قدرت نرم ترکیه در آسیای مرکزی

احمد مرجانی نژاد
مترجم رسمی، کارشناس عالی توسعه روابط فرهنگی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

مقدمه:
جمعیت ترکیه،طبق آمار 2018.م، حدود 82 میلیون تن است که از اقوام: ترک 80 % ، کرد 15% و سایر اقوام 5 % ، تشکیل شده است. اکثریت مردم ترکیه مسلمان( با غالبیت مذهب حنفی و نیزشامل : علوی – شیعی) هستند. زبان رسمی ترکی( استانبولی) و نظام حکومتی«جمهوری لائیک» است . جمهوری ترکیه به عنوان کشوری آوراسیایی، به دو بخش تقسیم می شود. بخش آناتولی یا آسیای کوچک در شمال غرب آسیا و خاورمیانه واقع است و بخش کوچکی از آن نیز به نام تراکیه در منطقۀ بالکان؛ در جنوب شرق اروپا قرار دارد .ترکیه سی و هفتمین کشور پهناور جهان است و با قرار گرفتن در یکی از حساس ترین مناطق، دارای موقعیت جغرافیایی راهبردی است، گذرگاه تجارت و انتقال کالا، از شمال غرب آسیا به اروپا ، است. تعداد کاربران اینترنت در ترکیه، حدود 59 میلیون تن، ضریب نفوذ اینترنتی 72 % ، تعداد کاربران فیسبوک حدود 37 میلیون تن ، است . 

دیپلماسی عمومی ترکیه در راستای :
1- فعالیت های آموزشی ، علمی ، خدماتی ، با محوریت گسترش زبان ترکی، پان ترکیزم
2- فعالیت های تبلیغ دینی ، با محوریت اسلام تسامحی ( عرفان ، صوفی گری )
3- فعالیت های تبلیغی هنری، با محوریت اشاعه موزیک، فیلم سینمایی، سریال های تلویزیونی
4- فعالیت های اقتصادی ، با محوریت افزایش محبوبیت کالاهای ساخت ترکیه( صادرات).بناء نهاده شده است.

دکترین های ملی گرایی افراطی/ ناسیونالیزم، از جمله: پان ترکیزم که توسط غربی ها در قرن 19 م.، مطرح شده است، اگر چه اینک نقش اساسی در تحولات داخلی و بویژه روابط خارجی کشورها را ندارد ولی در برخی جوامع،کشور ها ، تنش هایی را بوجود می آورد. «پان ترکیزم» به عنوان یک دکترین (ایدئولوژی) ادعای تعیین سرنوشت ملل آسیای مرکزی را در سر دارد ، اگر چه در مقام عمل ، در روابط بین کشورهای آسیای مرکزی و هم در روابط و مناسبات آنها با صاحب اصلی برند( پان ترکیزم) ، جمهوری ترکیه، نقش کم رنگی ایفاء می کند. اما در راستای ایجاد مزاحمت هایی در برابر احیا ء ، بازسازی حضور روسیه در کشورهای آسیای مرکزی، می تواند تا حدی موثر واقع گردد. جمهوری ترکیه دارای بیشترین شانس افزایش قدرت نرم در منطقه ، به‌ویژه در صورتی که روزنه‏ی فرصت‌ها باز باشد. محسوب می گردد، این روزنه می‏تواند در قالب کاهش علاقمندی راهبردی ایالات متحده و روسیه در منطقه یا تغییرات درونی در برخی کشورهای آسیای مرکزی صورت گیرد. با این وجود، صرفا با ایجاد یک راهبرد هم سو و متجانس از سوی ترکیه این امکان فراهم خواهد شد و نمی توان آن را تنها به هویت مشترک ( زبان) ترکی مرتبط دانست.
اصل عدم دخالت در مسائل منطقه ای ، به عنوان اولویت راهبردی سیاست خارجی جمهوری ترکیه در بیشتر دوران قرن بیستم مطرح بود، اما در طول دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه ، بویژه دهه گذشته، ترکیه به‌طور قابل ملاحظه‌ای از سنّت کمالیستی خود فاصله گرفته و تبدیل به یکی از بازیگران فعّال و تأثیرگذار در منطقه شده است. ترکیه امروزی، حاصل یک تفکر ژئوپلیتیک جدید و نیز اولویت های اقتصادی، امنیتی است. تغییرات تکنولوژیکی در سیاست خارجی ترکیه ، به ملاحظات ایدئولوژیکی یا اضطراب سیاست های عملی، نمی تواند تنزل یابد. دولت حزب عدالت و توسعه با استفاده از قدرت نرم در خاورمیانه به یک دولت بازرگان تبدیل شده است ، از سویی خصوصیات داخلی رژیم ها ، بویژه مسائل: دموکراسی ، حقوق بشری و … را مطرح می نماید و در دیگر سو، بر تقویت روابط تجاری با آنها تاکید دارد. ایدئولوژی مفروض حزب عدالت و توسعه در پیوند عمیق با درک اقتصاد لیبرال و در رابطه با تجارت خارجی در منطقه ، مورد ارزیابی قرار می گیرد که به سران آنکارا اجازه می دهد که در سیاست خارجی، دوگانه ( دو وجهی) حرکت کنند. به خاطر بهم خوردن توازن قدرت جغرافیای اقتصادی در منطقه، بازبینی راهبرد سیاست خارجی جاری ترکیه از « استراتژی به صفر رساندن مشکلات با همسایگان» به سوی « استراتژی بهره مندی از هوش سرشار و قدرت نرم» سوق داده شده است.

اولویت اصلی ترکیه توسعه صادرات به منطقه است، تنش ها و درگیری های اجتماعی در جهان اسلام و منطقه، برای دولت ترکیه، حداقل از نظر اقتصادی، برای کشوری که منبع انرژی کمی دارد، فرصتی مناسب به شمار می رود. ترکیه با استفاده از مفاهیم کلیدی قدرت نرم، خود را حامی واقع گرایی تغییرات دموکراتیک قلمداد می کند که به دنبال نظم منطقه ای لیبرال دموکرات می باشد، سیاست خاورمیانه ای دهه اخیر حزب حاکم عدالت و توسعه مبتنی بر الویت منافع مادی و عینی، بر عقاید و ادراکات است، اگرچه این دیدگاه ، ترکیه را با دیگر قدرتهای منطقه از جمله: ج.ا. ایران، عربستان، عراق، و… در تعارض قرار می دهد.
در اوایل دهه 1990، ترکیه بیشترین شانس برای تبدیل شدن به رقیب اصلی قدرت نرم روسیه در منطقه داشت. با این حال نگرش‏های آنکارا نسبت به منطقه تا حدودی احساسی و فاقد طرح و برنامه عملی و ملموس بوده است. ترکیه عموما به آسیای مرکزی نه به‌عنوان یک منطقه‏ی مجزا، بلکه جزئی از دنیای ترکی نگریسته است. این کشوربه‌سبب ساختار سکولار با جمعیتی مسلمان، و همچنین اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد به عنوان یک الگو مطرح بوده است. مذهب، آموزش و پشتیبانی از حوزه امنیتی، هر سه بصورت فعالانه در قبال آسیای مرکزی در دستور کار آنکارا قرار گرفته‏اند. البته ، تغییرات درونی( اسلام گرایی نظام ) ، فقدان توجه متناسب به هر یک از پنج جمهوری آوراسیایی ، مسائل ذی ربط با فعالیت های حاشیه ای «مدارس فتح الله گولن» و… در تغییر توانایی‏های نفوذ ترکیه، نقش موثری داشتند.
راهبرد / استراتژی ،جدید حکومت حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوعان، تنها تکیه به پان‌ترکیسم، نمی باشد، توسعه در حوزه فرهنگی، هنری، سیاسی، اقتصادی ، هم مد نظر است. طبق گزارش وزارت تجارت ترکیه، اعلام خبرگزاری آناطولی، میـزان درآمـد ترکیـه از صـادرات سریال های تلویزیونی در سـال 2013 .م، بیش از 150 میلیـون دلار، در سـال 2017 .م، بیش از 350 میلیـون دلار، در سال 2018 .م، بیش از 500 میلیـون دلار، رسـید. سریال های مذکور علاوه بر پخش، با اهداف معرفی و تبلیغ جمهوری ترکیه در کشور های همسایه ، ترک زبان منطقه، عرب زبان خاورمیانه، به صورت کالای در آمد زا، به کشورهای: حوزه دریای کارائیب – ونزوئلا- برازیـل- پـرو- پاراگوئـه- جمهـوری دومینیکـن- آرژانتین- اروگوئـه- شیلی- نیز صادر می گردد. توسعه حوزه صنعت سینما و فیلم سازی در ترکیه ، ضمن اشتغال زایی داخلی:
1- موجبات افزایش صادرات سایر کالاهای تولیدی ترکیه
2- افزایش گردشگران خارجی در ترکیه، می گردد.
چنان چه ، محبوبیـت سریال های مذکور در آمریـکای جنوبـی، باعـث افزایش 46 % حضـور گردشـگران قـاره آمریکا در ترکیـه شـده اسـت. سریال تلویزیونی موسوم به « قـرن باشـکوه» که به چند زبان مختلف برگردان شده است، بـه 86 کشـور جهان،از جملـه بـرای نخسـتین بـاربه کشور ژاپـن صادر شـده است. سریال های تولیدی ترکیه، در 146 کشـور منطقه خاورمیانـه- بالـکان- آفریقـا- آسـیای مرکزی- خـاور دور- آمریـکای جنوبـی ، پخـش و مورد علاقه بیش از 700 میلیـون تن ، واقع گردیده است. برگردان به زبان فارسی سریال های مذکور در افغانستان نیز طرفداران زیادی دارد.

هم چنین، سیاست آنکارا، شامل: فعال‌سازی روحانیون ترک برای توسعه اسلام در آسیای مرکزی می‌شود. برای حکومت آنکارا مهم است که آسیای مرکزی؛ ترکیه را به عنوان رهبر جهان اسلام در نظر بگیرد. در برنامه های جدید ترکیه ، الزام فعال‌سازی سیاست منطقه‌ای، بویژه در آسیای مرکزی، مد نظر است. مسلما، ترکیه به طراحی استراتژی جدید برای آسیای مرکزی فکر می‌کند، اما فعال‌سازی نظریه‌های قدیمی مربوط به اتحاد کشورهای ترک زبان، پایه و اساس آن را تشکیل می‌دهند. گسترش اتحاد کشورهای ترک زبان به مرزهای کشورها محدود نشده و ملل ترک آوراسیا ، برخی ساکنین روسیه و چین، را نیز در نظر دارد. برای درک وضعیت اجتماعی و موقعیت اقتصادی پان‌ترکیسم ، ترکیه، در شرایط جدیدی که پروژه های رقیب، «یک کمربند-یک جاده» چین و « اتحادیه اقتصادی آوراسیا» روسیه ، در حال توسعه می‌باشند؛ آنکارا از سویی ضمن ایجاد مزاحمت، سعی در ابراز توان رقابتی می نماید. مثلا: اویغورهای سین کیانگ کشور چین که پیرو اسلام تسامحی( صوفی) هستند و همین امر عامل تعامل ترکیه با آنان گردیده است و در ترکیه بیش از 300 هزار اویغور زندگی می‌کنند، از سوی آنکارا به عنوان ابزاری کاربردی مورد بهره برداری قرار می گیرد. احساسات ملی گرایانه ، جدایی طلبانه آنان به هنگام تاسیس« کنگره ملی ترکستان شرقی» در استانبول، طی سال 1992 .م، مورد حمایت ترکیه قرار گرفت. هم چنین ، آنکارا به طور فعال از «اویغورهای» منطقه خودمختار «سین کیانگ» جانبداری می‌کند و در سال 2009 .م، اردوعان، اقدامات خشونت بار دولت چین را محکوم و آن را نژادکشی اویغورها نامید.
اگر چه عامل ترکیه و جامعه ترک زبان ها، به نوبه خود، به سطح سیاسی مطلوب آنکارا منتقل نشده و تاثیری بر فرآیند تصمیم‌گیری‌های سیاسی ندارد. اما بدون شک، حضور ترکیه و پان ترکیسم ، عواملی هستند که بسیاری از کشورهای آسیای مرکزی باید آنها را مد نظر قرار دهند.
ایده جامعه ترک که شامل اشتراک فرهنگ، زبان و مذهب تحت رهبری ترکیه می‌شود؛ همواره عنصر مهم سیاست ترکیه از سال 1991 بوده است. نمی‌توان گفت که تمام کشورهای منطقه نقش برجسته ترکیه در فرهنگ ترکی را به رسمیت می‌شناختند، اما همواره به راحتی اشاره می‌کردند که توسعه اقتصادی ترکیه و همچنین امکانات سرمایه‌گذاری و چشم‌اندازهای تجاری-اقتصادی آن اهمیت زیادی برای کشورهای منطقه دارند. در واقع، ترکیه به عنوان شریک تجاری-اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی؛ یکی از مواضع پیشرو را دارد.
آسیای مرکزی از لحاظ همکاری تجاری-اقتصادی و توسعه کسب و کار کوچک و متوسط؛ یکی از مناطق مهم برای ترکیه به شمار می‌رود. این عوامل بیشتر، وابستگی متقابل را نشان می‌دهند. ترکیه دارای اهرم‌های بالقوه نفوذ است. منظور از اهرم‌های بالقوه نفوذ، نسلی است که دوران آموزشی خود را در مدارس و دانشگاه‌های ترکیه گذرانده و در حال حاضر، در سیستم مدیریت دولتی مشغول به کارند. استفاده از این اهرم‌ها، نشان دهنده “قدرت نرم” ترکیه بوده و نزدیکی ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی را در نظر دارد. کشورهای آسیای مرکزی وابستگی اقتصادی شدیدی به سرمایه‌گذاری‌های ترکیه و کمک‌های اقتصادی آن ندارند. بنابراین، نفوذ اقتصادی ترکیه، بالقوه است. با این حال، قرقیزستان سعی دارد از ترکیه کمک مالی دریافت کند، اما فعلا صحبت در مورد تزریق هنگفت مالی به اقتصاد این کشور دشوار است.
در حالی که از یک سو، پان‌ترکیسم در آسیای مرکزی بیشتر، دارای ریشه‌های گولنیسم، است، ترکیه فعالیت سیاسی خارجی خود را در پیشبرد گفتمان‌های ایدئولوژیک مانند پان‌ترکیسم، پان‌اسلامیسم ، اسلام سیاسی ترک، به منظور ایجاد رژیم‌های وفادار نسبت به خود در کشورهای آسیای مرکزی متمرکز کرده است. در این کشورها تجارت ترکیه به شدت فعال بوده، روابط فرهنگی، انسان دوستانه از طریق شبکه‌های گسترده موسسات آموزشی ترکیه پیشرفت کرده و نفوذ عمیق مدل ترکی اسلام مشاهده می‌شود. با توجه به این عوامل، ترکیه طبق برنامه به ایجاد لابی‌های گسترده در محافل سیاسی آسیای مرکزی پرداخته و منافع خود را پیش می‌برد. اما مشکل جاری برای ترکیه، آن است که لابی طرفدار ترکیه از سال 1993 .م، در کشورهای منطقه رشد کرده است، اما این لابی با کمک فتح‌الله گولن بوده است. اینک که مقرر گردیده است این عناصر از میان برداشته شوند، رفتار با طرفداران بالقوه فتح ا.. گولن، تغییر خواهد یافت و مشخص نیست که من بعد ، ترکیه به چه نیروهایی تکیه خواهد کرد.
علی‌رغم اینکه نقش ترکیه به عنوان بازیگر سوق الجیشی / ژئوپلتیک، با نقش بازیگران بزرگی، همانند: روسیه، چین،آمریکا، قابل مقایسه نیست، با این وجود، آنکارا با حمایت از اقلیت‌های ملی- اسلامی در منطقه نفوذ روسیه و چین، بازی سیاسی خود را برای ایجاد اختلافات اجتماعی- سیاسی انجام می‌دهد.
سیاست « نئوعثمانی- اخوانی » دولت حزب عدالت و توسعه ترکیه، غیر قابل پیش‌بینی‌ و متمرکز بر تحقق منافع ملی است، به عنوان مثال، حمایت از اویغورهای مرتبط با منطقه سین کیانگ ، ترویج تصوف ، مسدود سازی طرح‌های چین در آفریقا می‌تواند به افزایش میزان تنش بین پکن- آنکارا منجر شود. این گونه اقدامات ممکن است در رابطه با روسیه و ج.ا. ایران هم به کار برده شوند. آنکارا به دلیل نزدیکی جغرافیایی به تهران ممکن است اقدامات آشکارتری برای افزایش تنش در منطقه، جهت برخورداری از حمایت آمریکا ، انجام دهد.

جمع بندی:
به طور خلاصه می توان ابراز داشت در منطقه آوراسیا:
الف- روسیه و چین، در تصمیم گیری های سیاسی، اقتصاد، اتخاذ تصمیم های راهبردی/ استراتژیک بیشترین تأثیر را دارند.
ب- قدرت نرم روسیه ، از منظر گزاره های اطلاعاتی، اجتماعی ، قوی ترین، محسوب می گردد.
ج- قدرت نرم آمریکا از نظر مفهومی برای طبقه های: مرفه ، منورالفکر، فرهیخته جوامع مذکور جذاب و خوشایند تر است.
د- قدرت نرم ترکیه از منظر فرهنگی، بویژه اشتراک زبانی، برای جوامع کشورهای آوراسیا، نزدیک تر و مطلوب تر است. شبکه خدمات آموزشی، دینی، تجاری، جمهوری ترکیه، ظرفیت اعمال نفوذ فراوانی در بین آنان دارد.
ر- آسیای مرکزی و بویژه « دره فرغانه» به عنوان نقطه ضعف/ تهدید، کشورهای: روسیه، چین ،ایران ، ارزیابی می گردد، لذا ابزارهای نفوذ ترکیه، مکانیسم‌های تحریک‌آمیز بالقوه، باید مد نظر قرار گیرند.
س- غرب، ناتو، سازمان های بین المللی( تجارت جهانی،بانک جهانی و…..) از دیرباز، نقطه عطف و تسهیل کننده ، ره یافت تداوم استحکام نظام ترکیه، ارتقاء سطح بازیگری جهانی/ واسطه گری، جمهوری ترکیه، محسوب می شوند.
د- موضع رسمی آنکارا ، گاه با موضع واقعی، عملکردی آن متفاوت است، آنکارا اعلام می نماید که حامی و همکار هیچ شکلی از اعمال تروریستی، افراط گرایی،جدایی‌طلبی، نیست، اما ، وجود روابط بین آنان و سرویس‌های امنیتی ویژه ترکیه را بلامانع می‌داند.

منابع:
گزارش اداره کل رسانه ها، فضای مجازی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، آبان ماه 1398
« حسین اسوب علیف »رئیس مرکز تحلیلی راه حل‌های عاقلانه قرقیزستان
«رادیک میرزاگالی اف» مدیر مرکز مطالعات ژئوپلیتیک «برلیک – وحدت» در روسیه
«کازبیک بی‌سیبایف»، دیپلمات پیشین قزاقستان
احمد مرجانی نژاد، دیپلماسی منطقه ای جمهوری ترکیه ، بنیاد مطالعات قفقاز
دکتر رضا صولت- مرکز بین المللی مطالعات صلح ( IPSC ) – منتشره مورخ: 03/07/1398
پایگاه خبری ، تحلیلی الوقت – منتشره مورخ : 07/07/1398 .
ایران شرقی- کد خبر:1619- تاریخ: 01/07/1397
ایران شرقی – کد خبر:1642 – تاریخ: 10/07/1397

http://worldcrisis.ru/crisis
http://easterniran.com/fa/doc/interview/1619
http://easterniran.com/fa/doc/interview/1642
Jenny Barbara White. (2002), Islamist Mobilization in Turkey: a Study in

Vernacular Politics, University of Washington, pp 30’32

واژگان کلیدی:قدرت نرم ،ترکیه ،آسیای مرکزی،