هادی محمدی فر

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رویداد:

با جهت گیری تاکتیکی نیروهای وفادار به بشار اسد در شهرهای کردنشین سوریه و خروج معماگونه این نیروها از شهرهای کردنشین سوریه،آرایش سیاسی در سوریه وارد مرحله ای حساس شد. این تغییر تاکتیک همراه با تشدید درگیری ها در شهرهای حلب و دمشق بود که اوضاع سیاسی- امنیتی در سوریه را تشدید نمود و فضای سیاسی سوریه را وارد فاز رسانه ای نمود که نگرانی های منطقه ای را تشدید نمود. این نگرانی ها با ورود نیروهای سوری آموزش دیده در اقلیم کردستان و نواحی تحت سیطره مسعود بارزانی به شهر قامیشلو اوضاع سیاسی سوریه را پیچیده تر نمود.

کلید واژگان: سوریه، کرد، ترکیه، تاکتیک

تحلیل رخداد

آرایش سیاسی نیروهای کردستان سوریه:

در کردستان سوریه برخلاف دیگر مناطق این کشور فضای نسبتا امنی حاکم بود. چرایی این مساله برمی گردد به مجموعه ای از دلائل که نیروهای کردی دلیلی بر ورود بر تحولات نمی دیدند.

اولین مساله در این رابطه مبهم بودن وضعیت سیاسی- اجتماعی کردها در فضای پس از اسد بود. کردهای این کشور با توجه به موضوع مبهم و بعضا مغرضانه گروههای معارض دلیلی بر گسترش بحران در سوریه نمی دیدند.برهان غلیون در جلسه شورای مخالفان در استانبول به صراحت اعلام نمود در سوریه سرزمینی بنام کردستان وجود ندارد.این موضع گیری نیات پنهانی گروههای معارض خارجی را برای کردها آشکار نمود. به طوری که متعاقب واکنش حتی در فضای مخالفان نیز نوعی دو دستگی ایجاد شد. و حضور عبدالباسط سیدا نیز نتوانست خلاء ناشی از این مساله را پرنماید.

در طرف مقابل این گفتمان نفی کردی، کردهای این کشور از اقدامات بی سابقه ولو تاکتیکی بشار اسد استقبال نمودند. بشار اسد به کردهای این کشور حقوق سیاسی اجتماعی اعطا نمود و کردهای این کشور برای اولین بار از حقوق سیاسی –اجتماعی بهره مند شدند. برای اولین بار کردها از شناسنامه ملی برخوردار شدند. این اقدام اسد حتی در داخل کردستان سوریه دو دستگی ایجاد نمود.

مسعود بارزانی با شناختی که از نیات منطقه ای کردهای این کشور داشت، دروازه های اربیل را بروی معارضین کرد سوری باز گشت و کردهای سوری طی نشست های که با سران اقلیم کردستان در اربیل داشتند، به هماهنگی های لازم دست یافتند. در نتیجه کردهای سوریه باشناخت بهتری روند تحولات را دنبال نمودند.

در کنار این موارد بی اعتمادی ملی در میان کردها نسبت به اقدامات ایالات متحده را نباید فراموش نمود.کردها به طور کلی نگرش مثبتی به ایالات متحده و غرب ندارند. این نگرش منفی به مجموعه ای از دخالت های غرب در بی توجهی و خیانت به کردها برمی گردد که طی جنبش 1975 ملامصطفی بارزانی ایجاد شد. در کردستان سوریه نیز نوعی بی اعتمادی ملی به سیاست های ایالات متحده وجود دارد که ناشی از موضع دوپهلوی این کشور در قبال کردهای جنوب شرقی ترکیه و pkk در برخورد با ترکیه است.کردهای سوریه برخلاف کردهای عراق ارتباط نزدیکی با pkk  دارند و برخی از رهبران متنفذ pkk را کردهای سوریه تشکیل می دهند.لذا از نظر آنان حمایت های تاکتیکی آمریکا چندان قابل اعتماد نیست و انتخاب سیدا نیز ترفندی تاکتیکی می دانند. مجموعه این عوامل باعث شد در کردستان سوریه ناآرامی ها به مراتب کمتر از دمشق، حماء و حلب باشد.گروههای کرد در سوریه ارایش سیاسی متفاوتی دارند. یک طیف آنان مسلح و طیف دیگر غیرمسلح و خواهان حقوق سیاسی- اجتمکاعی از طریق انتخابات آزاد و اصلاحات هستند.همین دو دستگی فضای متفاوتی را در کردستان سوریه ایجاد نمود و آرایش سیاسی در این منطقه را تحت تاثیر مجموعه ای متغییر های منطقه ای قرار داده است.

گروه اول: طیف های مسلحی که خواستار حقوق سیاسی- فرهنگی و اجتماعی از طریق مسالمت آمیز و مبارزات مدنی هستند: شورای مخالفان کردستان سوریه در این طیف قرار دارد.: این گروه، با وجود اینکه مسلح هستند اما بیشتر به مبارزات سیاسی ادامه می دهند. پس از بهار عربی، احزاب کرد در سوریه به موازات قیام سراسری در این کشور به ایفای نقش فعالانه تری پرداختند. نامگذاری جمعه های اعتراضی معترضان سوری به “جمعه آزادی” و “جمعه وفاداری به قیام ۲۰۰۴ کردها در قامیشلی”، حضور در نشست های مختلف اپوزییسون، حضور فعال مردم مناطق حسکه و قامیشلی و مشارکت کردهای مقیم پایتخت در اعترضات خیابانی، از جمله فعالیت هایی است که کردها، به موازات جنبش سراسری این کشور انجام داده ند. با وجود این هممبستگی خیابانی و اعتراض سراسری به رویه بشار الاسد ، در میان کردها همدستی و اتحاد وجود ندارد. در همین زمینه “اسماعیل حمی” دبیر حزب اتحادیه کُردهای سوریه در اواخر ماه آوریل اعلام کرد، شورا ی کردهای سوریه در نشست روز 21 آوریل خود در قامیشلو نتوانست در مورد جزئیات حق تعیین سرنوشت و با روش خاصی برای به دست گرفتن قدرت در کردستان سوریه به توافق برسد. (آکام نیوز، 18/02/1391) وی با اشاره به متفاوت بودن دیدگاههای احزاب کُردهایی سوریه گفت: بعضی خواهان فدرالیزم و بعضی نیز خواهان استقلال بودند. در پایان تصمیم گرفتیم از حق تعیین سرنوشت صرف نظر کنیم و بر اساس شرایط خاص سیاسی فقط خواستار حل مسئله کُرد در سوریه بر اساس معاهدات بین المللی شویم(همان). شورای کردهای سوریه متشکل از تشکل هایی است که دارای دیدگاههای لیبرالیستیف اسلامی و ناسیونالیستی هستند.عمده ترین هواداران این طیف:

حزب دموکراتیک پیشروی کردی (حزب الدیمقراطی التقدمی الکردی) این حزب در سپتامبر 1976 تاسیس شد و “عبدالحمید درویش” رهبر آن است. عبد الحمید درویش از رهبران و پایه گذاران تشکل‌های سیاسی در جامعه کردی سوریه است. در اواخر سپتامبر 2009 کنگره سیزدهم حزب برگزار شد و عبدالحمید درویش 75 ساله به دبیرکلی حزب انتخاب شد. نشریه (دیمقراطی) ارگان این حزب است.

– حزب یکیتی: این حزب در 8 مارس سال 2000 میلادی پایه گذاری شد و “حسن صالح” و “فؤاد رشاد علیکو” از رهبران این حزب است. طرفدار طرح خودگردانی منطقه کردنشین سوریه به عنوان راه حل سیاسی برای مشکلات کردهای این کشور است( سایت بیداری اسلامی، 2011)

– جریان آینده کردی: این تشکل لیبرال کردی نیز در 29 می 2005 توسط “مشعل التمو” پایه گذاری شد. این جریان بطور برجسته و شاخص با معارضه سوری در خارج به ویژه شورای ملی سوریه در ارتباط بوده است(دیپلماسی ایرانی، 19/07/1390)ترور مشعل تمو روند اعتراضات در مناطق کردنشین را تشدید نمود.

– حزب وحدت دموکراتیک کردی : این حزب در 17 آوریل 1993 تاسیس شد. موسس آن “اسماعیل عمر” بوده است. وی 64 ساله در اواخر 2010 در گذشت و محی الدین یثنه آلی 58 ساله رئیس فعلی این تشکیلات است. نشریه الوحده به زبان عربی ارگان رسمی این حزب است. حزب دموکرات کردی سوریه، حزب دموکرات کردی ،حزب چپ کردی (حزب الیساری الکردی)،حزب پارتی دموکرات کردی، حزب مساوات دموکراتیک کرد، حزب ملی دموکراتیک کرد، حزب اتحادیه خلقی کرد سوریه، سازمان اتحادیه ملی آزاد، حزب وفاق دموکراتیک کرد سوریه از دیگر جریان های کردی مخالف سوریه هستند.( سایت بیداری اسلامی، پیشین). با توجه به نوع فعالیت کردها در حکومت اسد و اختلافات داخلی آنان به طور کلی دو نگرش در میان آنان وجود دارد. نگرشی که به pkk  نزدیک است و محمد صالح مسلم در چارچوب اتحادیه دمکراتیک سوریه آن را هدایت می کند و نگرشی که به غرب نزدیک است و توسط چهره های لیبرال هدایت می شود که از حمایت مسعود بارزانی ، رئیس اقلیم کردستان نیز برخوردار است. و مسعود بارزانی در نشست 12 بهمن ماه 1390 در اربیل و در دیدار با کردهای سوریه به صراحت حمایت خود از کردهای این کشور را اعلام نمود. در این نشست از اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه دعوت نشد( ناظم دباغ، 14 /11/1390). طیف دیگری از گروههای کرد در کردستان سوریه معتقد به مبارزات مسلحانه هستند که تحت اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه به فعالیت می پردازند.

– حزب اتحادیه دموکراتیک PYD

این اتحادیه شاخه سوری pkk است. همزمان با دستگیری اوجالان و شکاف در pkk  شاخه سوری این حزب نیز جدا شد. این حزب در 20 سپتامبر 2003 تاسیس شد و از خط مشی و سیاست حزب کارگزاران ترک PKK پیرو می‌کند و به زعم برخی از آگاهان کرد سوریه این حزب شعبه بومی PKK است. این حزب از جمله فعال‌ترین احزاب کرد سوریه است که برای به دست آوردن رهبری کل جنبش کرد سوریه با بسیاری از جریانات کردی سوریه منازعه و درگیری دارد.از جمله رهبران این حزب فؤاد عمر، عبد السلام مصطفی عیسی حسو و رضا ولات هستند. محمدمسلم صالح رهبریت اتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه را برعهده دارد و هکاری نزدیکی با pkk  دارد. این همکاری به حدی گسترده است که خبرنگار شبکه TRThaber ترکیه ادعا نموده است که فراد لباس شخصی و مسلح حزب صالح محمد مسلم در اقدامی هماهنگ کنترل مهم ترین بخش های عفرین را در دست گرفته اند(خبرگزاری کردپرس، 29/11/1390).همچنین هشت حزب از احزاب دعوت شده به کنفرانس اربیل که به ابتکار مسعود بارزانی و در راستای هماهنگ نمودن احزاب کردی سوریه در تحولات سیاسی این کشور صورت گرفت، در سخنرانی های خود پ.ک.ک و حزب اتحاد دموکراتیک را به همکاری با دمشق متهم کردند.( همان). با توجه به ارتباط pkk  و رژیم بشار اسد این ادعا هم دور از ذهن نیست. به هر حال واقعیتی که وجود دارد این اتحادیه یکی از قدرتمندترین گروههای مخالف کردی در سوریه است. حتی در درگیری های اخیر  نیروهای نظامی این اتحتادیه یعنی نیروهای دفاع مردمی در درگیری های با نیروهای ارتش سوریه وارد عمل شدند که نتیجه آن کشته شدن سه تن از نیروهای ارتش سوریه بود.

با قدرت گرفتن این اتحادیه گمانه زنی ها در رابطه با پیوند بشار اسد با اتحادیه دموکراتیک سوریه بالا رفت به گونه ای که صالح مسلم رهبری این اتحادیه چنین اتهامی را رد نمود و اعلام نمود وضعیت سیاسی – اجتماعی کردستان سوریه پیچیده است و نمی توان با رویکردهای شبیه به اقلیم کردستان برای مناطق کردنشین سوریه نسخه کپی برداری نمود.

تلاش های مسعود بارزانی و تشکیل شورای عالی کُردهای سوریه

با تشدید اوضاع امیتی در سوریه، مسعود بارانی گروههای کردستان سوریه را به اتحاد و همدلی فراخواند. دو طرف یعنی شورای ملی کُردهای سوریه و اتحادیه دمکراتیک کردستان یا شورای غرب کردستان در جلساتی که در روزهای 9 و 10/7/2012 با نظارت فواد حسین، رئیس دفتر مسعود بارزانی ، شورای عالی کردهای سوریه را تشکیل دادند و بر سر اصول زیر توافق کردند:

1- کلیه ی توافقنامه های اربیل و اساس قرار دادن آن و به اجرا درآوردن بندهای موجود در توافقنامه و پیدا کردن مکانیزم لازم برای اجرایی کردن آن.

2- تشکیل یک هیات بلندپایه مشترک به نام هیئت بلندپایه ی کُرد که به ترسیم سیاستهای عمومی در این مرحله ی سرنوشت ساز اهمیت دهد و تقسیم قدرت را در بدنه ی همه ی کمیته ها اساس قرار دهد و اتخاذ تصمیمات با توافق صورت گیرد.

3- تشکیل کمیته ی تخصصی سه جانبه برای تعقیب کار میدانی.

4- تاکید بر توقف جنگ رسانه ای و تبلیغاتی به هر شکل که باشد.

5- منع خشونت و رد کردن هر گونه تلاشی که باعث وخامت اوضاع منطقه شود.

6- تکیه بر اساسنامه ی داخلی الحاقی به توافقنامه ی اربیل که شامل مکانیزم عمل احزاب می باشد.

7- تشکیل کمیته هایی برای پیگیری توافقنامه ها (کردپرس،22/4/1391 ).این توافقنامه متن کاملی است که طرفین ملزم به اجرای بندهای آن هستند و اخلال در هیچکدام از مصوبات آن برای طرفین جایز نیست.

با پیچیده شدن اوضاع در تحولات سوریه دیوان اقلیم کردستان تحت سرپرستی فواد حسین و تلاش های مسعود بارزانی شورای ملی کردهای سوریه برای اجرایی شدن موافقتنامه مذکور در سپتامبر 2012 از اربیل دیدار نمودند. محور این تلاش ها اجرایی کردن موافقیت نتامه اربیل و ممانعت از خروج شهروندان کردنشین سوریه از سوریه بود.

تلاش برای فتح قامیشلو و احتمال شکاف در جبهه کردها:

 با وجود موافقت نامه اربیل و پایبندی گروههای کرد به این توافق نخستین نشانه های شکاف در میان اتحادیه دمکراتیک و شورای ملی کردهای سوریه آشکار شد. این اتحادیه از 650 کرد مسلح سوری که در اقلیم کردستان آمورش دیده بودند، ممانعت نمود و این مساله موجب شد که pkk و شاخه سوری آن در معرض همکاری با اسد متهم شود. این اتهامات بی جهت نبود و حتی سیدا نیز به ان واکنش نشان داد و اعلام نمود اجازه تشکیل دولت کردی در کردستان سوریه را نخواهیم داد.

منطقه ای شدن کردستان سوریه:

پخش تصاویر ماهواره ای از ورود کردهای آموزش دیده در شمال عراق و ورود پیشمرگ های کرد به قامیشلو روند منطقه ای شدن بحران را جدی تر نمود. شهرهای عفرین، عامودا، تیرسپی و کوبان، بیان میدارد و شهر دیرک قامشلو نیز در آستانه آزاد شدن قرار گرفته اند. با واکنش اردوغان و اظهارات وی مبنی بر حمله به کردستان سوریه، فضای سیاسی-امنیتی وارد بعد منطقه ای شد. مخالفان ترکیه در داخل و خارج نیز به موضع اردوغان انتقاد نمودند. قلیچدار اوغلو و صلاح الدین دمیرتاش به سیاست های اردوغان انتقاد نمودند و اردوغان داوود اوغلو را برای رایزنی با مقامات اقلیم کردستان به اربیل فرستاد و با هاکان فیدان رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه و عصمت یلماز وزیر دفاع، نشست فوق العاده ای تشکیل داد .در خارج نیز شدیدترین انتقادات به اردوغان از سوی شورای رهبری pkk بود. مراد قره ایلان اظهارات اردوغان را فاشیستی و بی توجهی به کردهای سوریه خواند و اعلام نمود که اردوغان با این اظهارات تمام کردها را در مقابل خود قرار داده است. اظهارات مسعود بارزانی در عدم ورود پیشمرگ ها به کردستان سوریه نیز نتوانست ترکها را قانع سازد . گرچه مسعود بارزانی اعلام نمود که در اقلیم کردهای جدا شده از ارتش را آموزش می دهیم، اما ورود پیشمرگ ها به کردستان سوریه را رد نمود. شاید بتوان گفت، بشار اسد با تاکتیک حساب شده خود عملا در اردوگاه عربی – غربی و ترکی شکاف ایجاد نمود. با خروج نیروهای ارتش سوریه از شهرهای کردنشین نیروهای مخالف سوری دچار شکاف شدند و این شکاف حتی احتمال جنگ میان خود کردهای سوریه، شکاف اقلیم کردستان با ترکیه، شکاف بیشتر جران های داخلی در ترکیه و شروع موج جدیدی از تظاهرات های خیابانی را به دنبال دارد. استفاده از کارت علوی های ترکیه نیز موضع اسد را مستحکم تر خواهد نمود که در صورت افزایش چالش از آن استفاده خواهد نمود. از طرف دیگر، خروج این نیروها از این مناطق و کنترل این شهر در دست احزاب کردنشین به ویژه تسلط بر ادارات امنیتی نقش مهمی در آرایش سیاسی احزاب کرد و توانایی آنان در تحولات آتی خواهد داشت.

چشم انداز رویداد:

بدون شک خروج نیروهای اسد از کردستان سوریه و سپردن آن به نیروهای اتحادیه دمکراتیک کردستان نه تنها پروژه جنگ مذهبی را کم رنگ نمود، بلکه چالش های قومی را در داخل سوریه پررنگ نمود که در اردوگاه مخالفان تحت نبرد قومی کردی- عربی و در اردوگاه ترک ها تحت عنوان نبرد کردی- ترکی ایده جنگ مذهبی که ترکیه مدعی ان بود، تضعیف خواهد نمود. نبرد بر سر پرچم ها در مناطق تحت کنترل کردها، شکاف در اردوگاه معارضان ملی سوریه، زمینه را برای اتحاد بیشتر اتحادیه دمکراتیک و بشار اسد فراهم خواهد نمود که برآیند آن تقویت نیروهای ارتشی در دمشق و حلب و منطقه ای شدن بحران خواهد بود که فضای جدیدی از روابط را در مساله ترکیه با کردها ایجاد خواهد نمود و موفقیت های مذاکرات pkk و دولت اردوغان را نیز بی نتیجه خواهد نمود. با توجه به اتحاد استراتژیک نظام اسد با اتحادیه دمکراتیک بعید به نظر می رسد موفقیت های چندانی برای تشکیل اقلیم در کردستان سوریه فراهم آورد و کردها صرفا می توانند به احقاق حقوق خود در حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی امیدوار باشند.