راه‌ها و چالش‌های توسعه و صادرات گاز ترکمنستان -بخش دوم

صفی الله طایع

پژوهشگر مسائل منطقه ای

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

            ترکمنستان دو فرصت دیگر دارد که می‌تواند صادرات گاز طبیعی خود را افزایش دهد. نخست پروژه “تاپی” (ترکمنستان, افغانستان, پاکستان, و هند) است که کار ساخت آن تنها چند ماه پیش آغاز شد. طرح خط لوله تاپی به طور رسمی در زمان رژیم طالبان (1994-2001) مورد بحث قرار گرفت که خط لوله بعد از گذشت از خاک افغانستان به پاکستان و سپس به هند برسد. در سال 1997 یک هیات از طالبان از ایالات متحده بازدید کرد تا در مورد یک خط لوله از ترکمنستان به پاکستان مذاکرات را انجام دهد. جورج دبلیو بوش، فرماندار تگزاس در آن زمان، از این پروژه حمایت کرد و اتحادیه نفت شرکت یونوکال کالیفرنیا برای ساخت این خط لوله ابراز آمادگی نمود.

هیئت مذکوره همچنین به آرژانتین سفر کرد تا جزییات پروژه را با شرکت براداس بحث کند که همچنان ابراز علاقه نموده بود. این دو شرکت مطالعات امکان سنجی جدی را انجام دادند و موافقت کردند تا این پروژه را اجرا کنند. اما، حمله به سفارت آمریکا در نایروبی کنیاو توسط القاعده که “میهمان” طالبان نیز بود لطمه بزرگی به امکانیت تاپی زد و در نهایت، هر دو  شرکت یونوکال و براداس از این پروژه خارج شدند. اما رهبران هر چهار کشور در ماه فوریه سال 2018 برای گشایش کار پروژه رسماً ملاقات کردند. با وجود شور و شوق همه شرکا، تاپی هنوز  هم دور از واقعیت به نظر می‌رسد, مخصوصاً با توجه به وضعیت سیاسی در افغانستان و کمبود اعتماد عظیم میان پاکستان و هندوستان.

          راه دیگر برای صادرات گاز ترکمنستان عبور خط لوله از دریای کاسپین یا دریای خزر است. در بررسی فنی TCP 300 کیلو متر طول دارد که برای اتصال گاز ترکمنستان به آذربایجان برنامه ریزی شده است. این خط لوله سپس به خط لوله موجود از باکو به تفلیس در گرجستان پیوسته و سپس این خوط لوله می‌تواند از طریق “ترانس انتولیا” وارد اروپا شود. در این مرحله، مقداری از گاز به اروپای شرقی، بلغارستان و منطقه بالکان عرضه می‌شود. در مرحله نهایی، خط لوله به یکی دیگر از خط لوله‌های برنامه ریزی شده، “ترانست ادریاتیک” که گاز را به ایتالیا و سایر مصرف کنندگان در اروپا عرضه می‌کند، می‌تواند بپیوندد. خطوط لوله Trans Anatolia و Trans Adriatic، گاهاٌ با نام نابکو  (Nabucco) نیز شناخته می‌شود. مهم‌ترین هدف این پروژه رساندن”گاز برای کشورهای مرکزی و جنوب شرقی اروپا و کاهش وابستگی آنها به روسیه است” (زول 2011). قابل به ذکر است که تحریم‌های اقتصادی علیه ایران و شرایط شکننده سیاسی عراق فرصت مناسبی را برای آذربایجان و ترکمنستان فراهم می‌کند تا به پروژه نابکو بپیوندند. در تئوری، برای اتصال گاز ترکمنستان به اروپا، تنها نیاز به یک خط لوله 300 کیلومتری زیردریایی است, اما آیا این اتفاق می افتد؟ من به این باور هستم که چشم انداز این خط لوله بعید است. روسیه، استدلال می‌کند که این خط لوله دارای خطرات زیست محیطی بزرگ است. “یوری مرزاکاکوف” رئیس بخش دریای خزر در وزارت امور خارجه روسیه، اظهار داشته که “روسیه با خطوط لوله قزاقستان و ترکمنستان مخالف است زیرا حوضه دریای خزر منطقه زلزله خیزاست و وقوع یک زلزله می‌تواند باعث نابودی زیستگاه‌های ماهیان خاویاری شود.” ایران نیز به نوبه خود با احداث این پروژه مخالفت کرده است. با این وجود، هر دو جمهوری آذربایجان و ترکمنستان قویاً معتقدند که «خطرات زیست محیطی» فقط توسط روس‌ها برای توقف این پروژه مطرح شده و بس. فیکرت صدیقوف، یکی از متخصصین منطقه نیز به این باور است که بیانیه روسیه در مورد تأثیر منفی خط لوله انتقال کاسپین به محیط زیست، سوداگرانه و با برنامه‌های سیاسی روشن صورت گرفته است. در نهایت, بدون رضایت قدرت‌های سیاسی منطقه یعنی روسیه و ایران, انجام چنین پروژه‌ای برای ترکمن‌ها کمرنگ و یا غیر ممکن است.

            برای ترکمنستان، چین خریدار مطمئنی است که توانایی افزایش واردات را نیز دارد. تقاضای گاز طبیعی چین در 10 ماه اول سال 2014, 7.1 درصد افزایش داشته و این کشور در حال حاضر با کسری عرضه 45 درصد نسبت به تقاضا مواجه است. با توجه به انتظار رشد 5.5 درصدی اقتصاد چین طی سال‌های 2013 تا 2035 این توسعه اقتصادی طولانی مدت نیازمند تأمین کننده‌های متعهد و با توجه به گزینه‌های صادرات محدود ترکمنستان، ترکمن‌ها قطعاً متعهد به ادامه و گسترش همکاری‌های خود با چین هستند. چین یک خریدار متعهد با قابلیت‌های مالی قوی است که ابزارهای تکنولوژیکی برای توسعه بخش انرژی در ترکمنستان را نیز می‌تواند فراهم کند. پروژه‌های گوناگون چین در آفریقا، آسیای مرکزی، خاورمیانه و غیره می‌تواند اعتماد ترکمن‌ها به چین را بالا ببرد.  اما دولت ترکمنستان باید از خطرات تکیه کردن بر یک کشور آگاه باشد, تا اشتباه مونوپولی روسیه بر گاز خود را در معامله با چین تکرار نکند.   

در نتیجه، با وجود اینکه چالش‌های متعددی بر سر راه وجود دارد، صادرات گاز ترکمنستان در آینده، به ویژه در آسیا، بسیار چشمگیر خواهد بود. با این وجود، این دولت رانت خوار کوچک باید قوانین و مقررات خود را برای جذب سرمایه گذاری بیشتر اصلاح کند. سیاست‌های فعلی راه را برای جذب سرمایه‌های خارجی محدود نموده. در عوض مدل جدیدی از مشارکت خصوصی – دولتی، در واقع می‌تواند اعتماد بیشتری به سرمایه گذاران داخلی و خارجی بدهد. در سیاست‌های کلان, تنها از طریق همکاری منطقه‌ای، ترکمنستان می‌تواند اهداف بیشتری را به دست آورد. ترکمن‌ها با مدیریت و قبولی کنسرسیوم پروژه تاپی بخشی از تعهدات خود را در راه ایفای یک نقش مهم در مسائل مربوط به انرژی در منطقه و جهان نشان داند و این می‌تواند سرآغاز یک عصر نوین برای ترکمنستان باشد.

صفی الله طایع دانشجوی دکترا در دانشگاه دیکن استرالیا است. پروژه تحقیقاتی وی متمرکز بر ارزیابی نحوه تقسیم کمک‌های خارجی در توسعه دولت شکننده افغانستان بین سال‌های 2002 و 2016 است.

1. (BP, 2017).
2. Vasankczki, Lucas Zs. (2011). Gas Exports in Turkmenistan. Note De I’Ifri.
3. ibid
4. Stephen J. Blank. “Turkmenistan and Central Asia after Niazov” ArmyWarCollege. 2007. page 30
5. Luca Anceschi, Central Asia Policy Brief, 2015, page 3
6. http://www.naturalgaseurope.com/central-asia-gas-delivery-china
7. Kocak, Alp, Konur. (2016). TAPI natural gas pipeline project, Boosting trade and remedying instability?. European Parliamentary Research Service
8. Szul, Roman. Geopolitics of Natural Gas Supply in Europe-Poland between the EU and Russia. European Spatial Research and Policy.18. No.2. (2011) pp. 47-66.
9. William Ascher, Natalia Mirovitskaya, The Caspian Sea: A Quest for Environmental Security, page 40
10. AzarNews: http://www.azernews.az/analysis/83407.html June,11, 2015
11. Hasanov, H. (2014). Company for Construction, Operation of TAPI Gas Pipeline Established. Trend. 14. Nov. 2014.
12. Chris Pederson http://oilprice.com/Energy/Natural-Gas/China-Will-Not-Repeat-Europes-Natural-Gas-Mistake.html

واژگان کلیدی: راه‌ها، چالش‌های توسعه ، صادرات گاز ،ترکمنستان، گاز