دکتر گلناز سعیدی
پژوهشگر ارشد روابط بین‌الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه
منطقه سین‌کیانگ در شمال غربی جمهوری خلق چین، با وسعتی بیش از ۱.۶ میلیون کیلومتر مربع و موقعیت استراتژیک میان آسیای مرکزی و چین، از دیرباز نقش مهمی در مسیرهای تجاری، فرهنگی و تمدنی داشته است. این منطقه که بخشی از جاده ابریشم تاریخی محسوب می‌شود، به‌عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب، همواره مرکز تبادل کالا، فرهنگ، زبان و ایده‌ها بوده است.
ایران نیز در طول تاریخ، از دوران هخامنشیان و ساسانیان، ارتباط گسترده‌ای با این منطقه برقرار کرده است و در طول قرن‌ها، مبادلات فرهنگی و تمدنی متعددی میان ایران و سین‌کیانگ شکل گرفته است. این روابط، هم در حوزه زبان و ادب و هم در حوزه هنر و آیین‌های فرهنگی نمود داشته است. حضور تاجیک‌ها به‌عنوان جامعه‌ای ایرانی‌تبار در سین‌کیانگ، به‌ویژه به‌عنوان حلقه‌ای فرهنگی و تمدنی میان ایران و چین، اهمیت ویژه‌ای دارد و ظرفیت‌هایی برای تبادلات فرهنگی و علمی ایجاد می‌کند.
ریشه‌های تاریخی ارتباط
جاده ابریشم و تبادل دیرپای کالا و اندیشه: از قرون میانه به‌ویژه پس از شکل‌گیری مسیرهای کاروانی، کاروان‌های بازرگانان، دیپلمات‌ها و روحانیون از قلمرو ایران و آسیای میانه عبور می‌کردند و کالاهای ایرانی (پارچه، فرش، سفال، ادویه، کتاب‌ها) و همچنین دانش، هنر و آیین را منتقل می‌کردند.
سغدیان و تجار ایرانی‌زبان: سغدیان (ساکنان ایرانی‌زبان آسیای میانه) نقش برجسته‌ای در داد و ستد میان چین و غرب ایفا کردند؛ متون، اسناد و گنجینه‌های هنری در مناطق مرزی نشان‌دهنده تأثیرات سغدی و ایرانی است.
حضور زبان‌ها و اقوام ایرانی‌تبار: در گستره وسیع آسیای میانه و کوه‌های پامیر و هرات تا مرز چین امروز، گروه‌های ایرانی‌زبان متعددی (مثلاً اقوام پامیری، سغدی‌تباران و سایر شاخه‌های ایرانی) زیست داشته‌اند که اثری از پیوند زبانی و فرهنگی با ایرانیان بر جای گذاشته‌اند.
پراکندگی آیین‌ها و تأثیر متقابل دینی: از ورود بودیسم به چین (که تحت تأثیر تجار و مترجمان از آسیای میانه و شبه‌قاره بود) تا گسترش اسلام در سده‌های میانی — همه نمایانگر مسیرهای فکری و مذهبی مشترک‌اند. همچنین بقایایی از سنت‌های زردشتی و عناصر فرهنگی پیشا-اسلامی نیز از راه همین تبادلات ردپا گذاشته‌اند.
زبان و فرهنگ — ردپای ایرانی در زبان‌ها و هنرهای محلی
زبان‌ها: در نواحی مرزی و کوهستانی پیرامون سین‌کیانگ، گویش‌ها و زبان‌هایی با ریشه‌های ایرانی شرقی وجود دارند یا وجود داشته‌اند؛ نمونه بارز جامعه «تاجیک» در بخش‌هایی از سین‌کیانگ هستند که زبان‌هایی از شاخه ایرانی شرقی (مانند ساریکولی، واخی و غیره — زبان‌های پامیری / شرقی) صحبت می‌کنند. این زبان‌ها بی‌واسطه یا از طریق میراث‌های قدیمی‌تر ریشه در گستره زبان‌های ایرانی دارند.
ادبیات و خط: متون بخشی از جاده ابریشم به فارسی، سغدی و زبان‌های ایرانی نوشته شده و گویای تبادل ادبی است؛ نقش ترجمه‌ها و نسخه‌برداری‌ها نیز برجسته است.
هنر و معماری: نقوش فرش، کاشی‌کاری و مینیاتورهایی که در شهرهای بزرگ جاده ابریشم پدید آمده‌اند از موتیف‌ها و تکنیک‌های ایرانی تأثیر پذیرفته‌اند. همچنین سبک‌هایی از موسیقی و صنایع دستی محلی با الگوهای ایرانی پیوند دارند.
حضور تاجیک‌ها در سین‌کیانگ و هویت ایرانی آنان
تاجیک‌های ساکن سین‌کیانگ، به‌عنوان گروهی ایرانی‌تبار، از نظر زبانی، فرهنگی و مذهبی پیوندهای نزدیکی با ایران دارند. زبان تاجیکی آنان، که شاخه‌ای از زبان فارسی است، و آداب و رسوم فرهنگی آنان، نمود هویت ایرانی و پیوندهای تاریخی این جامعه با ایران است. حضور تاجیک‌ها در سین‌کیانگ، علاوه بر حفظ هویت فرهنگی و زبانی، نقش مهمی به‌عنوان پل فرهنگی و تمدنی میان ایران و چین ایفا می‌کند. این جامعه می‌تواند بستری برای تبادل فرهنگی، معرفی میراث ایرانی و استمرار ارزش‌های تمدنی ایران در منطقه باشد.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال سین کیانگ و تاجیک ها
سیاست رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال سین‌کیانگ و تاجیک‌ها بر همکاری فرهنگی، تمدنی و علمی متمرکز است و اهداف آن بر پایه تبادل فرهنگی، آموزش زبان فارسی، پژوهش‌های مشترک و ترویج میراث فرهنگی ایران استوار است. ایران از ظرفیت تاجیک‌ها به‌عنوان جامعه‌ای ایرانی‌تبار برای حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی خود بهره می‌گیرد و برنامه‌هایی مانند دوره‌های آموزش زبان فارسی، برگزاری کنفرانس‌های علمی و فرهنگی و همکاری‌های دانشگاهی و پژوهشی را در دستور کار دارد.
این سیاست، بر ارتقای آگاهی فرهنگی و تاریخی و تقویت ارتباط تمدنی میان ایران و سین‌کیانگ تأکید دارد و در چارچوب قوانین بین‌المللی و همکاری دوستانه با جمهوری خلق چین دنبال می‌شود، بدون هیچ گونه تمرکز بر نفوذ سیاسی یا ژئوپلیتیک.
فرصت‌های پیشرو برای ایران
حضور تاجیک‌ها در سین‌کیانگ به‌عنوان جامعه‌ای ایرانی‌تبار، فرصت‌های متعددی برای ایران ایجاد می‌کند که همه در چارچوب سیاست فرهنگی و تمدنی رسمی جمهوری اسلامی ایران قابل پیگیری هستند. این فرصت‌ها شامل موارد زیر است:
۱- توسعه آموزش زبان فارسی و فرهنگ ایرانی
* ایجاد دوره‌های آموزش زبان فارسی و برنامه‌های فرهنگی برای تاجیک‌ها و دیگر گروه‌های ایرانی‌تبار در سین‌کیانگ.
* انتشار کتاب‌ها، آثار ادبی و آموزشی فارسی و حمایت از برنامه‌های فرهنگی مشترک.
* تداوم هویت فرهنگی و زبانی ایرانی در جمعیت‌های ایرانی‌تبار خارج از مرزها.
۲- گسترش همکاری‌های علمی و پژوهشی
* برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و کارگاه‌های آموزشی مشترک میان دانشگاه‌ها و مراکز علمی ایران و سین‌کیانگ.
* حمایت از تحقیقات بین‌المللی درباره تاریخ، زبان، ادب و فرهنگ تاجیک‌ها و سایر اقوام ایرانی‌تبار در منطقه.
* ایجاد شبکه‌های علمی و تبادل استاد و دانشجو به منظور تقویت روابط علمی و فرهنگی.
۳- تقویت روابط فرهنگی و تمدنی تاریخی
* معرفی تاریخ مشترک ایران و سین‌کیانگ از طریق آثار باستانی، متون تاریخی و مطالعات فرهنگی.
* ترویج جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های هنری که میراث فرهنگی ایران را به تاجیک‌ها و دیگر جوامع منطقه معرفی کند.
۴- همکاری‌های گردشگری و تبادل فرهنگی
* معرفی مسیرهای تاریخی جاده ابریشم و آثار فرهنگی ایرانی در سین‌کیانگ به گردشگران.
* گسترش گردشگری فرهنگی به‌عنوان ابزاری برای تبادل ارزش‌ها و آشنایی با هویت تاریخی مشترک.
۵- حفظ و پاسداشت هویت فرهنگی ایرانیان خارج از مرزها
* حمایت از برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی تاجیک‌ها برای حفظ آداب، رسوم و زبان فارسی.
* تقویت حس تعلق فرهنگی ایرانی و تداوم ارتباط با جامعه ایرانی‌تبار از طریق نهادهای فرهنگی و علمی رسمی.
نتیجه‌گیری
سین‌کیانگ به‌واسطه موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، نقطه‌ای کلیدی در پل زدن میان چین و دنیای ایرانی‌زبان بوده است. روابط تاریخی، فرهنگی و زبانی ایران با این منطقه، از دوران هخامنشیان و ساسانیان تا دوره‌های اسلامی، نشان‌دهنده پیوندهای مستمر و دیرپای تمدنی است. آثار باستانی، متون تاریخی و بقایای فرهنگی موجود در سین‌کیانگ، گواه روشنی بر تأثیر فرهنگ و زبان ایرانی در این گستره وسیع آسیای مرکزی هستند.
حضور جوامع تاجیک‌زبان در حاشیه این منطقه، هرچند کوچک، نمود زنده‌ای از این پیوندهای تاریخی است و ظرفیت مهمی برای حفظ و انتقال میراث فرهنگی ایرانی فراهم می‌کند. زبان، ادب، آیین‌ها و آداب فرهنگی این جامعه، نقش پلی میان ایران و سین‌کیانگ ایفا می‌کند و امکان همکاری‌های فرهنگی، آموزشی و پژوهشی را فراهم می‌سازد.
سیاست رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال سین‌کیانگ و تاجیک‌ها بر ترویج همکاری‌های فرهنگی، تمدنی و علمی تأکید دارد و استفاده از ظرفیت تاجیک‌ها، ابزاری برای تقویت پیوندهای تاریخی و فرهنگی و معرفی میراث ایرانی است. ایران می‌تواند از طریق دیپلماسی فرهنگی، همکاری‌های پژوهشی و پروژه‌های مشترک حفاظت از میراث، فرصت‌های قابل‌توجهی برای تقویت روابط و تداوم ارزش‌های تمدنی ایجاد کند، به شرطی که این اقدامات با حساسیت دیپلماتیک، احترام به قوانین محلی و تمرکز بر منافع جوامع محلی انجام شود.
در مجموع، ترکیب تاریخ، فرهنگ، زبان و حضور تاجیک‌ها در سین‌کیانگ، نشان‌دهنده ظرفیت‌های روشن و عملی ایران برای ارتقای روابط تمدنی و فرهنگی با این منطقه است و می‌تواند پایه‌ای برای برنامه‌ریزی‌های علمی، فرهنگی و آموزشی آتی باشد.
منابع
۱- تسنیم نیوز. (۱۳۹۶). فارسی در چین؛ از حیات ۲۶۰۰ ساله تا ورود اسلام بر بال‌های یک زبان. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/09/22/1599460
۲- فرهنگ‌ملل. (۱۴۰۰). سین‌کیانگ: سرزمین آشتی طبیعت و صنعت. [https://farhangemelal.icro.ir//news/21373](https://farhangemelal.icro.ir//news/21373)
۳- مهرمیهن. (۱۳۹۸). جایگاه تاریخی زبان و ادب پارسی در سین‌کیانگ چین.
https://www.mehremihan.ir/language-and dialect/1330https://www.mehremihan.ir/language-and-dialect/1330
۴- مؤسسه مطالعات آسیای مرکزی. (۱۳۹۹). پیوندهای فرهنگی ایران با تاجیک‌های آسیای مرکزی.
[https://www.iess.ir/fa/analysis/4040](https://www.iess.ir/fa/analysis/4040)
5- DergiPark. AN OVERVIEW OF CHINA-IRAN RELATIONS AND ITS IMPACT ON CENTRAL ASIA. [https://dergipark.org.tr/tr/download/article
file/2163937](https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2163937)
– Wikipedia. Tajiks in China. [https://en.wikipedia.org/wiki/Tajiks\_in\_China](https://en.wikipedia.org/wiki/Tajiks_in_China)
6- Central Asia Journal. Iran-Tajikistan Relations in the Context of the Greater Iran Socio-cultural Space. [https://www.cjfp.org/iran-tajikistan-relations-in-the-context-of-the-greater-iran-socio-cultural-space/](https://www.cjfp.org/iran-tajikistan-relations-in-the-context-of-the-greater-iran-socio-cultural-space/)
7- Encyclopaedia Iranica. CHINESE TURKESTAN vi. Iranian Groups in Sinkiang. [https://www.iranicaonline.org/articles/chinese-turkestan-vi](https://www.iranicaonline.org/articles/chinese-turkestan-vi)
8- UNESCO Digital Library. The Culture of the Xinjiang region. [https://unesdoc.unesco.org/ark%3A/48223/pf0000097869](https://unesdoc.unesco.org/ark%3A/48223/pf0000097869)