فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
رخدادهاي چند هفته گذشته در عربستان و خيزش شيعيان در اين كشور عربستان را وارد مرحله نوينی کرده و توجه بيشتر رهبران عربستان را موجب شده است. در اين بين با توجه به نوع كنشگري دولت و شيعيان در عربستان و متغيرهاي دخيل در اين بحران و همچنين شناخت شرايط امروزين و آينده شيعيان و رويكرد رياض در مقابل آنان گفتگويي با دكتر حسن هاني زاده كارشناس مسائل خاورميانه انجام داده ايم:
واژگان كليدي: شيعيان، عربستان، القطيف، آل سعود، رويكرد امنيتي، نارضايتي
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا آمارهاي دقيقي در مورد جمعيت شيعه در عربستان وجود دارد؟
ما دو نوع جامعه شيعه در عربستان داريم: نخست جامعه شيعه اثني عشري است كه بيشتر در مناطق شرقي مانند القطيف الاحسا و العواميه و ظهران مستقر هستند كه سابقه ديرينه اي از حضور در عربستان دارند. جامعه شيعه مدينه هم شيعه اثني عشري است و ريشه در گذشته دارد. اين مجموعه مهم كه پانزده در صد از جمعيت بيست و پنج ميليوني عربستان را تشكيل مي دهند در حاشيه قرار دارند. جامعه شيعه ديگري هم در اين كشور داريم كه اكثريت آنان در استانهاي جيزان و نجران هستند. بخشي از اين جامعه اسماعيلي، علوي ها و زيدي ها هستند و زير مجموعه شيعيان بوده و داراي طوايفي مستقل هستند. لذا در مجموع حدود سي درصد از جمعيت عربستان را تشكيل مي دهند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: رويكرد رياض در مقابل گروه هاي گوناگون شيعي چه بوده است؟
رياض تاكنون تلاش كرده است تا از ارتباط ميان حوثي ها، با شيعيان، زيدي ها و اسماعيليان و شيعيان دوازده امامي جلوگيري كند و انواع ترفندها را بكار گرفته است كه از ارتباط استانها و مناطق شيعي نشيني مانند نجد، جيزان را از استانهاي القطيف و الاحسا جلوگيري كند تا شيعيان به گونه اي پراكنده در اين كشور حضور داشته و از تمركز آنها و ارتباط آنها جلوگيري شود. در اين بين عربستان بويژه روي جمعيت شيعيان مدينه حساسيت بسياري دارد. حتي شيعيان مدينه حتي براي ورود به مكه مي بايد از سازمان هاي و دستگاه هاي امنيتي مجوز دريافت كنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: پتانسيل هاي نارضايتي شيعيان شرق عربستان تا چه ميزاني است؟
رفتار تبعيض آميز با شيعيان، محروميت آنها و سركوب اين جمعيت مهم باعث شده است تا شيعيان عربستان به نقطه انفجاري رسيده و اكنون نيز قيام كنند. حتي شيعيان شرقي حتي از ورود به رشته هايي خاص در دانشگاهاي عربستان محروم هستند و هيچ گونه نقش تاثير گذاري در ساختار قدرت در عربستان ندارند. در مقابل حضور چهره هاي برجسته شيعه مانند باقر النمر نشان ميدهد كه شيعيان پايگاه قدرتمندي در شرق عربستان دارند. در اين ميان اعتراض هاي شيعيان شرقي هم قبل از بروز انقلابهاي عربي مطرح شد است، اما دولت عربستان در طول 8 سال گذشته همواره تلاش كرده است رهبران شيعيان را درگير و زنداني كند. يعني خواسته هايي از سوي شيعيان انجام گرفته است اما پاسخي دريافت نشده است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا پتانسيل قيام شيعيان عربستان در ساير بخش هاي شيعه نشين عربستان مانند جيزان و نجران نيز ديده ميشود؟
بله. ما در سالهاي گذشته و در سال 2004 شاهد قيام الحوثي ها بوده ايم و اين امر باعث تشويق شيعيان قطيف و الاحسا شد تا مطالبات خود را مطرح كنند. در اين حال به دلايلي نظير پراكندگي بين مناطق شيعه نشين ارتباط بين شيعيان محدود است و بيشترين فشار متوجه منطقه شرقيه است. مناطقي كه شيعيان اسماعيلي، علوي ها و زيدي ها حضور دارند كمتر در مسائل سياسي دخالت ميكند، چرا كه تركيب اجتماعي آن مناطق به گونه اي است كه رياض تلاش كرده است پستهاي كليدي اين شهر ها و مناطق زيدي را در اختيار وهابي ها قرار دهد، لذا هر گونه حركت و همبستگي بين شيعيان دوازده امامي، اسماعيلي ها و زيدي ها با واكنش تند آل سعود مواجه ميشود.
مركز بين المللي مطالعات صلح: اهميت مناطق شيعه نشين عربستان از نظر استراتژيكي به چه ميزاني است؟
80 در صد زيرساختارهاي نفتي عربستان در منطقه شرقيه منطقه قرار دارد و از دهها سال قبل انگليس و امريكا نسبت به حضور اين مجموعه و خطرات احتمالي آن حساسيت زيادي داشته اند. در واقع شيعيان عربستان بويژه در دو استان الاحسا و قطيف قراردارند، اما در حالي كه در اين منطقه عمده ذخاير نفتي اين كشور و عمده ترين در جهان قراردارد. در اين حال شيعياني كه در يكي از مهمترين مناطق ثروتمند جهان قرار دارند بسيار فقير بوده و فرصت هاي شغلي ندارند. در اين بين در بزرگترين شركت نفت دنيا كه امريكاي است و در ظهران قرار دارد حدود چهل درصد از كارگران بومي وشيعه هستند. لذا با توجه به اهميت جغرافياي و ژئواستراتژيكي منطقه غرب، امريكا و آل سعود نسبت به اين منطقه داراي حساسيت ويژه اي هستد. چنانچه بعد از درگيري ها و اعتراض هاي اخير شرق عربستان ژنرال پترائوس به نمايندگي امريكا عازم رياض شد و از پادشاه عربستان خواست براي جلوگيري از قيام بيشتر بندر بن سلطان را به رياست امنيت عربستان منصوب كند و پادشاه عربستان هم حكم بندر را براي رياست سازمان اطلاعات و امنيت امضا كرد. يعني اهميت منطقه شرقيه شيعه نشين در حوزه انرژي براي غرب به اندازه اي است كه نسبت به اين مساله حساس است و هر گونه حركت ضد آل سعود را به شدت زير نظر دارد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: نقش احزاب و سازمان هاي شيعه در قيام و نارضايتي ها منطقه شرق عربستان و شيعه نشين تا چه حدي است ؟
در عربستان فعاليت حزبي به كل ممنوع است و تشكلهاي شيعي در اين مناطق عمدتا در قالب انجمن هاي محلي و غير حزبي است. تجمع هاي آنها هم بيشتر در مناطقي همچون قطيف، الاحسا و العواميه است و هيچ گونه رابطه سيستماتيك حزبي ندارند. رهبران آنها هم غالبا از روحانيون تاثيرگذار هستند كه نقش هدايت نارضايتي ها را به عهده دارند. چنانچه قبلا رهبراني از اين منطقه به خارج تبعيد شده اند و اخيرا هم شيخ باقرالنمر دستگير شده است. در اين حال رياض تلاش ميكند تا نوعي پراكندگي را در بين شيعيان اين منطقه به وجود آورد. به علاوه تظاهرات چند پراكنده بوده است، اما سركوب شديد هم صورت گرفته است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به حجم نارضايتي ها در مناطق شيعه نشين و وجود برخي از گزارشها آيا گروه هاي مسلح شيعي و رويكرد مسلحانه اي در بين شيعيان وجود داشته است؟
به دلايلي مانند محيط جغرافياي امكانات شيعيان محدود بوده و دسترسي شيعيان به سلاح بسيار پايين است. ارتباط آنها صرفا با الحوثي ها است و اكنون هم به دلايل تمركز نيروهاي مسلح عربستان در مرز مشترك يمن و عربستان امكان رفت و آمد بين شيعيان و حوثي ها وجود ندارد، لذا با توجه به تجارب كشورهاي غربي و امريكا رياض تلاش ميكند هر گونه تحريكات عملياتي شيعيان را زير نظر داشته و سركوب كند. در اين بين رسانه هاي غربي و منطقه اي از انعكاس خواسته هاي شيعيان جلوگيري مي كنند. در اين منطقه سانسور خبري شديد وجود دارد و عربستان هم از هر گونه تجمع حتي در مساجد جلوگيري ميكند، لذا شيعيان ابزاري براي مقابله با آل سعود ندارند و هر گاه دست به تظاهرات زده با واكنش خشونت آميزتري روبرو شده اند و تعداد زيادي هم يا زخمي يا شهيد شده اند.
مركز بين المللي مطالعات صلح:جنبش شيعيان شرقي و مخالفت هاي كنوني اين مناطق چه تاثيري در ساير بخش هاي جامعه عربستان داشته است ؟
هر چند دولت تلاش ميكند تا صداي منطقه الشرقيه به ساير مناطق عربستان نرسد، اما گروه هاي سكولار، لائيك و سني هاي غير وهابي در عربستان هم با رژيم آل سعود مخالف هستند و با شيعيان ابراز همبستگي ميكنند. مثلا در رياض و طائف سني هايي هستند كه دشمني چنداني با شيعيان ندارند. چنانچه گاه و بيگاه شبنامه هايي از سوي روشنفكران در همبستگي با شيعيان شرقيه منتشر ميشود. در واقع تظاهرات هاي انجام شده موجب شده است تا برخي از ساكنان به نوعي با اين منطقه احساس همبستگي كنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به رياست بندر بن سلطان بر دستگاه امنيتي عربستان آيا رويكرد رياض در مقابل مخالفت ها و تظاهرات هاي شيعيان صرفا رويكردي امنيتي است؟
بندر بن سلطان از همكاران برجسته سيا و امريكا است و رويكرد خشونت آميزي هم نسبت به شيعيان دارد. در اين بين با توجه رياست كنوني وي اعمال خشونت وي بر ضد شيعيان بيشتر خواهد شد و سركوب ها هم بيشتر خواهد شد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آيا ممكن است مذاكرات و گفتگو هايي بين رهبران شيعه و دولت رياض انجام گيرد؟
در گذشته بين رهبران شيعه الشرقيه با ملك عبداله (كه وليعهد عربستان بود) مذاكراتي صورت گرفت و سپس فضايي جديد براي شيعيان در اين كشور به وجود آمد. چنانچه شيعيان احساس كردند كه رياض برخورد ملايم تري نسبت به گذشته با شيعيان دارد. پس از اين مذاكرات تا حدي حقوق شيعيان محترم شمرده شد و انجام مناسك شيعيان در منطقه الشرقيه آزاد تر شد، اما با توجه كينه ديرينه وهابي ها نسبت به شيعيان آنان دولت را تحت فشار بيشتري قرار ميدهند كه از دادن آزادي هاي اجتماعي و فردي به شيعيان خودداري كند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: با توجه به جناح هاي موجود در خاندان آل سعود (سدیری ها و الشمري ها) آيا ميتوان گفت در بين رهبران سعودي مانند پادشاه عربستان، امیر سلمان ولیعهد فعلی و…نوعي نگاه متفاوت نسبت به مخالفت شيعيان وجود دارد ؟
بله. سديري عمدتا رويكردي وهابي دارند و پستهاي امنيتي، نظامي، سياسي و هيئت هاي امر به معروف و نهي از منكر را در اختيار دارند. در مقابل در حقيقت طايفه الشمري ها قرار دارند كه به دليل ارتباط نزديك تر و همگرايي بيشتر با شيعيان چه در عراق و چه در عربستان و اردن و.. تحت تاثير فرهنگ شيعي قرار دارند. در بين شاهزادگان عربستاني كساني كه به طايفه الشمري وابستگي دارند با شيعيان ملايم تر برخورد ميكنند، در حالي كه السديري ها با رويكردي تند و وهابيگرايانه معتقد به خشونت بيشتر بر ضد شيعيان هستند. اكنون نيز آنها به دنبال اعمال خشونت بر ضد شيعيان هستند. يعني با اينكه ملك عبداله در گذشته قول داده بود كه موقعيت شيعيان منطقه الشرقيه را بهبود بخشد، اما وجود برادران ملك عبداله كه به سديري ها وابستگي دارند مانع از عملياتي شدن طرح ملك عبداله در مورد شيعيان شده، لذا ابتكار و اهرم هاي كنوني قدرت در دستان سديريها كه با شيعيان مخالفت شديدي دارند است.
مركز بين المللي مطالعات صلح : آينده خيزش شيعيان عربستان به چه سويي جهت خواهد يافت ؟
با توجه به اقليت بودن و نداشتن پشتوانه محكم بين المللي و منطقه اي محكم انتظار نميرود كه شيعيان منطقه الشرقيه به زودي بتوانند مشكلي براي عربستان سعودي به وجود آورند. يعني بايد گفت نوع رويكرد مسالمت آميز در كوتاه مدت ره به جايي نخواهد برد. گذشته از اين نيز از آنجا كه امريكايي ها هم رژيم عربستان را به عنوان هم پيمان منطقه اي و قدرتمند خود مورد حمايت قرار ميدهد، اگر امريكايي ها زماني هم پيمان قدرتمدي در منطقه پيدا كنند قطعا وضعيت شيعيان عربستان نيز بهتر خواهد و رژيم آل سعود نيز سرنگون خواهد شد. يعني اكنون غرب و امريكا به دليل اينكه هيچ كشوري ديگري در منطقه منافع غرب را برآورده نميكند غرب سعي در حفظ آل سعود دارد و تلاش ميشود تا اپوزسيون خواه از سني ها و خواه از شيعيان بر ضد ساختار حاكم دست به تحركاتي نزند.
