مصر در شرایطی انتخابات جنجال برانگیز پارلمان را پشت سر می گذارد که عمده تحلیلگران آنرا از آنرو حائز اهمیت میدانند که میتوان آنرا پیش درآمدی بر انتخابات آتی ریاست جمهوری مصر در سال 2011 دانست. انتخاباتی که از آن به عنوان یکی از بزنگاههای تاریخی رژیم مصر یاد میکنند. آنهم به این علت که این انتخابات میتواند مبنایی برای گذار به شرایط دموکراتیک و یا قرار گرفتن در یک مسیر اقتدارگرایانهتر و تبدیل شدن به یک حکومت موروثی باشد. این انتخابات از یک سو به علت حضور نیروهای داخلی مخالف و منتقد دولت به شکل جدیتر از گذشته و از سوی دیگر به علت قرار گرفتن این کشور در یک محیط بینالمللی حساس و متشنج واجد اهمیت داخلی و بینالمللی شده است. از اینرو درک شرایط موجود و نیروهای موثر در این عرصه میتواند به تحلیل و پیشبینی شرایط احتمالی پیشرو کمک کند.

نظام جمهوری عربی مصر که با کودتای افسران آزاد در 1952 تاسیس شد، علیرغم عنوان آن همواره ساختاری اقتدارگرا و تحت تسلط ارتش و نیروهای امنیتی داشته است .اما شرایط خاص دهه اخیر ، بویژه تحولات پس از یازده سپتامبر و اعمال فشار برای اعمال برخی اصلاحات دموکراتیک از سوی کشورهای غربی بویژه آمریکا ، منجر به تن دادن این کشور به برخی اصلاحات شد. چنانچه برای اولین بار در تاریخ مصر انتخابات نیمه رقابتی ریاست جمهوری برگزار شد. تا پیش از آن انتخاب رئیسجمهور به صورت همه پرسی انجام میشد ، به طوریکه مردم نظر خود را درباره مثلا حسنی مبارک به عنوان رئیس جمهور به صورت آری یا خیر اعلام میکردند. البته در این انتخابات نیز حسنی مبارک با اختلاف زیاد پیروز انتخابات اعلام شد ، هر چند مخالفان با اعتراض به نتیجه اعلام شده ، آنرا ناشی از تقلب و دستکاری گسترده در انتخابات دانستند. این در شرایطی بود که انتخابات مجلس علیرغم محدودیتهای اعمال شده بر مخالفان به خصوص اعضا اخوانالمسلمین که مجبور به شرکت در انتخابات به صورت مستقل شدند با یک شگفتی همراه بود و 88 نماینده اخوانالمسلمین به مجلس راه یافتند. این مسئله زنگ خطری برای رژیم محسوب میشد.از اینرو دولت برای مدیریت انتخابات بعدی دست به کار شد. یکی از این تمهیدات تغییر برخی از اصول قانون اساسی برای محدود کردن امکان شکلگیری رقابت در انتخابات ریاست جمهوری بود. طبق این تغییرات کاندیدای مورد نظر یا باید از سوی حزبی معرفی شود که حداقل 5 درصد کرسیهای مجلس را در اختیار داشته باشد و یا اگر قصد شرکت به صورت مستقل را دارد باید موافقت 250 نماینده مجلس (شورا و شعب) و شوراهای استانها را داشته باشد.

با این تمهیدات انتخابات مجلس به عنوان پیشدرآمد انتخابات ریاست جمهوری حائز اهمیت شد.تحلیلگران شرایط حاکم برانتخابات مجلس را ناشی از این امر میدانند. اما به نظر میرسد شرایط انتخابات ریاست جمهوری سال آینده پیچیدهتر از شرایط حقوقی موجود باشد.در این رابطه باید برای تحلیل سناریوهای محتمل به برخی نیروهای موثر توجه کرد.

نیروهای موثر:

نیروهای موثر در تحولات مصر را میتوان شامل دو بخش کلی نیروهای داخلی و نیروهای خارجی تقسیم کرد: نیروهای داخلی موثر در تحولات این کشور را میتوان شامل گروههای حامی دولت متشکل از ارتش و نیروهای امنیتی ، برخی تجار و سرمایهدارانی که با استفاده از رانتهای دولتی و نظام حامی پرور شکل گرفتهاند و بخش اندکی از مردم که دولت مبارک را مانعی برای به قدرت رسین اسلامگرایان میدانند و گروههای مخالف و منتقد دولت که شامل گروههای متنوعی میشود، دانست. گروههایی همچون اخوان المسلمین ، حزب وفد ، حزب الغد ، جنبش الکفایه ، حزب ملیگرای ناصری و همچنین جریانات و افراد مستقل از میان نخبگان دانشگاهی و فعالین حقوق بشری و… . این جریانات و گروهها دیدگاهها و برنامههای بسیار متنوع و گاها متضادی دارند اما مخالفت با اقتدارگرایی حاکم نقطه مشترک همه آنهاست.

موثرترین نیروی خارجی در مصر را میتوان همچون بسیاری از کشورهای عربی ایالات متحده دانست. پس از مرگ ناصر که بیشتر به بلوک شرق گرایش داشت، انور سادات و حسنی مبارک به متحدانی قابل اعتماد برای بلوک غرب و آمریکا تبدیل شدند. یکی از مزایایی که این چرخش به سوی غرب برای آنها در بر داشت کمکهای سالانهایست که از سوی آمریکا در اختیار این کشور قرار میگیرد و مبلغ آن به طور میانگین به 2 میلیارد دلار میرسد. این کمکها در واقع به عنوان یکی از اهرمهای فشار و نفوذ آمریکا در این کشور تلقی میشود.

سناریوهای محتمل:

سناریوهای محتمل برای انتخابات آتی ریاست جمهوری را میتوان در دو قالب کلی تداوم شرایط موجود یا تبدیل حکومت به حکومتی موروثی و یا ایجاد تغییرات دموکراتیک در نظر گرفت.در این چارچوب کاندیداهای احتمالی جریان اول (تداوم وضع موجود یا موروثی کردن حکومت) حسنی مبارک ، جمال مبارک و عمر سلیمان خواهند بود و در جریان دوم (ایجاد تغییرات دموکراتیک)نمایندگان احتمالی محمد البرادعی ،عمرو موسی و ایمن نور میباشند.

1-حسنی مبارک: رئیسجمهور 82 ساله مصرپس از تحرکاتی که جهت آماده کردن شرایط برای جانشینی فرزندش جمال انجام داد ، با توجه به بروز برخی نارضایتیها درون حزب حاکم و بخشهای نظامی و امنیتی و عدم محبوبیت وی در میان مردم به نظر میرسد برای اعلام بازنشستگی دچار تردید شده است تا جائیکه از سوی حزب حاکم اعلام شده که وی برای بار ششم کاندیدای ریاستجمهوری خواهد شد.  باید توجه داشت که هر چند کاندیداتوری وی میتواند شکاف احتمالی در حزب حاکم و جریانات حامی دولت را پوشش دهد اما این مسئله با توجه به شرایط جسمی و سنی وی نمیتواند راهحلی مشخص برای دوران گذار مصر ، که نهایتا چندان دیر نخواهد بود، باشد و بالاخره این بحران با چند سال تاخیر رخ خواهد نمود.

2-جمال مبارک:فرزند 46 ساله حسنی مبارک، بانکداری است فعال در عرصه اقتصاد و متمایل به اقتصاد آزاد که حسنی مبارک از چند سال قبل با اتخاذ تدابیری از جمله ترفیع وی تا رده دبیر دفتر سیاسی حزب حاکم (NDP) و سپردن مسئولیت خصوصیسازی به وی در صدد آماده کردن وی برای سپردن پست ریاست جمهوری به وی بود.با این حال جمال مبارک در این مسیر با موانع و مشکلات زیادی مواجه است که شامل مخالفتهایی از سوی هر دو جریان مخالف و حامی دولت است. در جبهه مخالفان دولت اجماع کاملی برای مقاومت در برابر موروثی کردن حکومت و تداوم اقتدارگرایی خاندان مبارک وجود دارد.در میان جریان حاکم نیز به خصوص در میان نیروهای نظامی و امنیتی به علت پیشینه غیرنظامی وی مخالفتهایی با کاندیداتوری وی وجود دارد. باتوجه به ساختار حکومت مصر که تحت تسلط ارتش و نیروهای امنیتی است ، تاکنون تمامی روسای جمهور این کشور از میان نظامیان بودهاند ؛ از اینرو انتخاب فردی خارج از ساختار ارتش و نیروهای امنیتی به منزله کاهش نفوذ نظامیان خواهد بود و بدین جهت با آن مخالفند.از سوی دیگر عدم محبوبیت جمال مبارک در میان عامه نیز از دیگر موانع رسیدن وی به کرسی ریاستجمهوری است.مهمترین حامیان وی را میتوان برخی تجار و سرمایهداران صاحب نفوذ دانست که منافع خود را در  حمایت از وی میدانند.

3-عمر سلیمان : رئیس سازمان اطلاعات و امنیت مصر از افراد بسیار بانفوذ در ساختار حکومتی و بویژه در بین نیروهای نظامی و امنیتی است که در واقع گزینه جایگزین جمال مبارک از سوی این نیروها در صورت عدم کاندیداتوری حسنی مبارک است.

اما در سوی دیگر ماجرا نیروهای مخالف و منتقد دولت نیز دارای کاندیداهای احتمالی زیر خواهند بود:

1-محمد البرادعی: رئیس سابق آژانس بینالمللی انرژی اتمی و برنده جایزه صلح نوبل سال 2005 مهمترین چالش دولت مبارک برای انتخابات آینده است.البرادعی به عنوان یک چهره سرشناس و شناخته شده بینالمللی ، یکی از عوامل مهم جلب توجه عمومی به انتخابات و در کل شرایط سیاسی مصر است.وی چندی پیش از پایان مدت ماموریتش در آژانس در پاسخ به درخواستها برای برای ورود به انتخابات آینده ریاستجمهوری ،از احتمال کاندیداتوری خود در این انتخابات در صورت وجود تضمینهایی کتبی برای برگزاری آزاد و عادلانه انتخابات خبر داد. یکی از مهمترین اقدامات البرادعی تشکیل ‹‹انجمن ملی برای تغییر›› مدت اندکی پس از ورودش به مصر بود.این انجمن که ماهیتی جبههای دارد تقریبا متشکل از تمامی گروهها ، جریانات و شخصیتها و فعالین حقوق بشری مخالف و منتقد دولت است.هدف این انجمن که به طور کلی ، پیگیر اصلاحات در عرصه سیاسی است به طور خاص در 6 بند اعلام شده است: 1- پایان حالت فوقالعاده در کشور 2- نظارت کامل قوه قضائیه و قضات مستقل بر فرآیند انتخابات 3- نظارت داخلی و بینالمللی بر انتخابات 4- ارائه فرصتهای مناسب و کافی به تمام نامزدها برای حضور در رسانهها و بویژه در انتخابات ریاست جمهوری5- تضمین حق نامزدها برای نامزد شدن در انتخابات ، بدون در نظر گرفتن قید و بندها و شروط ظالمانه 6- حق حضور یک شخص در پست ریاست جمهوری تنها برای دو دوره متوالی و تغییر برخی از اصول قانون اساسی . اصلاحات در قانون اساسی بیشتر مربوط به اصول 76 ،77 و 88 است که ناظر بر اعمال محدودیت برای نامزد شدن در انتخابات ریاست جمهوری است.

البرادعی چهار اقدام را برای تحمیل این شرایط و ایجاد تغییرات مسالمتآمیز اعلام کرده است: نخست جمعآوری امضا از مردم دوم تحریم انتخابات سوم تظاهرات مسالمتآمیز و نهایتا نافرمانی مدنی شامل تحصن و دیگر راههای مسالمتآمیز.

مهمترین محدودیتها و نقاط ضعف البرادعی را میتوان دوری دو دههای وی از جامعه و فضای سیاسی ، آنهم در کشوری که روابط شخصی سیاسی همچون در اکثر کشورهای در حال توسعه حائز اهمیت فراوان است و همچنین تاکید عمده وی بر شعارهای سیاسی در جامعهای عمدتا سنتی و با ساختاری عمدتا روستایی دانست.

2-عمروموسی: دبیرکل اتحادیه عرب از دیگر کسانی است بحثهایی در رابطه با حضور احتمالی او در انتخابات آینده مطرح شده است ، اما با توجه به عدم تحرک وی تاکنون ، ناظران احتمال حضور وی را ضعیف میدانند.

3-ایمن نور: بنیانگذار و رهبر حزب الغد(فردا) ،اصلیترین رقیب حسنی مبارک در انتخابات گذشته بود.وی که پس از انتخابات مذکور به نتایج اعلام شده معترض بود و اعتراضش منجر به شکلگیری برخی تظاهرات در حمایت از وی شد ، چندی پس از آن انتخابات ، در سال 2006 به زندان افتاد و به جرم جعل سند محکوم شد.وی در سال 2009در حالی به دلایل پزشکی از زندان آزاد شد که بسیاری آزادی او را تحت فشارهای بینالمللی و به خصوص ایالات متحده میدانستند. ایمن نور بر اساس قانونی که حضور افرادی که در 6 سال منتهی به انتخابات محکوم و زندانی شدهاند را مانع میشود از لحاظ  حقوقی امکان حضور در انتخابات را ندارد ، اما حزب متبوع وی اخیرا او را به عنوان کاندیدای خود برای حضور در انتخابات آینده معین کرده است.از آنجا که یکی از مهمترین شرایط اپوزیسیون برای شرکت در انتخابات اصلاح قانون اساسی است، ممکن است این تغییرات شرایط حقوقی لازم برای حضور وی را مهیا کند.

ایالات متحده و انتخابات مصر:

چنانچه پیشتر گفته شد مهمترین نیروی خارجی موثر در مصر ایالات متحده آمریکاست.رفتار این کشور در قبال انتخابات پیش رو متاثر از چند پارامتر مهم است.تعهد به پیشبرد دموکراسی و حقوق بشر در چارچوب طرح خاورمیانه بزرگ و تعهد در قبال ثبات اسرائیل و روابط پایدار بین مصر و اسرائیل دو اولویت ایالات متحده در منطقه میباشد.البته این دو مقوله حداقل در کوتاه مدت و میان مدت از وزن یکسانی برخوردار نیستند و مسلما امنیت اسرائیل از این بین برای آمریکا دارای اولویت بالاتری است و از آنجا که مبارک و الیت حاکم طی سه دهه گذشته  نقش خود را به عنوان متحدی قابل اعتماد به خوبی ایفا کرده است بعید به نظر میرسد که حمایت آمریکا از تسریع فرآیند دموکراتیک حداقل در کوتاه مدت فراتر ازحد متعارف شود ، بویژه که تجربه انقلاب ایران پیش روی آنهاست.بنابراین این کشور علیرغم مواضع اعلامی خود درباره لزوم ایجاد فضای بازتر سیاسی در این کشور همچنان اولویت فوریتر را مدیریت مسائل منطقه با محوریت حفظ امنیت اسرائیل میداند.

نتیجهگیری:

مصر به عنوان یکی از مهمترین کشورهای منطقه در آستانه یک برهه حساس و تاریخی قرار دارد . دومین انتخابات ریاست جمهوری تاریخ مصر ممکن است بستری برای بروز تحولاتی شود که نه تنها سرنوشت آینده مصر را رقم بزند بلکه حاوی تاثیراتی شگرف برای منطقه باشد.انتخاباتی که از هماکنون میتوان پیشبینی کرد که چالشهای فراوانی برای حکومت کنونی در پی خواهد داشت. سناریوهای مختلفی ممکن است رخ دهد. آیا شاهد تداوم حکومت سی ساله حسنی مبارک خواهیم بود؟ یا موروثی شدن حکومت در خاندان مبارک را به چشم خواهیم دید؟ آیا نیروهای نظامی و امنیتی اجازه خروج ارتش از اریکه قدرت را خواهند داد؟ و نهایتا اپوزیسیون خشمگین (بویژه پس از انتخابات پارلمانی) و متحد اجازه تداوم وضع موجود را خواهد داد؟ باید منتظر ماند ودید. آیا مصر اولین رئیسجمهور سابق زنده خود را به چشم خواهد دید؟ این امر تنها با عدم انتخاب حسنی مبارک ممکن میشود.