استاد در دانشگاه ملی استرالیا و محقق در دانشگاه آکسفورد

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

اقتصاد افغانستان بر اثر جنگ‌های چندین دهه از هم پاشیده بود. تا سال‌های ۱۹۹۲میزان اقتصاد افغانستان تدریجاً در حال نزول بود. تا آنکه از سال ۱۹۹۵الی ۲۰۰۱ اقتصاد این کشور شدیداً صدمه دید و سبب فرورفتگی عمیقی در حیات اقتصادی این ملت شد. بعد از سرنگونی طالبان اقتصاد این کشور رشد خوبی را طی کرد اما اقتصاد افغانستان درسالهای ٢٠١٣ تا ٢٠١۶ دربدترین وضعیت خویش پس از سال ٢٠٠٢ رسید. گفتگوی زیر برای بررسی بیشتر اقتصاد افغانستان با  گفتگو با دکتر نعمت الله بیژن استاد در دانشگاه ملی استرالیا و محقق در دانشگاه اکسفورد است.

واژگان کلیدی: وضعیت، اقتصاد ،افغانستان، روند، رشد اقتصادی، ثبات سیاسی ، امنیت سیاسی

مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترین فرصت ها و پتانسیل های رشد اقتصادی افغانستان در کدام حوزه ها است ؟

فرصت های عمده برای رشد و توسعه اقتصادی افغانستان شامل موقعیت جغرافیای کشور،  معادن سرشار آن، نسل جوان و همچنین تمرکز بخش بزرگ ثروت جهان در آسیا، به ویژه چین و هند، میباشد.

موقعیت جغرافیای افغانستان به حیث مسیر راه خشکه و یا پل میان آسیا مرکزی و جنوب آسیا زمینه تجارت و فعالیت های اقتصادی در افغانستان و منطقه را بیشتر خواهد ساخت. کشور های آسیا مرکزی از نظر معادن غنی اند در حال که جنوب آسیا به این معادن و انرژی نیاز دارند که چنین تبادلاتی از مسیر افغانستان تسهیل شده میتواند. برنامه های درین زمینه از قبل آغاز شده است.  همچنین معادن زیر زمینی افغانستان ارزش بیش از یک تریلیون دالر را دارد که تا هنوز بصورت گسترده مورد بهره برداری قرار نگرفته است. بهره برداری از این دو فرصت وابسته به امنیت و ثبات سیاسی در افغانستان و منطقه و همچنین سطح تقاضا برای معادن در مارکت جهان است.  در کل چنین روند آهسته اما امیدوار کننده است.

افغانستان یکی از جوانترین کشور های جهان است. بیشتر از 70 در صد نفوس آن زیر سن 30 سال اند. پانزده سال گذشته زمینه بهتر آموزش و پرورش برای جوانان را مساعد ساخته که هم در بلند بردن سطح آگاهی شان و هم مهارت های اشتغالی کمک کرده است. نسل جوان بخصوص خانم ها نقش فعال و موثر در توسعه افغانستان و رهبری اداره عامه کشور داشته اند. به مقایسه بسیاری از کشور ها اکثر ادارت کلیدی افغانستان توسط نسل جوان اداره میشود که نشان دهنده تغییر بزرگ دموگرافیک و سیاسی در کشور است. به مقایسه نسل قبلی نسل جوان کشور آینده نگر و طرفدار ثبات و کثرت گرایی اند که برای توسعه پایدار و ثبات در افغانستان خیلی مهم است.

با آنکه موقعیت جغرافیای افغانستان در طی بیشتر از دو قرن اخیر به مثابه تهدیدی بوده است، اما در قرن بیست و یکم چنین موقعیتی فرصت بزرگ تلقی میشود. چین که دومین اقتصاد بزرگ جهان را دارد و منابع طبیعی منطقه در آسیا مرکزی در همسایگی افغانستان قراردارد. همچنین مارکت هند، یکی از بزرگترین مارکت های جهان، دروازه هایش برای کالا های افغانستان باز است. چنین فرصت های نه تنها در رشد و توسعه افغانستان بل منقطه نیز اهمیت دارد.

برای استفاده از چنین فرصت ها و تبدیل آن به سرمایه ملی نیاز به ثبات سیاسی، دیدگاه دازمدت توسعه ای و همچنین همگرایی منطقه ای است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: تاثیرات مثبت و منفی کمک های اقتصادی خارجی بر کشور افغانستان چیست ؟

کمک های اقتصادی خارجی در کشور تاثیرات مثبت و منفی داشته است. از آغاز دهه قبل به ویژه که عواید داخلی افغانستان خیلی محدود بود این کمک ها برای بازسازی و نهاد سازی در افغانستان خیلی موثر بوده است. همچنین بالای رشد اقتصاد افغانستان و عرضه خدمات عامه چون آموزش و پرورش و صحت نیز تاثیر مثبت داشته است. چنین کمک های برای آینده نیز ضروری است. اما در عرصه حکومتداری به نحوی که این کمک ها به مصرف رسیده است در چهار مود تاثیرات ناگواری نیز داشته است.  بیشتر این کمک ها (در دهه اول بیشتر از 82 درصد کل این کمک ها)  بیرون از بودجه ملی افغانستان به مصرف رسیده است. چنین رویکرد اتکا بر کمک های اقتصادی خارجی حکومت افغانستان را بیشتر به کشور ها و سازمان های توسعه ای که این منابع مالی را تامین میکردند پاسخگو ساخت و زمینه ایجاد قرار داد مالی سیاسی میان مردم را ضعیف کرد. همچنین مصرف بیشتر این کمک ها از مجرا بیرون از بودجه ملی فرایند دولت سازی را صدمه رسانیده و باعث شکاف مالی میان مردم و دولت گردید. در کل تاثیرات منفی کمک های اقتصادی نا خواسته بوده و ناشی از شیوه و طریقه مصرف غیر موثر آن بوده است. ما شاهد عده ای از کشور های پس از جنگ جهانی دوم بودیم که به استفاده از کمک های خارجی توانستند روی پا بی ایستند. کره جنوبی و آلمان مثال های خوب آن اند. آنچه میخوام مطرح سازم اینست که کمک ها برای افغانستان تاثیرات مثبت داشته است اما نیاز به اصلاحات بینادی در شیوه مصرف آن و همچنین عملکرد حکومت افغانستان است. در کتاب که اخیری که به زبان انگلیسی نوشته ام، تناقض های کمک های خارجی در افغانستان، درین مورد با جزییات پرداخته ام.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: اقتصاد مواد مخدر در افغانستان چه پیامدهای مثبت و منفی داشته است ؟

اقتصاد مواد مخدر پیامد جنگ سرد و ادامه آن بعد از ختم جنگ سرد در افغانستان است. تاثیرات منفی آن بیشتر از تاثیرات مثبت آن است. ما شاهد افزایش سطح اعتیاد سرسام آور در افغانستان هستیم.  درآمد مواد مخدر شورشیان و گروه های جنایتکار را در افغانستان تمویل میکند که باعث نا امنی گردیده است. یکی از عوامل تداوم جنگ در کشور نیز همین اقتصاد غیر قانونی است. ممکن دهقانان که در کشت خشخاش سهم دارند از درآمد آن بهره مند میشوند. اما چنین درآمد برای آنها خیلی اندک است. شبکه های مافیای منطقه و جهان مستفید شوندگان عمده از صنعت مواد مخدر اند. مواد مخدر مشکل جهانی است که افغانستان قربانی آن است. در زمینه مبارزه با مواد مخدر در سال های اخیر پیشرفت های چشمگیری نیز صورت گرفته است. کشت زعفران به عنوان جایگزین خوبی برای کوکنار(خشخاش) خیلی موفق آمیز بوده است. زعفران افغانستان هم از کیفیت بالایی برخودار است و هم سطح تقاضا براین آن در حال افزایش است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: چشم انداز اقتصاد و عوامل موثر بر اینده اقتصاد افغانستان چیست ؟

چشم انداز اقتصاد افغانستان وابسته به امنیت، ثبات و همگرایی در منطقه، ثبات سیاسی در داخل افغانستان و همچنین سیاست های اقتصادی حکومت افغانستان میباشد.  تداوم کمک های خارجی نیز مهم است، چون بیشترین درآمد کشور به بخش امنیت هزینه میشود. افغانستان در خط مقدم مبارزه با دهشت افگنی و مواد مخدر که هر دو مشکل جهانی است قرار دارد، پس اقتصاد افغانستان نمیتواند چنین بار اقتصادی را به تنهایی متقبل شود. درگذشته های دور شهرهای بزرگ افغانستان چون غزنی، کابل، هرات، بلخ و قندهار مراکز عمده تجارت منطقه و محل اتصال راه ابریشم بوده است. با چنین بستری در کشور و احیای اقتصاد منطقه پیرامون آن چشم انداز اقتصاد افغانستان امیدوار کننده به نظر میرسد. من هم به آینده افغانستان امیدوار هستم.