطقه‌ای از اهداف و منافع سیاسی اصلی ترکیه می باشد که در این زمینه همکاری با عراق از ملزومات آن به شمار می رود.
2- منافع امنیتی
2-1- کردهای ترکیه
از زمان تشکیل جمهوری ترکیه تا کنون موضوع کردهای ترکیه به عنوان اصلی‌ترین دغدغه امنیتی مقامات سیاسی ترکیه مطرح بوده است. مهم‌ترین خواست کردهای ترکیه که از دیرباز تا کنون بر آن پافشاری کرده و برای دستیابی به آن هم از راه‌های مسالمت آمیز و هم از طریق فعالیت‌های خشونت بار اقدام کرده‌اند دو موضوع بوده است. نخست: خودمختاری کردهای ترکیه که عمدتاً در شرق و جنوب شرقی ترکیه ساکن هستند و دوم: به رسمیت شناختن زبان کردی به عنوان زبان دوم ترکیه. آن چه که موجب نگرانی ترکیه شده حضور کردها در کشور عراق است. چرا که بطور طبیعی موضع‌گیری و اقدامات کردهای عراق بر نگرش های سیاسی و مواضع کردهای ترکیه تأثیر‌گذار خواهد بود. این عامل سبب شده است تا ترکیه نسبت به تحولات سیاسی در عراق حساس باشد.
دیپلماسی فعال ترکیه به خصوص پس از افزایش تنش‌ها میان گروه‌های سیاسی در عراق به دنبال حکم بازداشت طارق‌الهاشمی معاون سنی مذهب رئیس‌جمهور عراق گویای اهمیت عراق در منظر سیاستمداران ترکیه است. علت اصلی نگرانی ترکیه از بالا گرفتن اختلافات میان گروه‌های سیاسی عراقی ناشی از نگرانی ترکیه از افزایش درگیری‌های قومی و مذهبی و نهایتاً از میان رفتن ساختار سیاسی عراق فدرال است. مقامات ترکیه از آن بیم دارند که در صورت ادامه اختلافات میان گروه‌های قومی و مذهبی در عراق این امر می‌تواند استقلال و تمامیت ارضی عراق را به خطر بیندازد و نتیجتاً کردهای عراق در چنین شرایطی اعلام استقلال کنند. از این رو اعلام استقلال کردستان عراق هیجان زیادی در میان کردهای ترکیه ایجاد می‌کند و می‌تواند پیامدهای ناگوراری بر منافع و امنیت ترکیه برجای بگذارد. مسعود بارزانی در سخنان خود با رسانه‌های خارجی بارها اعلام کرده که در صورت ادامه یافتن اختلافات و حل نشدن اختلافات سیاسی در عراق امکان رجوع به پارلمان حکومت اقلیم کردستان در خصوص استقلال این منطقه وجود دارد وی همچنین اشتیاق و تمایل خود را برای استقلال کردستان در چند سال اخیر اعلام کرد.
این وضعیت برای ترکیه که بیش از 20 درصد از جمعیت آن را کردها تشکیل می‌دهند می‌تواند به عنوان تهدیدی برای امنیت و منافع ملی آنها محسوب شود. چرا که وجود یک دولت مستقل کرد در مرزهای ترکیه، کردهای ترکیه را به سمت گرایش‌های جدایی‌طلبی سوق خواهد داد. بنابراین ترکیه با بهره‌گیری از دیپلماسی فعال در عراق در صدد نقش‌آفرینی در تحولات سیاسی اجتماعی این کشور و مدیریت بحران در عراق در راستای منافع و اهداف ملی خود است به گونه‌ای که از قِبل آن منافع ترکیه با کمترین هزینه تأمین شود.
2-2- حمایت از عراقی های سنی
یکی از اهداف اصلی ترکیه از فعالیت در عراق حمایت این کشور از گروه‌های سیاسی سنی و سکولار در عراق بوده است. ترکیه بر این اعتقاد است چنانچه در عراق حکومتی در قدرت باشد که از سنی‌های عراق و گروه‌های سکولار تشکیل شده باشند، بسترهای مناسبی جهت اجرای سیاست خارجی ترکیه در عراق ایجاد خواهد شد و به طبع موجب افزایش نفوذ ترکیه در عراق خواهد شد.از این رو ترکیه همواره از گروه‌های سیاسی سنی و سکولار در عراق حمایت کرده است. انتخابات پارلمانی 2010 عراق که در آن ائتلاف دولت قانون به رهبری نوری المالکی، ائتلاف العراقیه به رهبری ایاد علاوی ، ائتلاف ملی و ائتلاف همپیمانی کردستان با یکدیگر رقابت می‌کردند و حمایت ترکیه از ائتلاف العراقیه به رهبری ایاد علاوی که عمده اعضای آن را گروه‌های سنی و یا سکولار تشکیل می‌دادند مصداق بارز سیاست ترکیه در حمایت از گروه‌های سنی و سکولار در عراق است.
از طرف دیگر حمایت ترکیه از طارق الهاشمی ناشی از این موضوع است که ترکیه خواهان کسب حمایت گروه‌های سنی در عراق است تا از این طریق نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد به خصوص در رقابت با قدرت نرم ایران و نفوذی که ایران در میان گروه‌های شیعه عراق دارد ترکیه را بر آن داشته تا به به تعمیق و گسترش روابط خود با گروه های سنی عراق اقدام کند. در این دراستا حمایت این کشور از طارق‌الهاشمی معاون سنی مذهب رئیس‌جمهور عراق از اهمیت برخوردار است. شرایط فعلی و موضوع محاکمه طارق‌الهاشمی فرصت مناسبی در اختیار ترکیه قرار داده تا در تحولات عراق ایفای نقش کند. در این میان موضع‌گیری مقامات عراقی نیز قابل توجه است. طارق‌الهاشمی اخیراً اظهار داشت که ترکیه همواره یار و پشتیبان و عراق بوده و همسایه ارزشمندی است و ترکیه باید هوشیار باشد چرا که وضعیت سیاسی عراق بسیار حساس است و بروز هر گونه ناامنی و تغییر ساختار سیاسی می‌تواند تبعات زیادی بر ناامنی در عراق و منطقه داشته باشد.
3- منافع اقتصادی ترکیه در عراق
3-1- روابط تجاری
چرخش سیاست خارجی ترکیه از نگاه رئالیستی به سمت رویکرد لیبرالیستی و اقتصاد محور که در آن به نقش اقتصاد در دستیابی به اهداف و منافع ملی بها داده می شود موجب گسترش همکاری‌های اقتصادی ترکیه با کشورهای همسایه شده است. در این راستا ترکیه در صدد گسترش روابط اقتصادی با عراق برآمده و در سال 2009 اقدام به تأسیس کنسولگری در بصره نمود. ترکیه از این طریق در صدد افزایش حجم تجارت خارجی و سرمایه گذاری در عراق است. یکی دیگر از اهداف تأسیس کنسولگری ترکیه در بصره جلوگیری و مهار نفوذ ایران به عنوان رقیب منطقه‌ای ترکیه در عراق است. در واقع کنسول ترکیه در بصره بخش بزرگتری از استراتژی ترکیه در مقابل نفوذ ایران در عراق از طریق سرمایه‌گذاری و تجارت است. منطقه کردستان عراق به محل نفوذ اقتصادی ترکیه در عراق تبدیل شده است و شرکت‌های ترکی اکنون نقش پیشرو در بخش‌های ساختمان‌سازی، تجارت و انرژی در شمال عراق دارند.
3-2- انرژی
در حوزه منافع اقتصادی ترکیه می‌توان گفت که وجود ذخایر عظیم انرژی در عراق به عنوان اولویت اقتصادی ترکیه محسوب می شود. این اولویت ناشی از دو مسئله است. نخست اینکه ترکیه نه تنها تولید کننده نفت و گاز نبوده بلکه یکی از مصرف کنندگان آن می باشد. دوم اینکه ترکیه سعی دارد مجرای اصلی انتقال انرژی خاورمیانه به اروپا باشد. بنابراین از هر دو جنبه ترکیه سخت نیازمند به همکاری با عراق در حوزه انرژی و به‌خصوص نفت و گاز است. عراق با انعقاد 10 قرارداد نفتی و 4 قرارداد گازی توان و پتانسیل افزایش تولید سالیانه خود را از 2.7 میلیون بشکه در روز به 12 میلیون بشکه تا سال 2017 آغاز نموده است. عراق تا سال 2015 با تولید و استخراج بیش از 4 میلیون بشکه در زمینة تولید نفت از ایران پیشی می‌گیرد. شرکت‌های انرژی وابسته به دولت ترکیه و شرکت‌های خصوصی بطور مستقیم در شش میدان نفتی و گازی در جنوب و مرکز عراق سرمایه‌گذاری کرده‌اند و همچنین بازیگر اصلی در تلاش‌های اکتشاف نفت در منطقه کردستان عراق هستند. وجود منابع عظیم انرژی در عراق موجب شده تا ترکیه با قدرت از ثبات در عراق حمایت کند چرا که برای انتقال انرژی و افزایش همکاری در حوزه انرژی بیش از هر چیز صلح و ثبات نیاز است.
ب) چالش های ترکیه در عراق
اقدامات ترکیه به خصوص در شمال عراق موجب نگرانی ملی گرایان عراقی شده است. ترکیه با برقراری روابط با منطقه خودمختار کردستان، داشتن روابط قومیتی با ترکمن‌ها در شهرهای شمالی کرکوک و تل عفر، عراق را به عنوان حوزه منافع امنیتی و اقتصادی خود در نظر می‌گیرد. به خصوص این نگرانی در مورد موصل وجود دارد. سخنرانی اوغلو وزیر خارجه ترکیه در بوسنی در اکتبر 2009 در سارایوو که در آن بطور ضمنی اشاره شده بود که بالکان، خاورمیانه و قفقاز در زمان امپراتوری عثمانی شرایط بهتری داشتند. این نگاه را در میان ملی گرایان عراقی ایجاد کرده که ترکیه در صدد احیای سیاست عثمانی گرایی است. پیام اوغلو در مورد اینکه ترکیه بازگشته تا رهبری خود را همچون گذشته در دست گرفته و یکپارچگی را در میان همسایگان خود برقرار کند واکنش ملی گرایان منطقه را در پی داشته است. این وضعیت به‌خصوص در عراق قابل مشاهده است.
موضع‌گیری دولت نوری‌المالکی در قبال سیاست ترکیه در عراق نیز می تواند مانع جدی برای ترکیه در پی گیری سیاست‌هایش قلمداد شود. نوری مالکی اخیراً و در پاسخ به اتهامات علیه ایران در زمینة مداخله در عراق اظهار داشت که بیشتر نگران مداخلات ترکیه در امور داخلی عراق است تا ایران. اقدامات اخیر مالکی از جمله بیرون گذاشتن سنی ها از کابینه، حمایت از سوریه و تثبیت قدرت شیعیان از موضوعاتی است که باعث دوری دولت عراق و ترکیه شده است. اظهارات سیاسی نوری المالکی و اتهام علیه طارق الهاشمی معاون سنی رئیس جمهور عراق که روابط نزدیکی با ترکیه دارد از یکسو و همچنین مقابله با صالح المطلگ نماینده سنی نخست وزیر اولین نشانه‌های اقدمات دولت مالکی در راستای کاستن از نفود ترکیه در عراق به دنبال خروج نظامیان امریکایی است.
دورنمای رخداد
دولت اسلام‌گرای ترکیه مشتاق به احیای نقش تاریخی خود به عنوان قدرت اصلی منطقه است که می توان آن را احیای مجدد سیاست‌های عصر عثمانی قلمداد کرد. خروج نیروهای نظامی آمریکا از عراق این فرصت را در اختیار ترکیه قرار داد تا نفوذ خود را در عراق افزایش دهد. در همین راستا ایالات متحده که سخت در صدد کاهش نفوذ ایران در خاورمیانه و به خصوص عراق است سعی دارد از سیاست های ترکیه در عراق حمایت کند و از این کشور به عنوان الگویی برای کشورهای منطقه یاد کند که با تلفیق دموکراسی و اسلام توانسته است به نوسازی و پیشرفت سیاسی و اقتصادی دست پیدا کند. در واقع ایالات متحده خواهان این است که پس از خروج از عراق، این کشور به دست نیروهای میانه رو سیاسی اداره شود که از الگوی ترکیه پیروی می کنند. یکی از استراتژی های ایالات متحده در عراق 2012 و پس از خروج نیروهای نظامی ایالات متحده حمایت از افزایش نفوذ اقتصادی، تجاری، انرژی و همچنین سیاسی ترکیه در عراق است.
ترکیه به منظور دستیابی به اهداف و منافع اقتصادی، سیاسی و امنیتی مورد نظر روابط خود را با عراق توسعه داده است و به نظر می‌رسد این سیاست را در سال 2012 نیز بطور جدی‌تر دنبال کند. ترکیه همواره بر اتحاد و حفظ تمامیت ارضی عراق تاکید دارد. این موضع‌گیری تابعی است از نگرانی‌های ترکیه. فروپاشی ساختار سیاسی عراق و احتمال استقلال کردستان عراق می تواند تبعات ناگواری بر منافع و امنیت ترکیه داشته باشد. از بعد اقتصادی نیز اصل کلیدی استراتژی سیاست خارجی نوعثمانی‌گرای ترکیه تبدیل شدن به مجرای اصلی انرژی از از خاورمیانه به اروپاست. ترکیه به عراق به عنوان یک بخش لازم و اصلی از تلاشش برای تبدیل شدن به پل اقتصادی از خاورمیانه به اروپا به خصوص در حوزه انرژی نگاه می‌کند و لازمه چنین همکاری بین طرفین ثبات و امنیت در عراق است. گرچه ترکیه در پی گیری سیاست های خود در عراق با موفقیت عمل کرده اما نباید از نظر دورداشت که ملی گرایان عراقی از یکسو و مواضع دولت فعلی عراق از سوی دیگر به عنوان چالش‌های اصلی سیاست خارجی ترکیه در عراق قلمداد می شوند و می‌توان ترکیه را در رسیدن به اهداف خود با مشکل مواجه کند.
