جواد بخشی

مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

بیان رخداد:

منطقه خلیج فارس، از چند دهه گذشته در کانون امنیت بین المللی بوده است. موقعیت ژئواستراتژیک، منابع عظیم انرژی، رقابت قدرت های فرامنطقه ای در این حوزه و مناقشات و بحران های منطقه ای، تاکنون از مولفه های اصلی امنیت منطقه ای در خلیج فارس بوده است. اما اکنون مولفه جدیدی در حال ظهور است که می تواند شکل بندی قدرت و امنیت را در این منطقه در طول سال ها و دهه های آینده تغییر دهد و رقابت های منطقه ای را وارد مرحله نوینی سازد. این مولفه تلاش کشورهای منطقه برای هسته ای شدن است که می تواند دارای ابعاد صلح آمیز یا نظامی باشد. سیاست هسته ای در منطقه خلیج فارس، با برجسته تر شدن فعالیت هسته ای ایران از سال های ۲۰۰۳ ـ ۲۰۰۲ و موفقیت آن در دستیابی به تکنولوژی چرخه کامل سوخت هسته ای، شکل تازه ای به خود گرفت. این سیاست با واکنش سایر کشورهای حوزه خلیج فارس همراه بوده است، اما اکنون کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز با تغییر سیاست هسته ای سنتی خود، خواستار حرکت در مسیر هسته ای هستند.

تحلیل رخداد:

رویکرد هسته ای جدید کشورهای خلیج فارس در حالی اتخاذ می شود که این کشورها از مدت ها قبل گزینه هسته ای را رد کرده بودند. اکثر این دولت ها، پیمان هایی برای جلوگیری از گسترش تسلیحات کشتارجمعی از جمله پیمان عدم اشاعه (NPT) و پروتکل های مربوط به آن را امضا کرده اند. پنج کشور از شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس واجد شرایط پروتکل (SQP) بوده اند که تقریباً بر فعالیت هسته ای صفر دلالت دارد. هیچ کدام از این دولت ها، هیچ گونه رآکتور هسته ای نداشته و فاقد تأسیسات هسته ای می باشند. در گذشته اتهاماتی درخصوص عربستان سعودی مبنی بر همکاری هسته ای بالقوه با پاکستان وجود داشته است، اما امروزه شواهد چندانی برای حمایت از این ادعا وجود ندارد. اکنون عربستان ایزوتوپ های رادیواکتیو را تنها در مقادیر کم درحوزه های محدود مانند تحقیقات پزشکی استفاده می کند.

بسیاری از کشورهای منطقه خاورمیانه در سال 2007و 2008به دفتر آژانس بین المللی انرژی اتمی در وین مراجعه کرده و خواهان آغاز برنامه های هسته ای خود شدند. در حالی که علاقه به انرژی هسته ای در سطح جهانی رو به افزایش است، این اشتیاق در خاورمیانه به طور غیرمعمولی تقویت شده است. ملک عبدالله دوم پادشاه اردن در یک مصاحبه گفته بود: قواعد تغییر کرده است و همه به دنبال دست یافتن به انرژی هسته ای هستند. کشورهای خاورمیانه می گویند صرفا در پی انرژی اتمی هستند، اما دولت آمریکا و عده ای از تحلیلگران بر این باورند که عجله برای دست یافتن به انرژی هسته ای برای مقابله با ایران است. به نقل از مقامات و رهبران کشورهای عربی گفته شده، اعراب به دنبال غلبه بر فاصله تکنولوژیکی هسته ای با ایران و اسرائیل هستند و با وجود منابع وسیع انرژی این هدف را دنبال می کنند. در کل عمده کشورهای خلیج فارس علاقه خود را به داشتن توانمندی هسته ای اعلام کرده اند.

جوامع عرب در حال حاضر در تحولات منطقه ای و موضوع هسته ای کاملاً با استراتژی آمریکا هم سو هستند، چنان که عربستان ادعا کرده که ایران با افزایش قدرت و پیشبرد برنامه موشکی و هسته‌ای، در حال تقویت نفوذ خود در منطقه است و این نفوذ را برای سایر کشورها خطرناک می دانند. این بزرگ نمایی و تبلیغات به حدی است که کریستین کاچ مدیر گروه مطالعات بین الملل در مرکز تحقیقات خلیج فارس که یک گروه خصوصی در دبی است، بیان داشته: “اگر فشار بیشتر شود و اگر کشورهای عربی مجبور باشند که بین ایران اتمی و حمله نظامی آمریکا یکی را انتخاب کنند، قطعا و به طور کامل از آمریکا حمایت می کنند”. به نظر برخی سلاح هسته‌ای احتمالی ایران، عربستان را وادار خواهد کرد که در جستجوی دستیابی به  سلاح هسته‌ای باشد و این درحالی است که جمهوری اسلامی ایران ضمن همکاری های همه جانبه با آژانس انرژی اتمی بارها در همه سطوح کشوری، اعلام کرده است که هرگز قصد دستیابی به سلاح اتمی را ندارد. ایران در سیاست های خود بارها بر این امر پافشاری کرده که به هیچ وجه مقاصد نظامی هسته ای برای ایران مفروض نیست.

در دسامبر سال ۲۰۰۶، دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس، عبدالرحمان عطیه تصمیم مشترک دولت های شورای همکاری را برای تأسیس برنامه تحقیقات هسته ای اعلام کرد. بلافاصله دبیرخانه شورای همکاری خلیج فارس مذاکراتی را با آژانس بین المللی انرژی اتمی در جهت کسب تأیید و حمایت از این طرح آغاز کرد. در همین زمان تعدادی از دولت های شورای همکاری به صورت منفرد و جداگانه، مذاکرات موازی با آژانس را برای تعقیب برنامه هسته ای غیرنظامی ملی خود آغاز کردند. دو برنامه تحقیقاتی شورای همکاری و برنامه هسته ای غیرنظامی ملی، عزیمت روشنی از سیاست هسته ای سنتی این کشورها را نشان می دهد که هنوز دنبال می شود. از زمان اعلام تاسیس برنامه های هسته ای غیرنظامی، دولت های شورا در آغاز پروژه های طراحی شده به سرعت عمل کرده اند. در مارس سال ۲۰۰۸، دو کشور امارات متحده عربی و بحرین توافقنامه های همکاری انرژی هسته ای با فرانسه و آمریکا امضاء کردند. در ۲۳ مارس همین سال، دولت امارات نخستین سند رسمی این کشور راکه استراتژی هسته ای آن را ترسیم می کند، منتشر ساخت.

در بهمن1390 و همزمان با سفر نخست‌ وزیر چین به عربستان سعودی، خبری در رسانه‌های این کشور منتشر شد که از همکاری هسته‌ای ریاض با پکن حکایت داشت. چینی‌ها ظاهرا برای عقد قرارداد نفتی به این کشور سفر کرده بودند اما در حاشیه این دیدار، نخست‌وزیر چین اعلام کرد که با عربستان سعودی بر سر تاسیس دو نیروگاه هسته‌ای به توافق رسیده است. پس از گذشت یک ماه از سفر چینی ها به منطقه، در ریاض نشستی بین کشورهای شورای همکاری خلیج ‌فارس برگزار شد که محوریت آن همکاری ‌های هسته‌ای بین این شش کشور بود. در این نشست درباره نحوه استفاده از انرژی هسته‌ای و بررسی طرحی برای افزایش همکاری بین کشورهای شورای همکاری خلیج‌ فارس با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بحث و مذاکره شد.

برخی از کشورهای شورای همکاری خلیج ‌فارس در سال‌ های اخیر قراردادهایی را در زمینه استفاده از انرژی هسته ‌ای امضا کرده‌اند. چین نخستین و مهمترین گزینه این کشورهای عربی است. با این وجود برخی دیگر از کشورها همچنان نظر به سوی کشورهای غربی دارند و خواستار مشارکت این کشورها در تاسیس نیروگاه­های هسته‌ای کشورشان شده‌اند. از جمله در سال ۲۰۰۸ میلادی، فرانسه در مورد ارایه تجهیزات لازم برای تاسیس دو نیروگاه، قراردادهایی را با امارات متحده عربی امضا کرد. مقامات فرانسوی توافقنامه‌های مشابهی را با قطر نیز امضا کرده‌اند. گفتنی است عربستان سعودی به غیر از چین، از فرانسه هم برای مشارکت در راه‌اندازی نیروگاه‌های این کشور دعوت به عمل آورده است.

عوامل اتخاذ سیاست هسته ای جدید:

عوامل متعددی باعث تصمیم کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، برای آغاز برنامه­های هسته­ای مشترک یا منفرد شده است. اولین عامل مهم را در این خصوص می توان پیشرفت سریع برنامه هسته ای ایران، به رغم تلاشهای مختلف منطقه­ای و بین المللی برای متوقف ساختن آن، برشمرد. هرچند ایران بسیار تلاش کرده است تا ازطریق رایزنی های سیاسی و دیپلماتیک متعدد، سران خلیج فارس را نسبت به ابعاد صلح آمیز برنامه هسته ای خود و تهدیدآمیز نبودن آن برای منطقه متقاعد سازد، اما شواهد نشان می دهد که آنها با انتقاد از فقدان شفافیت در برنامه هسته ای ایران، هنوز نسبت به پیامدهای این برنامه نگران هستند. حتی برخی بر این باورند که رهبری شورای همکاری خلیج فارس متقاعد شده است که هدف واقعی برنامه هسته ای ایران تولید بمب هسته­ای است و در این راستا به اظهارات ولیعهد بحرین، شیخ سلمان بن حمدالخلیفه، مبنی بر گسترش قابلیت هسته ای نظامی ایران در نوامبر ۲۰۰۷، اشاره می شود.

عامل دیگری که کشورهای خلیج فارس را به سمت تغییر سیاست هسته ای خود سوق داد، نگرانی از شکاف تکنولوژیک ایجاد شده بین جهان عرب و کشورهای غیرعرب منطقه ازجمله اسرائیل و ایران، در زمینه هسته ای است. این شکاف که به واسطه پیشرفت های اخیر ایران در عرصه تکنولوژی هسته ای بسیار برجسته و پررنگ تر شده است، باعث تشدید تصور عقب ماندگی اعراب در این عرصه شده است. با توجه به ابعاد تکنولوژیک و نظامی مسئله هسته ای در خاورمیانه، این کشورها ترجیح می دهند تا به جای انفعال، انتظار و در نتیجه وسیع تر شدن این شکاف تکنولوژیک، گام های اولیه برای حرکت در مسیر هسته ای را آغاز کنند.

مسئله دیگری که رژیم های خلیج فارس را به تعقیب برنامه­های هسته­ای وادار ساخت، اعتبار و مشروعیت داخلی این رژیم هاست. مسئله هسته­ای ایران و مناظره ایجاد شده در جهان عرب مبنی بر حقوق هسته­ای کشورهای منطقه که ازطریق دیپلماسی عمومی ایران تقویت شده، برنامه هسته­ای را به امری مهم در افکار عمومی کشورهای خلیج فارس تبدیل کرده است. با توجه به این تحول، دولت های خلیج فارس سعی دارند تا با حرکت در مسیر هسته­ای شدن به کسب اعتبار و مشروعیت داخلی بیشتر کمک کنند. هرچند هسته­ای شدن این کشورها در روندی بلندمدت و مبتنی بر واردات سوخت هسته ای از بازارهای جهانی خواهد بود.

برنامه های هسته ای شدن کشورهای مختلف عربی در خلیج فارس:

عربستان: تایمز لندن خبر داده است، در حالی که ریاض در سال 2008 قراردادی با ایالات متحده امضا کرد که انرژی هسته‌ای را فقط برای کاربردهای غیرنظامی پیگیری کند، در حالی که به نظر می‌رسد عربستان قصد دارد با تبلیغات منفی درباره دستیابی ایران به سلاح هسته­ای و با توسل به این بهانه، قرارداد خود با آمریکا را زیر پا بگذارد. مقامات غربی معتقدند که عربستان سعودی و پاکستان توافقی دارند که در صورت به خطر افتادن امنیت عربستان، پاکستان به آن کلاهک هسته‌ای تحویل دهد. این مقامات به تایمز گفته‌اند که در چنین شرایطی، عربستان می‌تواند چند هفته پس از مراجعه به پاکستان، بمب هسته‌ای داشته باشد. به نظر آنها در چنین شرایطی، فروشندگان دیگری هم در بازار وجود خواهند داشت. همچنین عربستان از تصمیم خود برای ساخت 16 نیروگاه اتمی تا سال 2030 میلادی با هزینه بیش از 100 میلیارد دلاری خبر داده است. امیر ترکی فیصل، رئیس سابق سازمان امنیت عربستان به طور صریح صحبت از لزوم دستیابی عربستان به سلاح هسته‌ای کرده است.

قطر: یک مقام دولتی قطر در سال 1388 از آغاز تحقیقات در زمینه ساخت نیروگاه هسته ای در این کشور با اهداف صلح آمیز خبر داد. “راشد احمد راشد الکواری” مدیر بخش کنترل تشعشعات هسته ای و مواد شیمیایی وزارت محیط زیست قطر، اعلام کرد: این کشور گام های نخست را در راه بهره گیری از انرژی هسته ای بر می دارد.  در همین راستا قطر تفاهم نامه ای را با آمریکا منعقد کرد. این تفاهم نامه که در تیرماه 89 در واشنگتن و میان رئیس کمیته ملی انرژی اتمی کویت و “توماس دی آگوستینو” از مقامات شورای امنیت ملی آمریکا در بخش هسته­ای امضا شده شامل همکاری دو کشور در مواردی چون قانونگذاری و اجرا، برنامه های نجات شهروندان، امنیت هسته­ای و پادمان ها، حفاظت از مردم و محیط زیست در برابر تشعشعات هسته­ای می شود.

کویت: دولت روسیه نیز تیرماه سال90 پیش نویس تفاهم نامه همکاری روسیه و کویت در زمینه بهره برداری از انرژی هسته­ای را به تصویب رساند. در پیش نویس تفاهمنامه مذکور، همکاری در زمینه­هایی همچون تحقیقات بنیادی و تجربی، طراحی، احداث، بهره­برداری و از کار انداختن رآکتور های هسته ای ویژه تولید برق و تحقیقاتی و همچنین واگذاری و پیشبرد خدمات چرخه سوخت هسته ای و چگونگی حل مساله زباله­های رادیوآکتیو پیش بینی شده است.

عراق: فواد موسوی رئیس کمیته انرژی هسته ای عراق اعلام کرده که بغداد قصد دارد تاسیسات هسته ای خود در لاما را به طور کامل تخریب و نابود کند. عراق قصد دارد با تخریب و نابودی تاسیسات هسته ای قدیمی، برنامه هسته ای جدیدی را آغاز کند. وی افزود: دولت عراق پس از تخریب تاسیسات هسته ای قدیمی، در حال بررسی برنامه هسته ای صلح آمیز است.

امارات: سران کشور امارات متحده عربی نیز با رایزینهای مختلفی درصدد به دست آوردن دانش و علم انرژی هسته­ای هستند و با کشورهای مختلفی از جمله آمریکا و ژاپن نیز در این راستا قراردادهایی منعقد کرده­اند. سازمان انرژی هسته ای امارات اعلام کرد: عملیات اجرایی ساخت اولین نیروگاه هسته ای این کشور سال آینده میلادی (۲۰۱۲ ) آغاز خواهد شد. این سازمان پیشتر اعلام کرده بود که مکان­یابی برای تاسیس اولین نیروگاه هسته ای امارات در منطقه “براکه” درغرب ابوظبی و در نزدیکی مرز عربستان به اتمام رسیده است. امارات همچنین به منظور ساخت چهار نیروگاه هسته ای یک قرار داد ۲۰ میلیارد دلاری با کنسرسیومی از شرکتهای کره جنوبی به امضا رسانده است. امارات در نظر دارد تا سال ۲۰۱۷ ، چهار نیروگاه هسته ای راه اندازی کند.

دورنمای رخداد:

منطقه خلیج‌ فارس آهسته آهسته به سوی هسته‌ای شدن می‌رود و نگرانی‌ ها از مسابقه تسلیحاتی در آینده، بسیار محتمل است. تمام شواهد موجود حکایت از این مطلب دارد که کشورهای عربی خاورمیانه در اندیشه هسته­ای شدن هستند. عربستان سعودی در آستانه ساخت و بهره‌ برداری از چند نیروگاه هسته‌ای با همکاری آمریکاست. امارات نیز با آمریکا پیمان هسته‌ای امضا کرده و از سوی دیگر، کویت نیز با فرانسوی‌ ها و روسها برای یک پیمان هسته‌ای به توافق رسیده است. برآیند این تحولات اتمی نشان می دهد که سرانجام پای قدرت‌های بزرگ هسته‌ای به منطقه باز خواهد شد و این به معنای آغاز رقابتهای هسته ای در منطقه خواهد بود.