دكتر حسين آجرلو
كارشناس مسائل لبنان
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
یکی از موضوعاتی که هم اکنون کل جامعه جهانی با آن روبرو است، بحث بحران سوریه می‌باشد. این بحران در حوزه معادلات منطقه‌ای و بین المللی تبعات مختلفی داشته است. اما متأسفانه یکی از بدترین فجایع انسانی که اتفاق افتاده و بخش مهمی از افکار عمومی و جهان را تحت تأثیر خود قرار داده است بحث آوارگان سوریه می‌باشد. موضوع آوارگان سوری به صورت مشکلی در آمده که بسیاری از کشورهای اروپایی، کشورهای همسایه سوریه و حتی فراتر از آن کشورهای حوزه اقیانوسیه را درگیر کرده و به مسأله‌ای تبدیل شده که حقوق بین الملل را دچار تحولاتی نموده و بحث حقوق بشر، بحث پناهندگان و کسانی که واقعاً در شرایط سختی قرار دارند، بحث مهاجرت‌ها، قوانین در اروپا و عوامل مختلفی را تغییر داده است.
چنانچه ذکر شد یکی از مقاصد و اولین انتخاب آوارگان سوری جهت مهاجرت کشورهای همسایه می‌باشند. یکی از کشورهای همسایه سوریه لبنان می‌باشد. کشور لبنان دولت ضعیفی دارد، ارتش این کشور قدرتمند نیست، مرزهای این کشور تقریباً باز است و رفت و آمد به این کشور به دلیل معاهدات بین طرفین برای سوری‌ها آزاد بوده است، لذا از همان ابتدای تحولات و بحران سوریه مشاهده شد که تعداد زیادی از مردم سوریه وارد لبنان شدند. آمار ثبت شده سازمان ملل از آوارگان سوریه در لبنان در حدود یک میلیون و صد هزار نفر می‌باشد. اما مقامات دولت لبنان ادعا می‌کنند که نزدیک یک میلیون و پانصد هزار نفر آواره سوری در لبنان حضور دارند. البته این آمار علاوه بر تعداد بین پانصد هزار تا یک میلیون کارگر سوری است که در بخش‌های مختلف خدمات و صنایع لبنان مشغول به کار بودند. به این ترتیب ورود این آوارگان باعث شد جغرافیای جمعیتی لبنان که کشوری کم جمعیت است دچار تحولاتی شود. به دلیل اینکه لبنان دارای اقلیت قوی مسیحی می‌باشد بسیاری از مسیحیان سوریه به ویژه آنانی که در منطقه شمال غرب این کشور و منطقه شام و منطقه دمشق مستقر بودند به لبنان مهاجرت نموده و در کنار هم کیشان خود در مناطق مسیحی نشین لبنان مستقر شدند. همچنین بخشی از شیعیان و علویان سوریه نیز به دلیل وجود یک طایفه شیعه در جنوب لبنان به این منطقه وارد شدند. از آنجا که دو کشور از دیرباز با یکدیگر همسایه بودند افرادی که به مناطق مختلف لبنان رفت و آمد داشتند در این کشور مستقر شدند. از نظر بافت سیاسی طرفداران نظام سوریه بیشتر در مناطق جنوبی و شرقی و به عبارتی مناطقی که حزب الله قدرت را در دست دارد وارد شدند. بیشتر مخالفان نظام سوریه نیز در مناطق شمال لبنان و طرابلس و عکا ساکن شدند. در مورد نوع پراکندگی گروه‌ها چنانچه ذکر شد بیشتر در مناطق جنوبی و شمالی مستقر شده‌اند. بسیاری از این افراد در بیروت، مناطق مرکزی، همچنین در سیدا مستقر شده‌اند. بخشی از افرادی که در قالب آوارگان سوری وارد لبنان شده‌اند آوارگان فلسطینی بوده‌اند که در اردوگاه‌های فلسطینی نشین در سوریه مانند اردوگاه یرموک ساکن بوده‌اند. که به دلیل اتفاقاتی که در اردوگاه یرموک در دمشق به وقوع پیوست به عنوان پناهنده وارد لبنان شدند. و بیشتر در اردوگاه‌های فلسطینی و مناطق فلسطینی نشین در مناطق مختلف لبنان ساکن گردیدند. این امر به یک بحران در بحران تبدیل شد. یعنی بحران آوارگان فلسطینی به بحران آوارگان سوری افزوده شد. در مورد تأثیرات اقتصادی و فرهنگی پناهندگان سوری در لبنان باید اشاره کرد که چنانچه ذکر شد لبنان کشوری کوچک است و اقتصاد آن در چند سال اخیر و پس از پایان جنگ داخلی 1990 و اتفاق طائف وارد یک نوسازی شده بود که این روند ادامه داشت. اقتصاد لبنان تا حدودی بر پایه جذب توریست و گردش خدمات مالی از جمله بانک‌ها و بحث‌های شرکت‌های تجاری فعال شده بود. با وقوع جنگ 33 روزه سال 2006 و تحولات داخل لبنان و سوگیری جدی و خروج سوریه از این کشور امنیت در این کشور به شدت تضعیف شد. همچنین به دلیل اختلافات میان دو جریان چهارده مارس و هشت مارس خیلی از روند توسعه این کشور متوقف شد. از سال 2008 و حاکمیت رکود بر اقتصاد جهانی به دلیل وابستگی شدید اقتصاد لبنان به اقتصاد جهانی، اقتصاد لبنان نیز دچار رکود شد. جمیع این عوامل موجب شد که اقتصاد لبنان با مشکلاتی جدی روبرو گردد. چنانچه ذکر شد اقتصاد لبنان در چند سال اخیر به دلایل مختلف با مشکلات زیادی روبرو بود. اما ورود سوری‌ها به لبنان پیامدهای مثبت و منفی داشت. در بررسی پیامدهای مثبت آن باید گفت با توجه به بحران سوریه و مشکلاتی که در ارتباطات کشور سوریه با محیط پیرامون آن به وجود آمد و بنادر، فرودگاه‌ها و راه‌های مواصلاتی به این کشور به نوعی درگیر بحران شد، لبنان به عنوان دروازه‌ای که به دریا راه دارد و از سمتی به دمشق نیز نزدیک می‌باشد و دارای مناطق تقریباً امنی می‌باشد به دروازه ورود کالاها و نیازهای سوریه تبدیل شد. بیشترین اشخاصی هم که در این زمینه فعال هستند لبنانی‌ها و سوری‌های آواره می‌باشند. لذا مشاهده می‌شود که اقتصاد لبنان بعد از چند سال رکود تا حدودی افزایش و توسعه را تجربه می‌کند. دوم اینکه لبنان به عنوان کشوری دارای خدمات مناسب و جایگاهی برای توریسم، سال‌ها صنعت توریسم و گردشگری آن با رکود مواجه شده بود. ورود سوری‌ها به لبنان و به ویژه آن دسته‌ای که وضعیت مالی خوبی نیز داشتند برای صنعت توریسم لبنان توسعه به همراه داشت. از سویی عدم فعالیت فرودگاه بین المللی دمشق و مشکلات عدیده در حمل و نقل موجب گردید که حمل و نقل هوایی لبنان نیز تا حدودی توسعه یافته و تا حدودی بار فرودگاه دمشق به فرودگاه بین المللی بیروت فرودگاه رفیق حریری وارد شود. اما در بررسی پیامدهای منفی آن باید گفت ورود پناهندگان سوری بخشی از بازار مصرفی لبنان را به خود اختصاص داد. به همین سبب تجار لبنانی و حتی دولت لبنان که از قبل مالیات درآمدهای خود را تحصیل می‌کند به منفعتی رسیدند. از سوی دیگر به دلیل استقرار بخش زیادی از آوارگان سوری در لبنان سازمان‌های بین المللی و برخی از کشورهای عربی جهت جلوگیری از سرازیر شدن این بحران به سمت آن‌ها کمک‌های زیادی را به دولت لبنان کردند تا آن‌ها را توزیع کند و این کمک‌ها به نوعی به دولت لبنان بوده تا بتواند به مردم خود خدماتی ارائه نماید. از سوی دیگر برخی از این آوارگان که از ثروتی برخوردار بودند و نزدیک‌ترین کشوری که توانستند اموال خود را انتقال دهند بانک‌های لبنانی بود. بخشی از آن‌ها نیز اموال خود را در چرخه اقتصاد لبنان وارد کردند. همین امر نیز پیامدهای مثبتی را برای اقتصاد لبنان داشت. اما پیامدهای منفی این موضوع هم زیاد بود. چون پناهندگان سوری از نظر اقتصادی و فرهنگی اختلاف فرهنگی با مردم لبنان داشتند این مسأله باعث بروز طبقات پایین در لبنان شد و ناهنجاری‌های اجتماعی و اقتصادی زیادی را در پی داشت. از سوی دیگر خود لبنان با بحران بیکاری روبرو بود. بسیاری از جوانان لبنان مشکل بیکاری داشتند. با ورود نیروهای ارزان قیمت از سوریه این بحران تشدید شد و دولت لبنان با مشکلات زیادی مواجه گردید. از نظر فرهنگی نیز بیشتر سوری‌هایی که وارد لبنان شدند در کشور سوریه در مناطق عشایری زندگی می‌کردند. بخشی شهر نشین و بخشی روستا نشین و عشایر و دارای فرهنگ عشایری بودند. این فرهنگ عشایری با ساختار آزاد و اجتماع آزاد و شهرنشینی لبنان تعارض داشت و همین مسأله باعث تعارضاتی گردید. در بررسی پیامدهای سیاسی امنیتی ورود پناهنگان سوری به لبنان لازم به ذکر استکه امنیت لبنان همیشه با چالش جدی روبرو بوده و این کشور همواره با تهدیدات امنیتی داخلی به ویژه تهدیدات رژیم صهیونیستی از طریق استخدام جاسوس‌ها و مزدورانی با هدف ضربه زدن به حزب الله لبنان مواجه بوده است. ورود بخشی از این آوارگان به لبنان مشکلات امنیتی این کشور را تشدید کرده است. از سویی لبنان کشوری با گوناگونی مذهبی و فکری بوده که مردم آن با وجود اختلافات در کنار یکدیگر زندگی می‌کرده‌اند و ورود پناهندگان سوری با تفکرات تکفیری موجب تشدید تفکرات فتنه انگیزانه میان شیعه و سنی گردیده است. در بعضی موارد مشاهده می‌شود که با ورود آوارگان اختلافات تشدید شده است. از سوی دیگر عاملی که مشکلات امنیتی را به شدت تشدید نموده استقرار آوارگان سوری در حاشیه شهرها می‌باشد که بخشی از این قسمت‌ها از کنترل خارج شده است. بسیاری از سرقت‌ها و جرایم شهری به وسیله همین پناهندگان اتفاق می‌افتد. همچنین از آن‌جایی که این پناهندگان دارای عشیره و خاندانی در لبنان نیستند و با توجه به ضعف حکومت و نبود نظارت عشیره‌ای همین مسأله موجب ایجاد تهدید جدی شده است. در مورد چشم انداز و آینده پناهندگان سوری در مقدمه ذکر این نکته الزامی است که ورود پناهندگان با این حجم در تاریخ لبنان سابقه داشته و در جنگ‌های 1948 و 1949 و همچنین جنگ 1967 تقریباً نیم میلیون فلسطینی وارد لبنان شد و این کشور از جمله کشورهای پناهگاه آوارگان فلسطینی بود که این آوارگان در این کشور ماندگار شده و اکنون در قالب اردوگاه‌های فلسطینی نشین مستقر هستند. حتی برخی از آنان نیز جذب جامعه لبنان شده‌اند. به نظر می‌رسد با توجه به تحولات اخیر و با توجه به اینکه سوریه فاقد چشم‌انداز روشنی می‌باشد، بخش اعظمی از پناهندگان در لبنان مستقر خواهند شد و زندگی عادی در پی خواهند گرفت. اما مشکلی که در این میان وجود دارد آن است که قانون لبنان به راحتی اجازه تجنیس و اقامت دائم را به سوری‌ها و سایر خارجی‌ها نمی‌دهد. به همین دلیل در آینده شاهد یک سری بحران‌ها و خلأهای قانونی خواهیم بود. آوارگان سوری و فرزندانی که از آن‌ها در ازدواج‌ها به دنیا خواهند آمد و مسائل بسیار پیچیده دیگری در آینده مشاهده خواهد شد. از سویی ورود این آوارگان در تغییر بافت جمعیتی تأثیر زیادی خواهد داشت. همین امر در لبنان بحران‌زا خواهد بود. چنانچه در ابتدا ذکر شد پناهندگانی که از سوریه وارد لبنان می‌شوند بیشتر از مذهب اهل سنت بخشی مسیحی و تعداد کمی هم شیعه هستند. همین مسأله می‌تواند تعادل جمعیتی که در لبنان بارها موجب جنگ شده است را بر هم بزند و امکان ورود لبنان به یک فزای بحران‌زا را میسر می‌نماید. از سوی دیگر کماکان لبنان به واسطه همین آوارگان سوری می‌تواند دروازه ورود قاچاق و مسائلی از این دست باشد که برای آینده سوریه خطرناک است. به نظر می‌رسد که بایستی دولت‌های لبنان و سوریه برای این موضوع فکری بیندیشند. در جمع بندی باید گفت آوارگان و پناهندگان سوری در کل دنیا به عنوان یک چالش مطرح شده و حتی کشورهای غربی را مجبور به تجدید نظر در سیاست‌های پناهندگی خود کرده است. در لبنان به دلیل نبود یک حکومت قوی بیشتر از آن‌که برای دولت‌ها مشکل ساز شود برای مردم لبنان بحران زا بوده است. از طرفی پیامدهای مثبتی نیز داشته ولی در کل به نظر می‌رسد ادامه این روند و باقی ماندن پناه جویان سوری در لبنان در آینده مشکلات زیادی را هم برای دولت لبنان و هم دولت سوریه خواهد داشت.
