اباذر براری

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

١-سازمان همکاری اقتصادی(اکو):

امروزه تمایل کشورها به همکاری در قالب سازمان های منطقه ای بیشتر شده است. چراکه همگرایی منطقه ای در ابعاد اقتصادی توانایی کشورها را برای آمادگی در عرصه جهانی، به ویژه سازمان تجارت جهانی بیشتر فراهم می کند. پیشینه ایجاد سازمان همکاری اقتصادی یا اکو به ١٩۵۵ می رسد که پیمان بغداد میان ایران، ترکیه، پاکستان، عراق، آمریکا و انگلستان برای جلوگیری از نفوذ شوروی شکل گرفت. با خروج عراق از پیمان در ١٩۵٨ پیمان به سازمان پیمان مرکزی(سنتو) تغییر نام داد و سه عضو آن ایران، ترکیه و پاکستان در ١٩۶۴ همکاری اقتصادی برای توسعه(RCD) را شکل دادند. با توجه به عدم موفقیت این سازمان، در سال ١٩٨۶ سازمان اکو با همین نام شکل گرفت و در نشست ١٩٩٢ در تهران با پذیرش اعضای جدید که شامل کشورهای استقلال یافته از شوروی سابق و افغانستان بودند، تعداد اعضاء به ١٠ عضو رسید.

سازمان همکاری اقتصادی(اکو) شامل ده کشور آذربایجان، افغانستان، ازبکستان، ایران، پاکستان،تاجیکستان، ترکمنستان، ترکیه،قزاقستان و قرقیزستان می باشد. اکو همینک یکی از ساختارهای با اهمیت منطقه ای جهت همکاری های اقتصادی است که با بازاری به وسعت بیش از ٣۵٠  میلیون نفر و فعالیت در مساحتی حدود ٧میلیون کیلومتر مربع بر اساس معاهده ازمیر تشکیل شده است. اکو در نشست استانبول با تقویت اصول و اهداف همکاری های منطقه ای بر چهار زمینه تجارت، حمل و نقل، ارتباطات و انرژی تاکید نموده است. در این بحث ما ضمن پرداختن به وضعیت انرژی در کشورهای عضو اکو به چهار مسئله نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصت ها و تهدیدها در مورد جمهوری اسلامی ایران اشاره خواهیم کرد.دلایل توجه به این بحث از آن جا ناشی می شود که امروزه مساله انرژی و امنیت آن برای همه کشورها به مقوله ای مهم در راستای منافع ملی آن ها تبدیل شده است و لذا جمهوری اسلامی ایران هم با توجه به مختصاتی که در ادامه خواهد آمد نمی تواند نسبت به این موضوع بی توجه باشد و باید از مزایای خود در این زمینه در پیشبرد منافع ملی استفاده نماید.

٢-وضعیت انرژی در کشورهای عضو اکو

منطقه اکو با قرار گرفتن در کنار سه منطقه عمده تولید انرژی جهان، یعنی روسیه، خلیج فارس و دریای خزر جایگاه ژئوپلتیکی ویژه ای دارد ضرورت توجه به مقوله انرژی در منطقه اکو را می توان از دو جنبه دانست: از منظر داخلی کشورهای عضو اکو، خود به اهمیت انسجام بخشی به سیاست ها و خط مشی خود اذعان داشته و نخستین با در اجلاس وزراء نفت و انرژی اکو که در اسلام آباد(٢٠٠٠) برگزار شد به آن اشاره کردند و برنامه اقدام برای همکاری های انرژی که برای سال های ٢٠٠١ تا ٢٠٠۵ تصویب شده بود را تا ٢٠١٠ تمدید کردند. پس از آن در پانزدهمین شورای وزیران اکو در آستانه جمهوری قزاقستان سند چشم انداز ٢٠١۵ اکو تصویب شد که بخشی از آن به بحث انرژی اختصاص داشت. اما اهمیت انرژی در منطقه به قدری بود که توجه طرف های دیگر را نیز به آن معطوف نمود.توجه اروپا و امریکا به ضرورت تنوع بخشی به منابع انرژی و خروج از وابستگی به خاورمیانه به دلایل مختلف اهمیت انرژی منطقه اکو را روشن  می کند.منافع امریکا در منطقه اکو هم ابعاد اقتصادی و هم ابعاد ژئوپلیتیکی را در برمی گیرد. در بعد اقتصادی امریکا مهمترین شریک تجاری ترکیه، پاکستان، ترکمنستان و قزاقستان محسوب می شود و روابط تجاری اش با سایر اعضای اکو به جز ایران وضعیت مطلوبی دارد از طرف دیگر دامنه حضور شرکت های نفتی امریکایی در منطقه اکو قابل توجه است. رویکرد سیاست خارجی امریکا به اکو مبتنی بر جلوگیری از توسعه است. اگرچه امریکا انگیزه های قوی دارد تا با حمایت از روندهای منطقه ای از نفوذ روسیه در منطقه جلوگیری کند اما با توجه به حضور و نقش ایران در اکو، امریکا از این امر صرفنظر کرده و بیشتر نگران قدرت یابی منطقه ای ایران و رشد اسلام گرایی سیاسی در حوزه کشورهای اکو می باشد.

از سوی دیگر نگاه اروپا به سازمان اکو مبتنی بر منافع اقتصادی می باشد. اما روس ها که همچنان خواستار حضور پررنگ در منطقه هستند سازوکاری موازی تحت عنوان جامعه کشورهای مشترک المنافع (CIS) را به وجود آوردند و خواستار این امر هستند که خطوط لوله انرژی این منطقه از روسیه بگذرد.

ترانزیت انرژی که می توانست یکی از مهمترین زمینه های همکاری کشورهای عضو اکو بوده باشد با مداخله قدرتهای بزرگ در مسئله خطوط لوله انتقال نفت و گاز یکی از جدی ترین حوزه های رقابت میان اعضاء شد. در حالیکه در ١٩٩٧ موضوع ترانزیت انرژی در عالیترین سطح مطرح بوداز سال ٢٠٠۶ این مسئله به عرصه ای برای رقابت کشورها در جهت افزایش منافعشان تبدیل شد و در همین راستا شاهد تنوع وسیعی در طرح های انتقال منابع انرژی از منطقه هستیم که بسیاری از آن ها کاملا مبتنی بر اغراض سیاسی بود و به همین دلیل از مسیر های بهینه چشم پوشی شده است.

آمارها منتشره توسط(BMI)نشان از وضعیت انرژی در کشورهای مختلف می دهد. در جداول زیر به بررسی وضعیت انرژی در کشورهای عضو اکو پرداخته می شود.

در مورد سه کشور افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان به علت ضعف شدید منابع انرژی  تخمین دقیقی  وجود ندارد اما آن چه واضح است، این سه کشور به عنوان وارد کنندگان انرژی شناخته می شوند.

وضعیت انرژی در کشور تاجیکستان :

گاز: گاز از اقلام وارداتی به تاجیکستان است. هرساله 500 میلیون متر مکعب گاز از ازبکستان و با نرخ 55 دلار برای هر متر مکعب به تاجیکستان وارد میشود.

نفت: تاجیکستان دارای 400 میلیون تن نفت ذخایر نفت و یک تریلیون و 300 میلیون متر مکعب ذخایر گاز است که در عمق 7-6 کیلومتری زمین قرار گرفته است لذا استخراج آن از دید کارشناسان توجیه اقتصادی ندارد. بناچار سوخت از اقلام وارداتی به این کشور است.

وضعیت انرژی در قرقیزستان:

اکتشاف و بهره برداری از مخازن نفت قرقیزستان از سال 1900 آغاز شد و در سال 1913 تولید نفت از مخازن این کشور به روزانه 3 هزار تن رسید. تولید نفت در قرقیزستان در سال 1958 بیش از ۴٩٠ هزار تن بود که این میزان  در سال 2004 در حدود 73 هزار تن شد که البته این میزان تنها 3/7 درصد نیاز داخلی کشور بود. در این دوره تولید گاز نیز از مخازن ملی به صورت قابل ملاحظه ای افت کرد و به 32/2 میلیون متر مکعب در سال 2001 رسید که این میزان نیز تنها 3 درصد از نیاز داخلی کشور بود.

وضعیت انرژی در افغانستان:

این کشور بر اساس آمار در سال ٢٠٠٩ حدود ۵٠٠٠هزار بشکه در روز مصرف نفت داشته است در حالیکه هیچ گونه تولیدی نداشته است. بر این اساس در سال مذبور افغانستان ۴۴٠۴ هزار بشکه واردات نفت داشته است. در مورد گاز این کشور در سال ٢٠٠٨ قریب ٣٠ میلیون مترمکعب تولید داشته که این میزان را تماما مصرف نموده است.

با توجه به آن چه اشاره شد می توان ایران و آذربایجان را به عنوان بزرگترین تولید کنندگان نفت، ایران و ترکمنستان بزرگترین تولیدکنندگان گاز و ایران ،ترکیه و آذربایجان را مهمترین طرف های درگیر در بحث انتقال انرژی منطقه دانست. اگرچه در مقوله تولید مسیرهای دیگری نظیر افغانستان وپاکستان هم مطرح هستند که با توجه به معضل امنیتی در این کشور چندان این مسیرها قابل اعتنا نیستند.

٣-تحلیلS.W.O.T از جایگاه ایران در بخش انرژی در میان کشورهای اکو

نقاط قوت:

• موقعیت ویژه ایران از لحاظ استراتژیک(پل استراتژیک اکو – خلیج فارس– دریای عمان)

و ژئواکونومیک(قرارگیری ایران در بیضی انرژی جهان)

• مشترکات مذهبی و فرهنگی ایران با کشورهای عضو اکو
• توان تاثیر گذاری ایران بر تصمیمات اکو به واسطه آن که یکی از بنیانگذاران اکو است و دبیرخانه دائمی آن در تهران است و ٢٠  درصد کارمندان و کارشناسان این سازمان ایرانی هستند.

• ایران یکی از بهترین مسیرهای انتقال انرژی در منطقه می باشد.
• ایران تنها کشور عضو اوپک در میان اعضای اکوست.
• منابع عظیم نفت و گاز (منابع برتر ایران در میان اعضای اکو)
• ایران به همراه عربستان و روسیه تولیدکنندگان اصلی انرژی در جهان هستند.
• برتری ایران در بخش بالادستی نفت در منطقه
• توان تکنولوژیکی برتر

نقاط ضعف:

• پتانسیل ضعیف زیر ساختی ایران در مورد انتقال
• محدودیت های ایران برای سرمایه گذاری در سواپ و خطوط لوله
• مصرف زیاد داخلی
• عدم حضور موثر در بازار کشورهای عضو اعم از نفتی و غیر نفتی
• ضعف ایران در تولیدLNG

فرصت ها:

• عدم دسترسی کشورهای اکو به ویژه کشورهای آسیای مرکزی و کشورهای محصور در خشکی
• تلاش جمهوری های تازه استقلال یافته برای رهایی هرچه بیشتر از سیطره روسیه در بخش انرژی
• قابلیت ایران در انتقال گاز کشورهای اکو از طریق خط لوله ناباکو ( ایران ترانس)
• انتقال انرژی منطقه از طریق سواپ
• انتقال گاز ترکمنستان به بازارهای جنوب آسیا
• اتصال خطوط انتقال انرژی ایران به چین از طریق آسیای مرکزی و ایجاد دالان انرژی
• دامپینگ هزینه حق عبور برای ترغیب کشورها به انتخاب ایران به عنوان مسیر انتقال
• بازار گسترده در اطراف ایران (اعم از تولیدکننده و مصرف کننده)

تهدید ها:

• خط لوله ترانس افغان
• خط لوله ترانس خزر
• عدم اعتماد قدرت های بزرگ برای سپردن انتقال انرژی به ایران (در صورت عبور خط لوله انرژی منطقه اکو از ایران،این کشور به ابزاری در جهت تحمیل اراده و اثرگذاری در منطقه دست خواهد یافت.)
• قابلیت دسترسی به آب های آزاد توسط پاکستان و ترکیه علاوه بر ایران  .
• وجود جایگزین های مختلف برای انتقال :-دریای سیاه(روسیه-گرجستان-آذربایجان)

-اروپا(بلاروس-اوکراین)

-اقیانوس هند(افغانستان-پاکستان)

– مسیر چین

• جهت گیری های سیاست خارجی امریکا در قبال ایران در بخش انرژی و تلاش برای هرچه کمرنگ تر کردن نقش ایران
• مطرح شدن ترکیه به عنوان هاب انرژی به جای ایران
• دیپلماسی انرژی روسیه برای حفظ جایگاه خود در منطقه و در اختیار گرفتن نبض انتقال انرژی

چند توصیه و راهکار برای ایران :

• ایران می تواند برای ارتباط دادن شمال و جنوب هریک از کشورهای شمالی در سواحل جنوبی بندری را به شکل اختصاصی تعیین کند. تا تحت قوانین ایران و حاکمیت ملی مورد استفاده قرار گیرد
• تلاش برای توسعه سواپ تا هم در عرصه داخلی مورد استفاده قرار گیرد و هم جهت مصرف به خلیج فارس منتقل شود. به ویژه بالا بردن ظرفیت خط لوله نکا- جاسک
• حرکت از مرحله صادرات خام انرژی به سوی سرمایه گذاری در بخش بالا دستی نفت و گاز بوسیله ساخت پالایشگاهها ،خط لوله  و …در جهت جذب انرژی منطقه اکو و ارزش افزوده بر انرژی منطقه
• تکیه بر روابط فرهنگی و مذهبی و استفاده از آن برای چانه زنی در عرصه انرژی با ارائه مسیرهای متعدد و راهکارهای گوناگون به کشورها
• تلاش ایران در عرصه سیاسی برای ایجاد روابط مناسب با دولت ها و پذیرفته شدن به عنوان دولت دوست
• تلاش برای تنظیم روابط با امریکا به عنوان عنصری اساسی و اثرگذاری بر منطقه
• استفاده شکاف های موجود در روابط روسیه و جمهوری ها
• تنظیم یک دیپلماسی انرژی مستقیم در ارتباط با روسیه
• توسعه هر چه بیشتر روابط با اعضای اکو و اثرگذاری بر اقتصاد آن ها
• پیشنهاد اتصال شبکه انرژی اکو
• پیگیری تاسیس مجمع انرژی کشورهای عضو اکو
• پیگیری سرمایه گذاری های مشترک در حوزه انرژی و آزاد سازی مقوله انتقال انرژی