مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

سوریه کشوری با فرهنگها و مذاهب گوناگون درگیر شورشها و ناآرامی هایی شده است  و به دنبال آن مداخله نیروهای خارجی  در قالب قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای روند  حل مشکلات پیش آمده را پیچیده کرده است  . برای بررسی علل و عوامل داخلی و خارجی  شکل گیری بحران به گفتگویی با دکتر جعفرحق پناه کارشناس مسائل سوریه پرداخته ایم.

کلید واژه ها :سوریه ، معارضان  داخلی ، جنگ نیاتی

1-متغییرهای داخلی و خارجی تاثیر گذار در شورشها و نا آرامی های سوریه را توضیح دهید ؟

در تحلیل نا آرامی های سوریه دو نگاه متفاوت مشاهده می شود. عده ای از ناظران این نا آرامی ها را تنها امتداد جنبش های مردمی در خاورمیانه و شمال آفریقا می دانند. در این نگاه سوریه همانند سایر کشوهای عربی و آفریقایی، گرفتار مشکلات و معضلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است که مردم آن برای رهایی از این مشکلات، دست به اعتراض و مبارزه علیه رژیم بشار اسد زده اند .
این سطح از تحلیل فاقد نگاه راهبردی به نا آرامی های سوریه است و صرفا متغیر های داخلی را در تحلیل وضعیت داخلی این کشور در نظر می گیرد و در داخل ایران نیز طرفدارانی دارد .
از سوی دیگر، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، نا آرامی های سوریه قبل از آن که امتدادی از خیزش های مردمی و اسلامی باشد، معلول معادلات و مناسبات منطقه ای و بین المللی است که این کشور را به آوردگاه تازه ای برای رقابت های استراتژیک تبدیل کرده است. کارشناسان معتقد به دیدگاه دوم با استناد به دخالت های آمریکا، فرانسه، آلمان، رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی، اردن و ترکیه در بی ثبات سازی سوریه، براین باورند که جوهره اعتراضات در این کشور، متفاوت از قیام های اسلامی در کشورهای منطقه است . اگرچه سوریه از مشکلات عدیده زیرساختی و گاه جدی در حوزه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رنج می برد، اما ناآرامی های این کشور از جنس و جوهره خیزش های مردمی و بیداری اسلامی نیست، بلکه تابعی از رقابت های راهبردی و ژئوپلتیکی منطقه ای و هم چنین متاثر از معادلات بین المللی است که هدفی جز تضعیف مقاومت اسلامی و مهار ایران را دنبال نمی کند.

2- به نظر شما چه  تفاوتی میان قیامهای اسلامی در کشورهای منطقه و شورشها و نا آرامیهای شکل گرفته  در سوریه وجود دارد ؟

 در ریشه یابی قیامهای منطقه می توان  علاوه بر اسلامی بودن که عامل اصلی است به دیگر مولفه های تاثیرگذار از جمله مردمی بودن ، ضد نظام سلطه بودن و مشکلات اقتصادی  نیز اشاره کرد . دولتهای منطقه که با پروسه انقلاب مواجه هستند انقلاب در این کسشورها ریشه داخلی دارد.  

ولیکن بحران سوریه نشات گرفته از برخی مولفه ها و عوامل خارجی است و ریشه های آن را می توان در خارج از مرزهای سوریه ارزیابی کرد. آغاز شورش ها از مناطق همجوار با اردن و ترکیه مسئله ای نیست که به سادگی از کنار آن گذر کرد.ترک ها و اردنی ها نقش بسزایی در تحریک و تسلیح شورشیان در این کشورداشته و هم اکنون نیز این نقش را ایفا می کنند .  

3-  معارضان مطرح دولت سوریه از چه جریانها و گروههایی تشکیل یافتند و در ادامه از سوی چه دولتهایی حمایت می شوند ؟

به طوراجمالی می توان معارضین مطرح سوریه را به سه جریان تقسیم نمود؛ سلفی ها، اخوان المسلمین سوریه و جریان سکولار و لیبرال. سلفی ها لایه اول معارضه در سوریه هستند که عامل خشونت و کشتار در شهر های ناآرام سوریه به شمار می روند.. سلفی ها از سوی عربستان، جریان المستقبل لبنان و اردن حمایت مالی و تسلیحاتی می شوند. اخوان المسلمین سوریه به رهبری «البیانونی» نیز طیف دیگری از جریان معارضه سوریه است که نسبت به دو لایه دیگر، از پایگاه اجتماعی بیشتری برخوردار است. این جریان در حوادث اخیر از سوی ترکیه حمایت می شود و تاکنون چهار کنفرانس را در شهر های ترکیه برگزار کرده است. سومین لایه از جریان معارض در سوریه، سکولارها و لیبرال ها هستند که در میان آنها «عبد الحلیم خدام» که چند سال پیش از حزب بعث جدا شده و به اپوزیسیون پیوست از شاخص ترین عناصر این دسته می باشد. این جریان که از گروه ها، احزاب و دسته جات متعدد غربگرا تشکیل شده، فاقد پایگاه اجتماعی در میان مردم سوریه است و تنها در میان برخی از به اصطلاح روشنفکران حامیانی دارد. به صورت مشخص فرانسه و برخی از کشورهای اروپایی، از این جریان حمایت می کنند.

4- با توجه به اینکه ایران متحد استراتژیک سوریه در منطقه است آیا این نا آرامی ها می تواند بر وضعیت امنیتی ایران تاثیرگذار باشد ؟

همان طور که اشاره کردم منافع منطقه ای و امنیت منطقه ای ایران از جانب نظام جمهوری اسلامی ایران در گرو بقاء و قدرت محور مقاومت تعریف شده است . بنابراین  ، طبیعتا تضعیف سوریه می تواند بر موقعیت منطقه ای ایران اثر منفی جدی داشته باشد و به نوعی به نفع رقبای ایران تمام شود که مشخصا در این موضوع ترکیه و عربستان موثر هستند . به نوعی در اینجا قاعده بازی تابع اصل حاصل جمع صفر است یعنی سود ما به زیان محور سازش است و بالعکس.

سود آنها کاملا از جیب ما هزینه شده و به زیان ما است . یعنی ما دو بار بازنده می شویم .

5- عربستان و ترکیه  چه نقشی در دامن زدن به شورشها و نا آرامی های شکل گرفته در سوریه دارند ؟

به طور کلی در مطالعات امنیتی منطقه  خاورمیانه  عربستان و ترکیه جزء قدرتهای منطقه ای محسوب می شوند که توانایی نفوذگری  در مناطق پیرامونی خود را دارند در حالیکه مثلاً کشوری مانند لبنان  یا اردن و یا کشورهای حاشیه خلیج فارس ، کشورهای نفوذ پذیری هستند  که بیشتر تحت نفوذ این بازیها قرار می گیرند . به این ترتیب با توجه به مبانی قدرت سخت افزاری و نرم افزاری  این دو دولت  ، توانایی های خاصی دارند که بر روی برخی تحولات منطقه ای تاثیرگذار باشند . به این جهت هر دو می توانند در بحران سوریه  هم نقش آفرینی کنند. حالا اینکه دلایل و انگیزه های آنها چیست ، این مساله را من به یک دسته بندی کلی  بر می گردانم که ترکیه و عربستان در آن محور قرار می گیرند و سوریه در محور رقیب و مقابل آنها قرار می گیرد . بنابراین  مواجهه این دو محور را می توان در قالب محور مقاومت و محور سازش تقسیم بندی کرد . در گذشته  سه جریان در خاورمیانه وجود داشت . محور سازش که با حضور اسراییل ، مصر ، عربستان و برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس شکل می گرفت .  محور مقاومت  نیز با حضور ایران ، سوریه ، گروه های اسلامی – فلسطینی – لبنانی در برابر این محور قرار داشتند . محور دیگری نیز بود تحت عنوان محور تعادل که ترکیه  و قطرتا حدودی در آن قرار می گرفتند اما به دنبال خیزش بهار عربی  این طور شده است که می توانیم بگوییم ، دیگر محور تعادل موضوعیت ندارد . به خاطر اینکه  وزنه محور مقاومت بالا تر رفته  و مصر از جریان محور سازش خارج شده است  . این مساله به نفع محور مقاومت تمام شد. ترکیه و قطر نیز به جمع محور سازش پیوستند به این ترتیب نوعی تناوب بین رفتار و منافع ترکیه و عربستان شکل گرفت و به طوری که شاهد هستیم رابطه ترکیه  و سوریه به شدت به هم خورد ، رابطه دوستانه جای خود را به تخاصم داد و تلاش شد با تضعیف  سوریه محور مقاومت مقداری ضعیف شود و به نوعی تعادل سابق میان این دو برقرار شود . 

6-  واکنش عراق نسبت به تحولات اخیر سوریه چیست ؟

در واقع می توان گفت عراق کم اثرترین همسایه سوریه در این شورشها و ناآرامی است  و به نوعی دامن خود را از آتش بحران دور نگه داشته است چنانچه می دانیم عراق به شدت درگیر بحرانهای داخلی خود است و از دو دستگی ساختاری قدرت رنج می برد در حالی که دولت مرکزی عراق سیاستی را در پیش گرفته  است که به نوعی اتخاذ سیاست بی طرفیست اما گروهایی در حکومت هستند که راهبرد کاملا متفاوتی را دنبال می کنند و مشی مداخله جویانه ای را در پیش گرفته اند . فکر می کنم این قضیه ادامه خواهد داشت.  

7- سیاست روسیه و چین در قبال دخالت مسلحانه در سوریه چیست ؟

همان طور که تا الان ملاحظه کردید به هر حال روسیه و چین بنا به دلایل تاریخی و ساختاری نظام بین الملل همیشه سعی کردند جای پایی در منطقه داشته باشند و به نوعی مانع از این بشوند که سوریه تبدیل به مونوپل آمریکا شود . روسیه و چین طبیعتا مایل نیستند که یکی از معدود پایگاه هایی که داشته اند  از دست بدهند . به نظر می رسد که فعلا به حمایت از رژیم بشار اسد ادامه دهند. 

8- هدف اصلی بازیگران تاثیرگذار در تحولات داخلی سوریه چیست ؟

به هر حال اگر بخواهیم  به نقش بازیگران فرامنطقه ای اشاره کنیم  صرفه نظر از بازیگران سوریه که مشخصا چین و روسیه هستند . اکنون ما شاهد همکاری جدی اسراییل و اروپا با محوریت فرانسه و انگلیس هستیم  همان طور که می دانیم این دو نقش تاریخی و نفوذ سنتی در منطقه شامات داشتند و الان تاثیرگذاری آنها خیلی برجسته است . به نوعی می توان گفت که  اینها اگر چنانچه بحران حادتر شود می توانند پای ناتو را هم به میان بکشند . به گونه ای که شاهد هستیم در درگیری های  مرزی اخیر سوریه و ترکیه ، به جهت تاثیری که ترکیه از این بحرانها دارد  ناتو بیانیه شدید اللحنی را  ارائه داد .  در مورد نقش آمریکا هم بدیهی است که این کشور ، بازیگر اصلی فرامنطقه ای منطقه شامات محسوب می شود و به جهت تاثیرگذاری  مستقیمی که تحولات سوریه بر امنیت اسراییل دارد کاملا مترتب است که در جهت حفظ بقاء اسراییل و طبیعتا تضعیف محور مقاومت اقدام کند . به هر حال باید به همان جنگ نیابتی که سوریه و چین با آمریکا دارند در سوریه هم اشاره کرد.  

9- آقای بشار اسد برای کاهش تبعات امنیتی  این شورشها و نا آرامی ها چه اقداماتی انجام داده است ؟

دولت بشار اسد با سرعت بخشیدن به اصلاحات سیاسی واجتماعی، توجیه و همراه سازی اکراد، عشایر و اقلیت های مذهبی و تعامل با اهل سنت و همچنین ایجاد فضای باز رسانه ای، چشم انداز امنیتی این کشور را امیدوار کننده نموده است.

10 – ارزیابی شما از آینده تحولات سوریه چیست ؟

من این را می دانم که فعلا بحران به همین شکل ادامه خواهد داشت و متاسفانه شاید به دلایل منطقه ای هم افزایش پیدا کند.

*****

 اعظم سلامتی