کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در تهران که با حضور کشورهای مختلف از سراسر جهان برگزار گردید، از اهمیت فراوانی در ابعاد منطقه ای و بین المللی برای جمهوری اسلامی ایران برخوردار است و در صورت تحقق و پیاده نمودن اهداف و تصمیمات اتخاذ شده در آن می تواند ضمن تحکیم جایگاه جنبش در سطح بین المللی، گام مهمی برای دیپلماسی ایران نیز باشد. می توان اهمیت اجلاس سران را در ابعاد مختلف مطرح نمود، اما آنچه مدنظر نگارنده می باشد اهمیت اجلاس در گسترش همکاری های منطقه ای و بین المللی بخصوص برای جمهوری اسلامی ایران است که تا 3 سال ریاست این اجلاس را عهده دار خواهد بود. بنابراین این فرصت می تواند در بعد منطقه ای تقویت و گسترش روابط با کشورهای عربی، بخصوص عربستان و مصر را در پی داشته باشد و در سطح بین المللی هم نقش و اراده ایران در همگرایی برای صلح و مشارکت در امور جهانی با دیگر کشورهای عضو را به دنبال داشته باشد، که در این نوشتار تلاش می شود تا این دو عامل مهم را در ابعاد منطقه ای و بین المللی مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهیم.
واژگان کلیدی: ایران، جنبش عدم تعهد، فرصت های پیش رو،گسترش همکاری ها، اهمیت منطقه ای و بین المللی
تحلیل رخداد
گستردگی کشورهای عضو جنبش عدم تعهد که قریب دو سوم اعضای سازمان ملل را در بر می گیرد، می تواند فرصت مغتنمی برای میزبان یعنی ایران باشد که همواره پس از سال 1979 از اعضای مهم این جنبش محسوب می شود. حضور اکثر کشورهای عربی بخصوص خاورمیانه عربی و همچنین طرح مباحث خلع سلاح هسته ای، مشارکت جهانی و تلاش برای صلح پایدار از موضوعاتی است که می تواند در میان اعضاء که گستره جهانی را در بر می گیرد، طرح و برجسته گردد. موضوعاتی که طرح آن خارج از اجلاس و در روابط دو جانبه که هم زمان بر و هم هزینه بر دار است، نتواند دستاورد مهمی برای ایران داشته باشد.
1- بعد منطقه ای
جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای مهم و تأثیرگذار خاورمیانه محسوب می گردد، خاورمیانه ای که غالب کشورهای آن عرب بوده و در مقاطعی و در پاره ای از مسائل و موضوعات بعضاً مهم و غیر مهم دیدگاه و موضع مشترکی میان ایران و کشورهای عربی وجود نداشته است. برای مثال در خصوص مسئله فلسطین نگاه های متفاوتی وجود دارد که در طول سالیان گذشته به امروز همواره به اتخاذ تصمیمات متفاوت منجر شده است. حضور مصر در سطح عالی، عربستان در سطح فرستاده ویژه و سوریه در سطح نخست وزیر در اجلاس سران و طرح موضوع فلسطین از سوی ایران و مصر در اجلاس تهران توانست بار دیگر به طرح موضوع فلسطین کمک کند، اما مهمتر از آن اراده ای است که می تواند هماهنگتر و عملیاتی تر گردد، بخصوص با نزدیک شدن دیدگاههای ایران و عربستان در خصوص موضوعات منطقه ای. در طی سالهای اخیر و بخصوص بعد از موج تحولات جهان عرب در سال 2011، جلوه هایی از تهدید و تقابل دیدگاه در خصوص مسائل پیرامونی مابین ایران و عربستان پیش آمد که منجر به تنش در روابط گردید.
آرام شدن تدریجی بهار عرب منجر به ایجاد فضاهایی مثبت در روابط ایران و عربستان گردید که اجلاس مکه با سفر رئیس جمهور ایران به ریاض و متقابلاً سفر فرستاده ویژه ملک عبدالله به اجلاس عدم تعهد در تهران، در این راستا تا حدی به بهبود نسبی روابط و کاستن از فضای سرد در روابط دو کشور مهم و اثرگذار خلیج فارس و خاورمیانه را در پی داشت که تداوم چنین فضای مثبتی ای، بخصوص در چارچوب اهداف جنبش می تواند چشم انداز روشنی را در پی داشته باشد و به نزدیک شدن دیدگاه مقامات دو کشور در خصوص مسائل مهم کمک نماید. گشایش روابط سیاسی و بازگشایی سفارت دو کشور ایران و مصر و سپس گسترش روابط اقتصادی در فضای جدید و بهره مند از فرصتی که اجلاس در اختیار ایران قرار داده است، می تواند به تقویت روابط دو جانبه منجر شود. در واقع مصر جدید و متولد شده از تحولات بهار عرب و تحولات عربی سال 2011 می تواند به تقویت دیدگاه های جهان اسلام در برخورد با موضوعات پیرامونی کمک شایانی نماید. هر چند که نزدیک کردن دیدگاه مصر به دیدگاههای ایران در خصوص مسائل مطروح به ظرافت های دیپلماتیک و بخصوص گسترش روابط اقتصادی منوط است. از اینرو ریاست دوره ای ایران بر جنبش عدم تعهد در صورت اتخاذ راهبردهای منطقی، عملیاتی، متأثر از واقعیت های پیرامونی و با ملاحظه دیدگاه های سایر اعضا می تواند به فراهم نمودن شرایطی منجر شود که ضمن کاهش جلوه های تنش و سوء ظن با کشورهای عربی، فضای همکاری بیشتر را بر سر موضوعات دو جانبه و منطقه ای مستحکم نماید. در واقع تقویت روابط با عربستان و مصر در شرایط جدید منطقه ای و بین المللی یک نیاز استراتژیک است که اراده ایران در بوجود آوردن فضاهای جدید در جنبش عدم تعهد می تواند به این امر مهم کمک نماید.
2- بعد بین المللی
در بعد بین المللی طیف موضوعات برای همکاری گسترده بوده و با توجه به تعداد کشورهای عضو و همچنین موضوعاتی که دغدغه جهانی و موضع مشترک کشورها بر سر آن وجود دارد، می تواند فرصت مناسبی را در اختیار ایران قرار دهد. یکی از موضوعات مدیریت مشترک جهانی است؛ حوزه مدیریت مشترک جهانی بسیار گسترده بوده و علاوه بر موضوعات مربوط به توسعه، بسیاری از دیگر مسائل و موضوعات مورد توجه و نگرانی کشورها را نیز شامل می شود. جهان با چالش هایی در زمینه های امنیتی، اجتماعی، زیست محیطی، بهداشتی، پناهندگان، مواد مخدر، جرائم سازمان یافته فراملی، حملات سایبری و تروریسم مواجه است. در واقع شکل گیری نظامی منصفانه، جامع، شفاف و موثر برای مدیریت مشترک جهانی، بر مبنای مشارکت همه کشورها، جهت مواجهه با چالش ها و مخاطرات کنونی که از تهدیدات امنیتی، خطرات زیست محیطی، تغییر آب و هوا، مهاجرت، بیماری های واگیردار، اقدامات اقتصادی بین المللی و غیره ناشی می شود ضروری است. برای برپایی چنین نظامی اعضای جنبش عدم تعهد می بایست مواضع خود را هماهنگ و نیروهای خود را بسیج نموده و در جهت تامین منافع کشورهای در حال توسعه گام بردارند. به دلیل اینکه موضوعات یاد شده دغدغه جهانی را در بر می گیرد و دید مشترک کشورهای عضو را در پی دارد، می تواند به خوبی عملیاتی گردد و نقش ایران را که همواره مدیریت مشترک جهانی بر مبنای انصاف را یکی از ضروریات و نیازهای جامعه جهانی و ضرورت تحقق آن برای کاستن از مشکلات جهانی را اصل اساسی می داند، برجسته سازد.
یکی دیگر از مواردی که اهمیت اجلاس را در سطج بین المللی برجسته می سازد، حفظ صلح و امنیت بین المللی است که همچنان در دستور کار بسیاری از کشورها در اجلاس های مختلف بخصوص در مجمع عمومی سازمان ملل قرار دارد. طرح خاورمیانه عاری از سلاح های هسته ای و انرژی صلح آمیز هسته ای برای همه و سلاح هسته ای برای هیچکس از سوی ایران به خوبی می تواند به عنوان دغدغه دیگر کشورها تلقی گردد و موضع مشترک آنها را در پی داشته باشد. بخصوص که این موضع مشترک می تواند حمایت کشورهای عضو از حق ایران برای رسیدن به انرژی صلح آمیز هسته ای را در پی داشته باشد. در واقع نامگذاری اجلاس عدم تعهد به صلح پایدار در سایه مدیریت مشترک جهانی از سوی ایران به خوبی حاکی از دیدگاه ایران به همکاری در سطح بین المللی و مشارکت در موضوعاتی است که دغدغه بسیاری از کشورهای عضو را در بر دارد. بنابراین در بعد بین المللی هم همکاری و همگرایی با کشورهای عضو در شرایط کنونی که جمهوری اسلامی ایران با تحریم های بین المللی مواجه گردیده است، می تواند کمک شایانی به برون رفت از تنگناهای موجود باشد و از سوی دیگر بازتعریفی از نقش جدید جنبش در دوران جدید جهانی نماید.
دورنمای رخداد
برگزاری شانزدهمین اجلاس عدم تعهد به میزبانی ایران ضمن کسب پرستیژ بین المللی که همواره یکی از اهداف اصلی دولت ها در سطح جهانی است، توانست گام مهمی از سوی ایران در دوره ای از فشارها و تحریم های بین المللی باشد. در واقع برگزاری اجلاس سران و شرکت کشورهای مهمی چون هند، مصر، عربستان و دیگر کشورها توانست دستاوردهای منطقه ای و بین المللی مهمی برای ایران در پی داشته باشد که در صورت فراهم آوردن شرایط و ترتیبات آن و منطبق نمودن تصمیمات آن با نیازهای جامعه جهانی و واقعیت های محیطی می تواند ضمن بخشیدن حیات مجدد به فلسفه وجودی جنبش عدم تعهد، اراده ایران برای تحقق مدیریت مشترک جهانی و رسیدن به صلح پایدار را در پی داشته باشد. در بعد منطقه ای گشایش دیپلماتیک با مصر و حل و فصل اختلافات موجود با عربستان سعودی، که یک نیاز استراتژیک است می تواند گام مهمی باشد که هم می تواند به شکل گسترش روابط دوجانبه باشد و هم از پتانسیل های و فرصت های جنبش عدم تعهد در دوره ریاست ایران برای بهبود شرایط باشد. در فضای جدید خاورمیانه نزدیک شدن دیدگاه ایران، مصر و عربستان بر سر موضوعات منطقه ای می تواند یک دستاورد مهم باشد. در بعد بین المللی دستاوردهای اجلاس می تواند پهنه وسیعی از موضوعات را در بر گیرد. در واقع از تلاش برای صلح پایدار گرفته تا مباحث اقتصادی و مسائلی که دغدغه اکثر کشورهای عضو می باشد. در واقع بازتعریف نقش جنبش عدم تعهد در بعد جهانی و بر سر موضوعات مهم جهانی می تواند به نقش جدید جنبش در سطح بین المللی کمک نماید. نکته مهمی که جمهوری اسلامی ایران می بایستی بدان توجه نماید، برداشتن گام های جدی و نشان دادن عزم و اراده جدی تر برای حل و فصل موضوعاتی است که ایران بدان اعتقاد دارد و نشان از همنیازی با کشورهای دیگر می باشد. ریاست ایران بر جنبش می تواند فرصت ها و فضاهای جدیدی را در پی داشته باشدکه ضمن کسب پرستیژ بین المللی، بر بازیگری ایران و همچنین اراده ایران در تحقق مدیریت مشترک جهانی و صلح پایدار معطوف باشد.
