مريم خالقي نژاد
کارشناس مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
مفهوم «امنیت انسانی» در گفتمان امنیتی معاصر جای مهمی برای خود بازنموده و در سالیان اخیر به شکل شایانی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. امنیت انسانی در ارتباط با سوالات گوناگون مطرح امنیتی در حوزه توسعه انسانی، طیف وسیعی از پاسخ ها را ارائه داده است.
براساس مفهوم امنیت انسانی، برای فهم موضوع امنیت باید نگاه متکثرتری به امنیت داشت و فهم امنیت تنها با تمرکز همه جانبه بر روی دولت ها حاصل نمی شود و موضوعاتی نظیر سلامت، بهداشت و آموزش نیز توجه داشت. با پایان جنگ سرد و افزایش و سرعتِ جهانی شدن، تغییرات سرعت بنیادی در بسیاری از پارادایم های بکار گرفته شده در علوم اجتماعی شدت گرفت. با فروپاشی نظام امنیتی خاص حاکم بر روابط بین المللی در دوران جنگ سرد تلاش های شایانی برای بازتعریف مفهوم امنیت صورت گرفت و در این وادی مفاهیم و ایده های نوینی ظهور و گسترش پیدا کرد که در سال های بعد به شکل قابل توجهی مدنظر اندیشمندان، محافل دانشگاهی و سازمان های بین‌المللی نظیر سازمان ملل متحد قرار گرفت. در میان این ایده ها، «امنیت انسانی» تا حدی در ابتدا مفهومی مبهم و نامشخص بود. لیکن به تدریج این مفهوم به‌وسیله سازمان ملل و کشورهایی نظیر کانادا و ژاپن به عنوان یک اصل راهنما در سیاست خارجی آنها مدنظر قرار گرفت و پس از آن به شدت مورد توجه محافل رسمی و آکادمیک قرار گرفت(Tsai, 2009: 4). .امنیت انسانی در محفل خود دو طیف مهم از نظرات را در خصوص ابعاد امنیت انسانی گنجانده است که عبارتند از مضیق و موسع :
دیدگاه مضیق به امنیت انسانی بر تهدیدهای ناشی از خشونت به ویژه خشونت سیاسی سازمان یافته تأکید دارد. بر اساس این دیدگاه تهدید سیاسی مردم از سوی دولت یا هر بازیگر سازمان یافته سیاسی دیگر، کانون مناسبی برای مفهوم امنیت انسانی است. این دیدگاه امنیت انسانی را اینگونه تعریف می کند: «حفاظت افراد و اجتماعات از جنگ و دیگر اشکال خشونت». این تعریف از امنیت انسانی به صورت «آزادی از ترسِ[1]» تهدید یا به کارگیری خشونت سیاسی، ساده و خلاصه شده است. بنابراین از تعریف موسع امنیت انسانی به معنای «آزادی از احتیاج[2]» متمایز است (Peoples and William, 2010: 129).
مکتب موسع استدلال می کنند که امنیت انسانی معنایی فراتر از دل نگرانی از تهدید خشونت دارد. امنیت انسانی تنها آزادی از ترس و هراس نیست، بلکه همچنین آزادی از احتیاج می باشد که نقطه تمرکز گزارش سازمان ملل است. در مکتب موسع معتقدند امنیت انسانی علاوه برموارد گفته شده، شامل تهدیدات نسبت به هسته ضروری حیات همه انسانها می شود که امری ذهنی و متغیر است. لذا از دید مکتب موسع امنیت انسانی و نوع نگاه به امنیت انسانی بستگی به درک ذهنی افراد دارد و با توجه به این درک ذهنی است که مواردی را خطر تلقی و فرض نمایند. علاوه براین، به اعتقاد برخی، امنیت انسانی در شرایط توسعه نیافتگی، فراتر از آزادی از احتیاج می رود و آزادی‌ها و ارزش های دیگری را نیز دربر می گیرد (کر، 1387: 609).
نظریه امنیت انسانی که سالهاست مورد مناقضه برخی از مکاتب و محافل قرار گرفته است و ابعاد و حواشی مختلفی را با خود همراه کرده است، در دل خود نظرات متنوع و ابعاد مختلفی دارد. این نظریه بیماریی را مسبب بحران می داند که منجر به همه گیری سریع و مخاطرات جانی و مرگ انسان ها در طول دوره کوتاه و رشد سریع گردد.
این روزها شاهد پیشی گرفتن این امر یعنی ترس از امنیت جانی و انسانی ناشی از بیماری و نه ناشی از جنگ و درگیری های سخت افزاری هستیم که منجر شده است ویروسی به نام کرونا در رده بازیگران جهانی قرار بگیرد و جهان را درگیر نماید. این بازیگر ناخوانده بعد از امنیت جانی انسان ابعادی همچون زیست، سیاست، اقتصاد و معیشت آنها را با مشکل مواجه ساخته است و نشان داده است که برخی عوامل همچون سلامت انسان بیش از هر نوع دیگر از عوامل بحران امنیتی محسوب می شود و معضلی برای بقای انسان است. تا حدی که با درگیر کردن زیست جمعی انسانها موارد و معضلات امنیتی دیگر را به مراحل و درجه دوم کشانده است . همچنین باعث تغییر برخی سیاست ها و تصمیمات و رویکردهای داخلی و خارجی کنشگران دولتی وغیر دولتی و بازیگران خرد و کلان در عرصه های مختلف گردیده است . این امر نشان از بالاگرفتن اهمیت مساله سلامت و امنیت انسانی و امنیتی شدن جان و سلامت انسان دارد و این قابلیت را دارد که تمامی بازیگران ملی، منطقه ای ، دولتی، غیر دولتی و بین المللی و حتی سازمان های مهم بین المللی را تحت تاثیر قرار دهد و گاهی باعث وابستگی، همگرایی و همکاری و صلح و ایجاد امنیت انسانی می گردد و ممکن است در برخی موارد هم ( موارد نادر)به صورت برعکس یعنی افزایش تنش و اختلافات و درگیری جهانی شود. اما این امر علاوه بر موارد دیگر منجر به تغییر رویه ی زندگی بشر نیز می گردد و او را وادار به درک برخی آگاهی ها و رعایت برخی موراد می کند تا در صورت بروز برخی بحران های مشابه بتواند از تجربه خود برای امنیت خود استفاده نماید. در نتیجه بر اساس برخی مکاتب مانند سازه انگاران و برخی نظریه پردازان ، امر امنیت انسانی در صورتی به حصول می انجامد که جامعه جهانی با یکدیگر هماهنگی و همکاری داشته باشند خواه این هماهنگی به صورت طرحی مشترک در درون سرزمین ها به طور جداگانه اعمال شود و خواه به صورت منطقه ای و یا قاره ای و یا جهانی باشد. درست مانند بحران کرونا و روند آن که قرنیطینه شدن هر کشور را در پی دارد و یا شستن دست ها در این ایام ، عملی مشترک در جهان شده است. از دیگر مشارکت های جهانی ارسال برخی اقلام بهداشتی از سوی کشورها به کشورهای درگیر است.
بنابراین بحران کرونا نشان داد که امنیت انسانی به خصوص مکتب موسع امروزه در راس تمامی امور امنیتی قرار دارد و معضلی نیست که دولت ها بتوانند از چشم برخی مردم مخفی نگه دارند و به تنهایی به مقابله با این معضب بپردازند و.
در یک جمع بندی کووید نوزده کمک شایانی به طرفداران برتری مکتب موسع بر مضیق کرده است و با روند طی شده این امر ثابت شد که در وهله اول آنچه که مهم است امنیت ” آزادی از احتیاجات مانند سلامتی و بهداشت و … مد نظر مکتب موسع” است و سپس در وهله دوم امنیت ” آزادی از خشونت و موارد مورد نظر مکتب مضیق ” برای زیستِ جهانی در اولویت است.
واژگان كليدي: کووید 19 ، نظریه، امنیت انسانی،مريم خالقي نژاد
منابع :
کر، پائولین، (1387)، «امنیت انسانی»، ترجمه سیدجلال دهقانی فیروزآبادی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال 11، شماره 3.
Tsai, yu-tai, (2009), »the emergence of human security; constructivist view«, International Journal of Peace Studies, v.14, n. 2.
Peoples, Columbia and Nick William, (2010), Critical Security Studies: an Introduction, London: Routledge.
[1]– Freedom from Fear
[2] – Freedom from Want
